Тилiс чолынҷа. Пу наада Хакасияҷа национальнай банкта – Россия Банкының пöлиинде коммуникация сессиязы ирткен, хайда аның кнезi Вадим Лузанов Хакасияның амғы экономика оңдайларын чарыт пирген

Россия Банкы нинҷе-де чыл изере хатығ ахча-кредит политиказын апарча. 2023 чылның ортызынаң сығара ключевой ставка тöремiл öскiрiлче. Ӱртӱн айында Россия Банкы ключевой ставканы 19 процентке читiрерге чаратхан, че пу чылда ол халғанҷы чарадығ нимес. Ööн Банк экономикадағы оңдайларны ӱзӱрерге, национальнай валютаның киректерiн паалирға кварталда iкi хати чыылысча. Аннаңар чыл тоозылғанҷа ам даа iкi чыылығ иртер, хайда iдöк ключевой ставка синi ӱзӱрiлер. «Ахча-кредит политиказы полған на кiзее, полған на компанияа теелче, – таныхтапча Россия Банкының кнезi Эльвира Набиуллина. – Пiс итчеткен прай ниме ахча паазы тӱспес, ахча полып халар ӱчӱн идерiне кöстелген. Сыбыра тöбiн инфляция хайдағ даа туста, иң сидiк тее тустарда, экономикаа öзен полған. Инфляция хайығда полза ла, пöзiк нимес ставка, узун кредиттер паза инвестициялар полар, анзы, тiзең, экономика тилiзiне най кирек. Тöбiн инфляция планнар турғызар оңдайларны алғытча».

Ключевой ставка öзiзiнең пик палғалыста тиксi экономика тилiзi, ол санда инфляция. 2024 чылның орғах айына пiстiң республиканың экономика оңдайларын чарыт пирген Хакасияҷа национальнай банктың – Россия Банкының пöлии устағҷызы Вадим Лузанов:

– Хакасияда инфляция тиксi хазнадағы инфляциядаң тöбiн полған. Кiчiг республикада сығарыста иң алнында турчалар: алюминий (РУСАЛ), чарытхы энергетиказы (СШГЭС), хара тас разрезтерi. Пу предприятиелер регионның экономиказын тöстепчелер, iстенiс чырғалына теелчелер, ол санда, хомзынысха, регион экономиказы санкцияларға пастырча. Пiс промышленность тӱзiмi синчеткенiн кöрчебiс, ол ööнiнде логистиканаң паза чоннар аразындағы садығнаң палғалыстығ. Тиксi хазнадағызынаң тиңнестiрзе, розница садии айланызы кöрiндiре айныпча, ол санда чал ахчазы паза кредиттер алылчатханы öсчеткеннеңер. Тоғыс чохтар саны Россиядағы синнең пiлдiрте тöбiн, олох туста ол пiстiң регионда наа тархында иң тöбiн синде. Тоғынҷы ӱчӱн конкуренция регионда чал ахчазын пiлдiрте öскiрерге полысхан, итсе, тиксi хазна синiндегiзiнең сала ағырин.

Инфляция алысханы тиксi хазнадағы алызығларға тööй, че пасхалалчатхан оңдайлары пар. Ирткен чылның iкiнҷi чарым чылында паалар табырах öскен соонаң инфляция öзiзi синче, че ам даа пiлдiрте пöзiк синде. 2024 чылның кӱрген – сiлкер айларында инфляция öзiзi узарадылған, че халғанҷы ӱс ай ағырин öсчеткенiн кöрчебiс. Орғах айында 8,8 процентке тиңнелген, че ол Россиядағы инфляция синiнең тöбiн. Пӱӱнгi кӱнде Хакасияда инфляция Сибирьдегi федеральнай округтағы паза хазнадағы ортымах синнең тöбiн. Нименең ол палғалыстығ? Хай пiрее ниме-ноо сығарызы öскенiнең паза ирткен туста чахсы öзен пар полғанынаң палғалыстығ. Олох туста регионда инфляция ам даа пöзiк. Ол Россия Банкы турғысхан пöгiннең пöзiк.

Ниме-нооға кирексiнiс ам даа пöзiк, итсе, öзiс пiлдiрте сöö тартыл сыххан. Чал ахчазы öcчеткеннеңер паза чуртағҷыларға кредиттер чахсы пирiлчеткеннеңер, мындағ алызығларны кöрчебiс.

Пiстiң килкiм предприятиелер, экспортерлар хаҷан даа тоғаспаан хатығластар теелiзiне урунғаннар. Оларға тöремiл наа чырғал, тöлег оңдайларын тiлирге, сидiк логистика схемаларын тöстирге, тоғысты тастындағы оңдайлар алысчатханына килiстiрерге килiсче. Че предприятиелернiң кöбiзi iзенiстiг кöрiстерiн хайраллапча, чоннар аразындағы наа партнерларны таапча, сидiк сурығлар, тiзең, пöгiлче.

Чал ахчазының öзiзi розница садиина хабасчатханын алынҷа таныхтирға кирек, сығарыс öсче.

Россия Банкы, официальнай статистикаа искiрiг чыып алар ӱчӱн, 25 чыл азыра прай регионнарда предприятиелернiң мониторингi сылтаанда тöремiл сурастырығ иртiрче. Россияда прай 15 муң азыра предприятие мониторингте араласча, ол санда Хакасияда – 118. Мониторинг пöгiнi – иcкiрiгнi толдыра паза табырах чыып алары, аны инфляцияны iстезерiнде паза паалирында тузаланары, iдöк тузында хабазығ оңдайларын чуртасха кирiп пастиры. Мониторинг кöзiдiглерiнiң пiрсi – бизнес-климаттың индикаторы. Пӱӱл индикатор, август айдаң пасха, пöзiк синнi кöзiт пирген, ол тоғыс тӱзiмнiг парчатханын киречiлепче. Хатығластар хыза пасчатса даа, предприятиелернiң тузаланчатхан кӱзi 2019 чылдаң сығара пöзiк сығарыс кöзiтче. Ортымахти ол 88 процент. Пiр саринаң, иртiре чахсы кöрiс мында артых полар. Предприятиелернiң тоғыс кӱзi айныдылчатса, резервтер асхынахтаң асхынах халып одырча...

Олох туста региондағы компанияларда кадрлар чидiспинче. Ол iдöк сығарысты пiлдiрте хызырча. Предприятиелерде тоғысчыларнаң сидiксiнiстер 2022 чылның iкiнҷi кварталынаң пасталча. Тиксi iстезiг тузында 2024 чылның iкiнҷi кварталында ол иң тöбiн синнi кöзiтче. Предприятиелер тоғынҷыларны табарына iзенминчелер, iстенiс чырғалында алҷаң ниме чоғыл тiп санапчалар, пiрееде пос тоғыс орнына тöбiн квалификациялығ тоғынҷы алылча. 2024 чылның iкiнҷi кварталында сурастырығда араласхан предприятиелернiң ӱзiнҷi чардығы тоғынҷылар кöп чидiспинчеткенiнеңер искiрген. Олар иң кöп чидiспинчелер: пӱдiрiгде, промышленностьта паза аал хониинда.

Тиксi хазнадағы чiли, Хакасияда тоғыс чохтар саны тиксi тархында иң тöбiн синде таныхталча. Аның ӱчӱн предприятие устағҷылары удур-тöдiр чарысчалар, тоғынҷыларның хайиин тартып алар ӱчӱн, олар тоғыс оңдайларын чахсыландырчалар. Кадрларға кӱрезiг сылтаанда чал ахчазы инфляция синiнең пiлдiрте азыра öскiрiлген. Салтарында сын чал ахчазы, инфляцияны санға алза, ирткен чылдағызынаң от айында 5 процентке пöзiк полған. Пiр саринаң чуртағҷыларның кирексiнiстерi пöзiк синде тудылча, пасха саринаң – предприятиелернiң хорадығлары öсче, аны олар ниме-ноо паазына кирчелер. Предприятиелерде паалар хайдағ поларын сағааны öс парған, че СФО паза Россия синiнең пiлдiрте тöбiн. Кöрiлген ортымах öзiс, ирткен чылдағызынаң тиңестiрзе, 0,3 процентке öс парған.

Кредиттерҷе ставка öскiрiлгенi паза макропруденциальнай хабазығлар розница кредиттерiн пирҷең пааны синдiрген. Пирiлчеткенi хызырылча, че ам даа пöзiк синде саналча – пiр чыл аразына 17 процент азыра. Пiрiгiстерге кредит пирерi узарадылча. Пöзiк кирексiнic паза пааларға пöзiк iзенiстер оңдайларында пос кирее амғы процент ставкаларынҷа кредит аларға узаратча. 2023 чылның часхызынаң сығара 2024 чыл пасталарына теере чон кредит аларын узаратхан. Ставкалар öскен сылтаанда кредит алары сала хызырылған, че ам даа пöзiк синде. Iди ӱртӱн айы пасталарына, пiр чыл мының алнындағызынаң тиңнестiрзе, кредит портфельi 14 процентке öс парған. Чуртағҷыларның кредит алчатханы пöзiк кирексiнicтерiнеңер киречiлепче, чал ахчазы öсчеткен сылтаанда чуртағҷылар аарлығдаң аарлығ кредиттернi аларға тимделер. Анзы мыннаң мындар хатығ ахча-кредит политиказын узарадарға киректелчеткенiн киречiлепче. Ипотека алчатханнар саны синче, уламох наа тураларда льготалығ кредит пиргенi тоозылған соонаң.

Ключевой ставка öскiрiл сыхханнаң сығара банктар вклад ставкаларын öскiр сыхханнар. Россия паза Сибирь чуртағҷыларының хыринда хакасиядағылар вкладтарға ахчаларын öткiн салчалар.

Инфляция

2024 чылның орғах айында Хакасияда чыл инфляциязының öзiзi тохтап пастаан паза 8,82 процентке тиңнелген, от айында ол 9,67 процент полған. Тиксi Россияда орғах айында чыл инфляциязы 9,05 процентке тиңнелген, Сибирьдегi федеральнай округча – 9,32 процентке.

Ас-тамах

Орғах айында ас-тамахха пiр чылның öзiзi синiп пастаан: алындағы айның 10,78 процентiнең 10,23 процентке теере.

Салковай паазы тыыдылғаны яблоко паза груша паазына öзiстi синдiрген, апельсин паазы, тiзең, тӱс парған. Ирткен чылда салковай паазы тӱcкеннеңер, пу фрукттар паазы öскен.

Хус фабрикалары хус санын хосханнаңар, регионда таңах идi садыға кöп арах сығарылған, аннаңар öзiс синiп пастаан. Iдöк ит ас-тамаана хорадығлар хызырылған. Салтарында колбаса паазы тың öспеен.

Сибирьде пiрее регионнарда нымырха кöп арах сығарыл сыххан, аның ӱчӱн республикада нымырха паазы öспинiбiскен.

Пасха ниме-ноо

От айында пасха ниме-нооға пiр чылның паа öзiзi 7,59 процент полған полза, орғах айында ол 5,47 процентке теере тӱс парған.

Азия хазналарынаң читiрiлчеткен ниме-ноо синi öскiрiлген сылтаанда чырғалда ибдегi техника паза электроника хозыл парған. Салтарында микроволновкаларға, ибдегi плиталарға, телевизорларға, компьютерлерге паалар öзiзi синiп пастаан. Паалар тӱскен смартфоннарға, триммерлерге паза миксерлерге.

Пу чылның орғах айынаң тиңнестiрзе, ирткен чылда пасха хазнада сығарылған пробегтiг ниикке чöрҷең машиналарға паа пiлдiрте öс парған. Сылтағ – Япониядаң хай пiрее автомобильлернiң экспортына хатығластар кирiлген. Салтарында пiр чыл аразына тузаланылған иномаркаларға паа öзiзi син парған.

Полызығлар

Орғах айында полызығларға паалар, ирткен айдағызынаң тиңнестiрзе, öс парған: 11,37 проценттең 12,38 процентке теере.

Экономикада ставкалар öскiрiлген соонаң олаңай кредитнең тузаланар тöлег öзiп пастаан.

Парикмахерскайларда, химчисткаларда паза прачечнайларда чарытхаа, чал ахчазына хорадығлар öс парған, салтарында пiр чыл аразына оларның полызығларына паалар öс парған.

Ахча – вкладтарда

Хакасияҷа национальнай банк – Россия Банкының пöлии искiриинең, 1 орғахха Хакасияның чуртағҷылары банктар счеттарында 80 миллиард азыра салковай хайраллапчалар. Ирткен чылның пуох тузынаң тиңнестiрзе, ахча синi 25 процентке хозыл парған.

Ниме сағирға?

Инфляция öсчеткенi чонның кирексiнiзi сығарысты öскiрҷең оңдайларны асчатханын киречiлепче. Инфляцияны тӱзiрер ӱчӱн, ахча-кредит оңдайларын хоза хатығлирға киректелче. Россия Банкының сананыстарынҷа, амғы ахча-кредит политиказын узаратса, 2025 чылда инфляция 4,0-4,5 процентке теере тӱс парар, соонаң 4 процентке чағын полар.

Чоохтирға кирек, чахсы тилiстiг хазналарда инфляция ортымахти 2 процент поладыр, тилiпчеткен хазналарда – 3-4 процент.

Сом Дмитрий Сунчугашевти

(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)

Сомда: Коммуникация сессиязы спикерлерi Хакасияҷа национальнай банктың – Россия Банкы пöлиинiң устағҷызы Вадим Лузанов (сол саринаң), Россия Банкының кнес чöпчiзi Кирилл Тремасов