ХакНИИЯЛИ-ға – 80 чыл. С.П.Кадышевтiң адынаң чон чайаачызының национальнай кiнiнде Хакасияның тiл, литература паза тархын наука-iстезiг институдының 80 чылы таныхталған

ХакНИИЯЛИ 1944 чылда тöстелген. Ол тустаң пеер хакас филологиязын, археологиязын, тархынын паза чонның чуртазын iстезерi аның тоғызының ööн кöстеглерi полчалар. Пӱӱнгi кӱнде институтта тiл, археология, тархын, экономика паза социология, фольклор, литература пöлiктерi, этнопсихологияның паза генеалогия iстезiглерiнiң лабораториялары, чоннар аразындағы паза регионнар аразындағы палғалыстарның пöлии, наука библиотеказы паза холнаң пазылған материалларның чыындызы тоғынчалар. 2020 чылдаң сығара ХакНИИЯЛИ Хакасияда паза Хызылчар крайының ӱстӱнзархызында экспедицияларны хатап иртiрiп пастабысхан. Iкiнҷiлес чох институттың тоғынҷылары республиканың тархынын, экономика тилiзiн паза халых чуртазын iстезерiне улуғ хозым итчелер, тиксi Россияның паза пасха хазналардағы наука кiннерiнең палғалыс тутчалар.

Танығлығ кӱнде оларны пайрамнаң алғыстирға аарлығ аалҷылар кил парғаннар. Оларның санында Хакасияның пазы Валентин Коновалов, Ööркi Чöбi кнезiнiң тоғызын толдырчатхан, Улуғлар чöбiнiң кнезi Пётр Воронин, хазна чöпчiзi Владимир Штыгашев, республика министерстволарының, организацияларының устаа, халых пiрiгiстерiнiң кiзiлерi полғаннар.

– Пӱӱнгi кӱнде ХакНИИЯЛИ республиканың хакас тiлiн, литературазын, тархынын, археологиязын, фольклорын iстесчеткен ööн наука кiнi полча. Институттың тархынын кöрiп, пiс саблығ учёнайларыбысха поғдархапчабыс. Оларның аттары хаҷанға даа Хакасияның культура ис-пайына кирiл парғаннар. Олар пастаан кибiрлернi институттың амғы тоғынҷылары узарат парчалар. Киртiнчем, олар, наа чидiглерге чидiп, республиканың науказын уламох пöзiк синге кöдiр поларлар, – таныхтаан Хакасия пазы.

Валентин Коновалов кöп чыл тӱзiмнiг тоғын салған, тархын науказына хозым иткен ӱчӱн ХакНИИЯЛИ-ның тархын секторының улуғ наука тоғынҷызы, тархын наукаларының кандидады Валерий Чертыковха Хакасияның Аарластығ пiчиин читiрген.

Валерий Карпович ХакНИИЯЛИ-да 2001 чылдаң iстен парир. Аның алнында ол, 1990 чылда Москвадағы ӱгретчiлер институдының тархын факультедiн тоозып, Ағбандағы ӱгретчiлер институдында (соонаң ол Хакас хазна университедi пол парған) он чыл азыра iстенген, «СССР тархыны» предметтi апарған. Наука-iстезiг институдынзар тоғысха кiрiп, ол Хакас чирiнiң ХVII чӱс чыллардағы тархынын iстес сыххан. Соонаң ХVIII – ХIХ чӱс чылларға чарыдылған монография пасхан. Пӱӱнгi кӱнде ол iстезiглерiн узарат парча, тöртiнҷi книгазын чарыхха сығарарға тимненче. Валерий Чертыков тархын iстезiглерiн апарарға оой нимес, че тоғызына хынчатхан кiзi тоғасчатхан сидiксiнiстернi тобырар оңдай таапча тiп таныхтапча. Iстезiгҷiнiң Москвадағы, Санкт-Петербургтағы архивтерде тоғын килер сағызы пар, ол аны чуртасха кирер оңдай табыларына iзенче.

Паза Валентин Коноваловтың холынаң тӱзiмнiг тоғызы паза республиканың тархын науказының тилiзiне хозым иткен ӱчӱн Хакасия пазының алғыстазын институттың тархын секторының улуғ наука тоғынҷызы, тархын наукаларының кандидады Елена Самрина алған.

Пайрамда пасха даа тоғынҷыларны таныхтааннар, оларға Россияның Хазна Думазының алғыстастары, Хакасия министерстволарының Аарластығ пiчiктерi паза пасха даа танығлығ сыйыхтары читiрiлген.

Сом Дмитрий Сунчугашевти

Сомда: Хакасия пазы Валентин Коновалов Елена Самринаны паза Валерий Чертыковты сыйыхтаан