Хакасияның саблығ политика деятельі, Ӧӧркі Чӧп депутады паза Хакасия пазының хазна чӧпчізі Владимир Штыгашевке пӱӱн 85 час толча. Пайрамнығ тӧреен кӱні алнында ол «Хакас чирі» газетаа интервью пирген

Чуртас чолы

Владимир Николаевич Штыгашев тӧреен 18 чарыста 1939 чылда Таштып аймаандағы Таштып аалда. Істеніс чолын ортымах школаны тоосхан соонаң 1957 чылда Анзастағы геолог-разведка экспедициязында тоғысчы полып пастаан. Соонаң Абазадағы милиция пӧлиинде участковай инспектор полып тоғынған.

Томсктағы университеттің юридическай факультедін «Правоведение» специальностьча тоосхан. Таштып аймаанда милиция пӧлиинің улуғ оперуполномоченнайы, анаң милиция пӧлии пастығының орынҷызы полып тоғынған. Соонаң Таштып аймаа прокуратуразының істезігҷізі полып.

1971 чылдаң пасти ВЛКСМ-ның Ағбан пилтіріндегі райкомының пастағы хачызына, ВЛКСМ-ның Хакас обкомының ікінҷі паза пастағы хачызына табылған.

Соонаң – КПСС-тың Хакас обкомының административнай паза садығ-финанс органнарынҷа пӧлии заведующайы, КПСС-тың Асхыстағы райкомының пастағы хачызы (1978 – 1982 чыллар).

1982 – 1988 чылларда – Хакас автоном облазының Чон депутаттары чӧбінің толдырығлығ комитедінің кнезі, Хызылчар крайының Чон депутаттары чӧбінің толдырығлығ комитеді кнезінің орынҷызы.

1985 – 1990 чылларда РСФСР-ның Ӧӧркі Чӧбінің депутады паза РСФСР-ның Ӧӧркі Чӧп кнезінің орынҷызы полған.

1989 – 1990 чылларда ХакНИИЯЛИ-ның наукадағы улуғ тоғынҷызы полып тоғынған.

1990 – 1992 чылларда – Хакас автоном облазының Чон депутаттары чӧбінің кнезі.

1991 чылдаң сығара – наа тӧстелген Хакас ССР-ның Ӧӧркі Чӧбінің депутады.

1992 чылда Хакас Республиканың Ӧӧркі Чӧп кнезіне табылған.

1990 – 1993 чылларда Россия Федерациязының чон депутады.

1996 – 2001 чылларда – должнозы хоостыра Россияның Федеральнай Чыылииның Федерация Чӧбінің араласчызы.

1993 чылдағы толдырығлығ паза закон сығарҷаң ӱлгӱлер аразындағы харбазығда Чон депутаттары съездінің паза Россияның Ӧӧркі Чӧбінің сарин алған. 3-4 чарыста ирткен хорылыстар тузында Москвада полған, сариларны ынағлазарға хығырған, регионнар пастарының миротворческай акциязында араласхан.

Хакасияда «Единая Россия» партия тӧстелгенде, аның республиканың парламентіндегі фракциязынаң устап сыххан.

2013 паза 2018 чылларда Хакас Республиканың Ӧӧркі Чӧп кнезіне хати табылған.

2023 чылда «Единая Россия» партиядаң сығыбысхан, КПРФ партиязынзар кірібіскен.

2024 чылда Хакас Республика пазы чарадиинаң хазна чӧпчізіне турғызылған.

– Владимир Николаевич, Сірернің чуртас чолыңар чуртағҷыларға ӧӧнінде таныс. Че Сірернің чуртазыңарда пар полар киректер, хайзынаңар ас кізі пілче? Хайдағ-да кізілер, тоғазығлар. Арса, олар Сірернің чуртазыңарны хайди-да алыстырыбысханнар?

– Мин кічігде хакас тіліне пір класста даа ӱгренмееніме тың хомзынчам. Пис чыл чарым олған туразында чуртаам нооза. Анда 360 пала полған. Олған туразы Смоленск облазынаң кӧзірілген, Юрий Гагариннің тӧреен чирінең. Гагарин ідӧк оккупацияда полған, че олған туразынзар кірбин парған. Аның тиң частығлары анда полғаннар.

Олған туразында читі хакас пала полған, мин оларны прайзын даа оңнапчам: Афоня Бурнаков – Ӱс чулдаң (алай Индіркі Тӧӧдең), Мишка Кузургашев – Индіркі Мадырдаң, Валентин Кучугешев – Арбыттаң, Роман Канзычаков – Индіркі Сирдең...

Піс ол туста немец палаларынаң танызып алғабыс, ынағласхабыс. Немецтерге чоохтас полбинчатхан ӱчӱн хатхырҷаңнар, хакастарға хатхырҷаңнарох. Ӱс чыл пазынаң піс орыс тілін не нимес, че ідӧк немец тілін пілгебіс.

Ӱр тус ирт парған соонаң, 30 чылҷа неке, Асхыстағы райкомның пастағы хачызы полғам. Минзер Афанасий Бурнаков килген. Ол Черновцы городта чуртаан, кидеркі Украинада. Украин тілін пілген, англия тілінең чоохтас полған, че хакас тілін пілбеен. Ааллап киліп, Таштыпсар апар кил тіпче. Ам машиналығ парчабыс. Мин аннаң сурчам: «Хакас тілін саңай ундут салғазың ма?» Пір дее сӧсті оңнабинча: «суғ», «тағ» алай «хол», «пас» сӧстерні дее. Ӱс чул аал хыринзар мына Бурнаковтар чирі пасталча тіп чоохтапчам. Родыңнаңар ниме-де сағыста халарға кирек нооза, кем-де ниме-де чоохтаан полар. Че чох – пілбинче.

Іди апар килгем мин аны. Хомзыныстығ хайди-да пол парған...

Валентин Кучугешев К-700 тракторнаң Калининде тоғынған. Пірсінде партсобраниее килгем, кӧрчем, ол турча. Изеннезіп, чоох-чаахнаң турчабыс. Пір-ікі хати хакас тілінең сурыбысхам. Ол минзер піл полбин кӧрче. Ипчізі хакас, хакас аалда чуртапча, позы даа «чӱзінең» хакас, че хакас тілін пілбинчеӧк... Валентин поғда, кӱстіг ирен полған. Аннаң андар аның ӱлӱзін пілбинчем. Палғалыс ӱзіл парча нооза.

Мишка Кузургашев хайда-да Ыраххы Востокта чіт парған, Камчаткада чуртаан, таң. Пілчем, ол фамилиязын алыстырыбысхан – фамилиязы Ленкий пол парған. Анда камчадал ас саннығ чон пар. Паба кізі хызын Мишкаа ирге пирбиндір, анзы оларның фамилиязын алғанҷа. «Пістің ир кізілер тоозыл парған, родыбыс саңай чіт парар», – тіптір. Ол паба кізі ортох иткен полар.

Хайди мин піліп алғам? Піснең хада Юра Хомич олған туразында чуртаан, ол прай даа чирлерде тоғынарға маңнанған. Якутияда даа полған. Аның чооғынаң, Мишка, палых тутчаң артельде чахсы тоғынып, пӧзік сыйыхха турысхан – Істеніс Хызыл Знамязы орденге.

Хакас тілін ӱгренмееніме ачырғанчам. Аннаңар чииттерзер тӧреміл айланчам: тӧреен тілні ӱгреніңер. Аны пілгенінең олар улам хыйға поларлар.

Чуртазыма хайди-да теелген, арғыстар полған кізілер кӧп. Мына Леша Карамашев, аны ӱр ниместе тӱгенҷі чолына ӱдезібіскебіс. Кӱресче пастағы хакас чемпион, іскеркі кӱрес кӧрімнерінҷе тренер. Ӱдесчеткенде, аннаңар прайзы чоохтаан. Че ол техническай наукалар кандидады полғанынаңар, кафедранаң устаанынаңар ноға-да чоохтабааннар. Ол Москвадағы авиация институдын тоосхан, андох – аспирантураны.

Піс аннаң хада тамах сапхабыс. Тоғас парза, аны сағысха кирҷеңміс. Таштып аймааның Чыланнығ аалында колхоз полған. МТС директоры пісті пос чӧрчеткен комбайннаң тоғынарға турғыс салған. Олар кӧп полбааннар, ӱс аймахха ӱс андағ комбайн пиргеннер. Пасхазы тракторға хаптырҷаң полған. Ӧнетін ӱгренген комбайнерны кӱскӱзін армияа апарыбысханнар. Піс аннаң хада 10 кӱнҷе тоғынарға маңнанғабыс. Ол туста піс 9-ҷы класста ӱгренгебіс: Колька Побызаков, Петька Сидеев, Леша Карамашев паза мин. Комсомол экипажы. Итсе, пірдеезі комсомолец полбаан.

Хайди пісті сыйыхтааны ундулбинча. Комсомолның пастағы хачызы «Победа» машиналығ килген, аннаң хада Василий Архипович Угужаков – обком хачызы.

– Прайзы комсомолецтер? – сурча пістең. Партия райкомының пастағы хачызы Анатолий Кузнецов Василий Архиповичтің кистінең піске мунзурух кӧзітче: «Я, тіңер!» Піс пазыбыс икіпчебіс, пірдеезібіс комсомолда полбаза даа. Піске хайдағ-да Аарластығ пічік паза вымпел читір пиргеннер.

Анаң Лешаның іҷезінзер пис хап тамах ағыл килгебіс, колхозтаң тӧлег оңдайынаң пиргеннер. «Олғаннар, сірер мыны оғырлап албаазар?» – сурча Лешаның іҷезі. «Хайдаң?! Піс, тамах саап, тоғынып алғабыс!» – поғдархап тіпчебіс. МТС-та ағаа хоза ахча пиргеннер. Итсе, ол ахча кирза сапогтар паза саналығ чӧрҷең ниикке турчатхан костюм алып аларға ла читкен. Тоғынғабыс, тізең, пір ай.

Чон уйан чуртаан ол туста. Чазырбин чоохтапчам, офицер полып тӧрт чыл тоғын салған тусха даа костюмым чох полған. Кисловодсксар отпускка чӧргем, іҷемнің харындастары анда чуртааннар. Минің тигір кӧк китель полған, кант чох ол туста. Мин погоннарымны суурыбысхам. Кӧгенек мындағох ӧңніг полған (позынзар кӧзітче. – Авт.) – кӧгілбей. Мына костюмныға тӧӧйбін. Іҷемнің улуғ харындазы ол киректі мындох сизін салған. Мин, тізең, оларға тіпчем: «Сірер ноға прайзыңар 1946 чылда тизібіскезер? Пісті тастабысхазар, пірдеезіңер полыс пирбеен». Піс андада, іҷем ағырыбысханда, олған туразынзар кір парғабыс, ӱс пала. Улуғ харындас-пиҷелерім тоғын сыхханнар ол туста...

Пабама Томсктағы чаа кинектері госпитальынзар парарға кирек полған. Сағыста халған, халғанҷы інекті соғымға ысчатханы, пабама чолға ахча полар ӱчӱн. Іҷем, інегіне айап, ылғапча. Інек ӱчӱн ахча пиргеннер, пабам парыбысхан. Ол анда ӱс айҷа полған, операция идібіскеннер. Че прай тиктең. Часхызын ол килген, чайғы пасталчатханда, ӱреен.

Ол туста олған туразында чуртаам, чарым чылҷа. Одың кискем. Тӧрт чыл кискем. «Сірер олған туразында ойнаазар, неке», – тіпчелер. «Я, ойнаам «ікі холлығ пиланаң», – нандырчам. Аар кизілҷең, ағастар чухтығ. Бригадабыста тӧрт кізі: 9, 10, 11 частығ паза бригадир 12 частығ. Олған туразынаң 10-ҷа бригада сілкердең орғахха теере тӧреміл одың тимнирге чӧрҷең.

Олған туразында финнер, литвалар, немецтер чуртааннар. Че андағы олғаннар олар прайзы мағаа харындас чіли полғаннар. Сидіксіністер кізілерні чағыннатча нооза.

– Сірер республиканы тӧстирінде араласхан кізілернің пірсі полчазар. Республика полып алғаныбыстың ӧӧн чидиине нимені санапчазар?

– Иң ӧӧні – ол пос алынҷа чуртиры. Я, піс округ, уезд полғабыс аймах тустарда. Че пос алынҷа чуртаҷаң оңдай піcтің чох полған. Сибирьде паза Ыраххы Востокта национальнай пӱдіріг 1922 чылда пасталған. Ол тустох Бурятияа паза Якутияа автоном облазы поларға право пиргеннер. Тағлығ Алтайға ідӧк – Ойрот автоном облазы. Пастағы ікі регион пір чыл пазынаң республика полып алғаннар. Хакасияа, тізең, пір дее андағ право пирбееннер. Ағаа хоза чарадығ алылған – Хакасияа пір дее автономия пирбеске, ол политическай бандитизм ордазы полчатхан сылтаанда.

Хакас чонның чи хайдағ пырозы? Хайдағ бандитизм? Мында Гражданскай чаа даа полбаан. Кравченконың паза Щетинкиннің отрядтары хайдар-да Тува саринзар олаңай ирт парыбысханнар, пір дее чаа мында полбаан.

1922 чылда хазнаның кидеркі саринда чобағ пол парған. Ас сыхпаан, Гражданскай чаа соонаң изеліс. Салтарында ӧзӧгіс пасталыбысхан. Иң улуғ ӧзӧгіс Поволжье чирлерінде полған. Андада чарадығ алылған – Сибирь паза Ыраххы Восток чуртағҷыларынаң артых тамахты пылап аларға.

Хакас чонзар кірчеткен хызыллар ол туста алтынзархы аймахтарда чуртааннар, орыстарнаң сала ирте чағыннасханнар. Оларның 200-че кізізі казактар санына кірген. Казак службазына пос кӧңнінең кірҷеңнер. Пар полған реестрге кирілген казактар, пар полған хоза пазылғаннар. Хоза чоохтирға кирек, Таштып аймаанда даа хакас казактар пар полған.

Алтынзархы аймахтарда, хайди тіҷеңнер ол туста, инородецтер санынаң 200-ке чағын казак полған.

Казактардаң пастап тамах пылас сыхханнар, че хаҷан оларның аттарын пылап сыхханнар... Ӧдір сал, че казак адын пирбес. Аннаңар олар тоғыр кӧдірілгеннер. Устаан, тізең, оларнаң урядник алай есаул Иван Соловьев. Ол олаңай чааҷы, казак полған.

Олар ӱлгӱдең тоғыр кӧдірілгеннер, че пірдеезін ӧдірбееннер. Ол туста Хызыл Армияның частьтары іскеркі чирлердең кидеркізер айланчатханнар, Тухачевский оларнаң устаан. Ачых турада ікі алай ӱс пушка тӱзірібіскеннер, пір рота чааҷыларнаң хада. Пеер киліп, пушкалардаң киизер атып, чонны тарада сӱрібіскеннер. Ол кирек мыннаң тоозыл парарҷых. Че, чох. Пеер алынҷа кӧстегліг часть отрядтарын ызыбысхан. Пірcінең Аркадий Гайдар устаан. Аның чабал хайыныстарынаңар чонда чоохтар ам даа чӧрче...

Салтарында прай ниме тоозыл парған. Ӱлгее аның киректерінеңер чит парғанда, чарадығ алылған – репрессиялар, закон хыйыстыра кізілерні атып, чох иткені ӱчӱн Гайдарны партиядаң сығарыбызарға. Андағ чарадығны Харатастағы партия пірігізі алған. Кимдегі губком ол чарадығнаң чарасхан.

Хайдаң пілчем? Москвада партия саринаң ӱгредіг иртчеткенде, мин Хакасияа теелчеткен ол архивтерні прай кӧргем. РКП(б) ЦК-зы политбюрозының 1922 чылдағы протоколларын хығырғам. Сурығ Сибирьні аймахтарға чарардаңар турған. Анда Хакасияа пір дее автономия пирбестеңер чарадығ пар. Сылтағ – ол политическай бандитизм ордазы. Атаман Соловьевтың сылтаанда піске андағ таңма сал пиргеннер.

Аннаңар республика полып алғаныбыс ол уғаа улуғ чидіг. Хызылчар крайынзар кірчеткенде, пісті нимее салбаҷаңнар нооза. Пірсінде, Хызылчарзар килгем. Чир-суғ ӱгренҷең музейде хайдағ-да мероприятие ирткен, анда Хызылчарның прай улуғ пастыхтары, саблығ кізілері чыылыс парғаннар. Мин ол активке тіпчем: «Сірер ноға хакастарға піди нимее салбаачых полып хайчазар?» Анаң чоохтап сыххам: «17 чӱс чыл тоозылчатханда, 18 чӱс чыл пасталчатхан тустарда пеер аңҷылар, казактар, садығнаң айғасчатхан кізілер кил сыхханнар. Ипчілерні олар хайдаң алҷаңнар? Хызылчар хыдаттарның иргі-иргі карталарындох хакас тілінең «Хызылчар» тіп кӧзіділ парған. Хыдаттар пілҷеңнер – мында хакастарның чирлері. Пастағы орыстар, пеер тайғалар ӧтіре киліп, орындағы чоннаң ипчі алҷаңнар – хаастардаң. Аннаңар полған на ікінҷі алай ӱзінҷі чуртағҷыда, хайзылары Хызылчарда хаҷаннаң сығара чуртапчалар, хакас ханы пар».

– Сірер Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінең читі хығыртығ устаазар. Россияның даа тархынында – ол арам ниме. Хайди мынҷа ӱр тус устағҷы тоғызында халып алғазар, сидік тустар хайди даа пар полған, неке?

– Ӧӧркі Чӧпте читі хығыртығ, аның алнында анҷох хығыртығ область чӧбінің толдырығлығ комитедінең устаам. 1982 чылдаң пасти, тохтағ чох тирге чарир, тиксі 42 чыл регионның устағ-пастаанда тоғын салғам.

Прай чуртазыма мині Хакасиядаң ікі хати «ызыға ысханнар»: пір хати Москвазар ікі чылға, ікінҷізін – Хызылчарзар ікі чылға. Мин оларны ызыға санапчам. Итсе, опыт хаҷан даа кирек, хайдағ даа – чахсы даа, хомай даа...

Хызылчарда тоғынчатханда, КПСС ЦК-зының ӧӧн хачызын даа кӧксебізерге киліскен, РСФСР-ның Ӧӧркі Чӧбінің сессиязы тузында, Кремльде. Ол полған 1987 чылның кӱскӱдегі сессиязы. 1988 чылға бюджетті ӱзӱргебіс. Мин андада РСФСР-ның Ӧӧркі Чӧп кнезінің орынҷызы полғам. Кнес полған поэт-писатель Грибачев, пасха орынҷылары тоғысчы Владимир Чичеров – ол 10-ҷа чылға миннең улуғ полған, ікі хати Социалистическай Істеніс Матыры – паза Удмуртиядаң алай Чувашиядаң аал хониинаң устапчатхан ипчі кізі.

Сессияда суум-саам турча, залда муңа чағын депутат. Иргі зал узун полған, аны «ічеге» адаҷаңнар. Президиумда піреезі тың суулапчатса, залдағыларға пір дее ниме истілбинче. Кнес мағаа тіпче: «Владимир, кистіңде публика иртіре суум-саам кӧдірче, син оларны амырадыбыс. Публика, тізең, кемдір ол? КПСС ЦК-зының Политбюрозы...

Мин, оларзар айланып, хатығ чоохтанчам: «Посты оох хулиганнар чіли тудынчазар. Сірер сессияда алай хайда?! Рыжков!» Ол СССР-ның Министрлер Чӧбінің кнезі полған ол туста. Піс Николай Ивановичнең ол киректі кӧп хати сағысха киргебіс, ол ээреп хатхырҷаң.

Оларны амырат салғам, кнес мағаа холын пирче: «Айдас! Амды прайзына чахсы истілче».

– Пӱӱнгі кӱнде Сірер Ӧӧркі Чӧп депутады паза олох туста хазна чӧпчізі полчазар. Чӧпчі тоғызының кӧстее хайдағ?

– Хазна чӧпчілері институды иң пурун Татарстанда тӧреен. Анда амды Минтимир Шарипович Шаймиев хазна чӧпчізі полча, алында Татарстанның президенті полған.

Нимее пу должность? Пастағызы – республика пазына кирек чӧптер пирері, ол алҷаастар ит салбас ӱчӱн. Аның хайии республиканы тилідерінде, ол кӧстеге прай кӱс салыларында поларға кирек.

Ікінҷізі – тӱзімніг экономика тилізі. Наа тоғыс орыннарын хайди тӧстеп алардаңар сағын кӧрерге кирек. Мин Олег Дерипасканаң ол сурығҷа чоохтасхам. Тіпчем: «Пірее 500 – 600 тоғыс орнын тӧстирдеңер сағын кӧреелер. Оларның чал ахчазы 100 – 150 муң салковай ползын. Хайдағ піске тоғынҷылар кирек? Кӧр кӧреең – арса, наа технологиялар полызиинаң литий аккумуляторларын сығарарға алай пасха ниме-де. Сірер Іскеркі форумда президентке молҷағ пиргезер нооза. Ӱс-тӧрт чыл ирт парды, пірдеезі пір дее ниме итпеен».

Пу тоғыс ӱчӱн мағаа чал ахчазы тӧлелбинче. Пенсия алчам, пастағы ла чыл ал сыххам. Істеніс книжказынҷа стажым 68 чыл, ол книжка чох – 70 чыл азыра полар.

Амғы туста піс ле нимес, тиксі хазна «цейтнотха» кір парған. Піс хара тас промышленнозын тиліт сыххабыс. Республикада чылда 30 миллион тонна хара тас аныл сыххан. Кӧп алай ас? Тиңнестіріге, Якутия чылда алты-читі миллион тонна анып сыххан. Хысхырыс прай планетаа. Піcтеңер пірдеезі чоохтанминча. Піс 30 миллион тоннаа 2020 чылда читкебіс. Соонаң ковид сала тохтадыбысхан, анаң – санкциялар. Че ӧӧн сидіксініс хайдағ? Хазнабыстың хара тасты талайҷа тартарынҷа фрахтазы чоғыл, чарыда чоохтаза – таарлағ корабльлары.

Ідӧк тимір чолҷа тартары. Таарлағларны прайзы іскеркізер ыс сыххан, Европанаң садығ тохтадылған нооза. Піс тимір чолҷа анылған хара тастың 60 на процентін алай аннаң даа ас сығара тарт полчабыс. Салтарында бюджетті толдырарынаң сидіксіністер сығыс килген. Аннаңар кирек оой нимес.

– Сірернің Хазна Чӧбінде чоох тутханыңар кӧбізінің сағызында халған. Сірер налогтарны ӱлестірерінде регионнар хыйыхталчатханынаңар, улуғ компаниялар, ол санда хара тас аныпчатханнар, офшорларзар кіріп, налог тӧлирінең хыйа парыбысчатханнарынаңар искіргезер. Ол махачы чоох полған. Сірернің кӧрізіңерге, пірее ниме алысты ба?

– Я, 2019 чылда чарыс айында мин суум-саам кӧдірібіскем. Пілгем, аның соонаң мағаа тоғызымны тоозарға киректелер. Пілгем, нимее парчам.

Федерация Чӧбі залында 300-че кізі полған. Хазна Думазының паза Федерация Чӧбінің прай комитеттерінің кнестері, ідӧк регионнардаң килгеннер. Валентина Ивановна (Матвиенко. – Ред.) мині хығырған: «Киліңер, Сірер пістің ветеранзар, хайди даа чоох тудыңар». Мин килгем.

Сигіс-тоғыс кізі чоох тудыбысханда, чыылығ тоғызын тимнепчеткен кізі, минзер пастырып, тіпче: «Владимир Николаевич, Сірерге чоох пирбестер тіп пілдірче, чоох тударынҷа списокта Сірер пизінҷізі турғазар». Че, тіпчем, мин андар кӱснең сыхпаспын нооза. Че анаң Валентина Ивановна чыылығны тоозар ӱчӱн маңнанмааннарға микрофон пастыра ікілер минута чоох тударға оңдай пирген. Мин турыбысхам, мағаа иң халғанҷызын чоох пиргеннер. Чооғымны хап-орта ікі минута тударға санап алғам. Че ниме сағынғам, прай ташлат пиргем. Одырыбысхам, миннең хости дагестанец одырған, андағы Хазна Чӧбінің кнезі. Ол мағаа тіпче: «Володя, син айдассың! Чахсы чоохтаныбыстың!» Мин тіпчем: «Сірер чи ноға сым полчазар? Хорыхчазар ба?» Ол мағаа: «Сағаа чахсы, піс пілчебіс син монах полчатханыңны – бизнеснең айғаспинчазың, синнең тоғыр компромат таа чоғыл. Піске, тізең, прайзыбысха компроматтар пар. Пірее артых ниме чоохтаныбыссабыс, сах мындох чаап саларлар».

Ікі кӱн пазынаң мағаа, хайди тіпчелер тувадағылар, «улуғ тарғаның» («улуғ пастыхтың». – Ред.) полысчызы сығдыратча. Мин аның пабазынаң чахсы таныспын. Ол мағаа тіпче: «Сірер сым одырыңар, пір дее чирде чоох тутпаңар. Кирек уйан!» Нин­ҷеде кӱн пазынаң Безопасность Чӧбінің чыылии ирткен. Мин полысчыдаң сурчам: «Мині тың хызааннааннар ба?» Нандырча: «Хызааннааннар теені тың нымзах, пазыңда тіріг сас артыспааннар. Ниме ол позына чаратча – правительствоны, Федеральнай Чыылығ палаталарын критикаа тартча тіп ӧкпеленгеннер». Кемні критикаа тартпаам? Президентті тартпаам. «Ноға мындағ суум-саам? Мин олаңай чӧптер искіргем, бюджетсер хайдағ алызығлар кирерге», – ахтанчам. Ол чарытча: «Синің ол ікі минуталығ чооғыңны пастағы суткаа ла ікі миллион азыра кізі кӧріп алған. Аның ӱчӱн пыроңны тастабастар». Мин сурчам: «Позы чи (президент. – Ред.) ниме теен?» Ол чоохтапча: «Ол пастап сым на одырған, анаң теен: «Сірер сағынчазар Штыгашев Хакасияа ол 20-30 миллиард салковайны пирерге сурынған. Чох, ол сурынмаан, ол хысхан паза закон хоостыра, Бюджет кодексі хоостыра. Сурынған ол пасха нимедеңер – орта хайынарға. Піс сағам орта хайынмазабыс, пис чыл пазынаң хазнабысты чідір саларбыс». Анаң прайзы тымыл парған, аннаңар амды хорыхпа тіпче.

Алызығлар хайдағ? Піс 2021 чылда бюджетті олаңай ла ӧскірібіспеебіс, ікі хати ӧcкірібіcкебіс. Аның алнында парыстар 18 миллиард салковай полған полза, 55 миллиард салковай пол парған. Хара тас промышленнозы сылтаанда. Че халғанҷы санкциялар кирілгенде, піс хатап «тӱс парғабыс». Амды социальнай обязательстволарны прай толдырыбызар ӱчӱн кредиттер аларға кирек.

Хазна алымы алнындағы устағҷылардаң сығара чыыл парған нооза.

– Сірер хайди-да теезер: «Хакастарға пастых полып алар ӱчӱн пасхазынаң пір пасха пӧзік поларға кирек»...

– Ол прай орта. Пістің орындағы национальнай кадрларны кӧдірерінҷе истіг оңдайлар хаҷан даа чох полған. Мин пілчем, хайди ол сурығ Якутияда, Бурятияда чахсы пӧгілче. Тыва Республиканы алзаң, анда саңай сидіксініс чоғыл – чуртағҷыларның кӧбізі тувалар нооза. Алтайларның ідӧк кӧп чон нимес, оларға піскеӧк чіли сидік. Че хайди даа полза, кадрларны сығарарға кирек. Пістің таланттығ ооллар кӧп. Че пістің чонның пірееде хайдағ-да сыдамағы, тыстанызы читпинче, таң.

– Сірернің кӧрізіңерге, пӱӱнгі кӱнде хакастар политикада ас алай читкіҷе?

– Мин санапчам уғаа ас. Ноға? Хызылчар крайында устағҷы орыннарда нинҷе хакас? Пір дее чоғыл. Томск облазында – пір дее чоғыл. Кемеров облазында, ікі шорны санабаза, хайзыларын мин пілчем, чоғылох. Алтай крайында паза Алтай Республикада ідӧк пір дее хакас чоғыл. Тувада пір полған, финанстар министрі ам чоғылох. Пістің республикадағыларны салаанаң санабызарға чарир.

– Владимир Николаевич, чоохтазығны хысха сурастырығнаң тоозыбызарға сағыс пар. Сірер тоғыр нимессер?

– Че, сурыңар.

– Кізінің хайдағ хылиин Сірер иң не аарлапчазар?

– Нандырығлығ поларын паза сын поларын. Олар хостилар.

– Кізінің хайдағ хылиина Сірер иң не хынминчазар?

– Чойланысха.

– Иң хынған ас-тамах?

– Яблах, хаарған даа, тоғылах таа.

– Иң хынған хакас ас-тамаа?

– Талған паза чарба ӱгре.

– Тынағ кӱннерін хайди иртірчезер?

– Кӱснең тоғынып, пірее ниме идерге хынчам. Тирлеенҷе, футболкам сыхтығ полғанҷа тоғынчам. Аннаңар мынҷа чуртап салдым.

– Пос туста нименең айғазарға хынчазар?

– Тайғазар чӧрерге. Ол мағаа кӱс пирче тирге чарир. Тасхыллар пазынзар сығарға хынчам.

– Ибде адай-хоосха пар ба?

– Ікі адай: пірсі – лайка, ікінҷізі – олаңай адай.

– Кічігдегі иң чазыт сағызыңар?

– Тигірзер учух пар килері. Олған тузында мині тигір тартхан ноға-да. Мин тигірдеңер кӧп книгалар хығырғам.

– «Хакас чирі» газетаның хығырығҷыларына ниме алғирҷыхсар?

– Иң ӧӧні – оң поларын, прай киректерде. Паза Хакасиябысха туза ағыларында сын тоғынарға!

– Алғыс Владимир Николаевич, пу чапсых чоохтазығ ӱчӱн! Хазых полыңар!

Сомнар Дмитрий Сунчугашевти паза сӧбіре архивінең