Чайаачы иир. С.П.Кадышевтiң адынаң чон чайаачызының национальнай кiнiнде Чон пiрiкчеткен кӱнге чарыдылған концерт ирткен

Хада-пiрге тудынары, удур-тӧдiр ынағлазары, паарсазары пiстiң хазнада хаҷанох пик салыл парған. Пiр чӧптiг тудынып, пӧзiк чидiглерге читчебic, пiссер хырт кӧрчеткеннерге позыбысты пазындырарға пирбинчебiс. Аннаңар Чон пiрiкчеткен кӱн Россияның чоннарына уғаа танығлығ.

«Чоннар кӧп – Чир-суубыс пiр!» пайрамнығ иирде Россияның паза Хакасияның гимннерi ойнаан соонда чыылысхан чонны Хакасия пазының орынҷызы Татьяна Курбатова чылығ сӧстернең алғыстаан:

– Хакасия пазының адынаң прайзын Чон пiрiкчеткен кӱннең алғыстапчам. Пу олаңай кӱн нимес, ол илбек хазнабыстың аарлығ тании полча. Россияның тархынында махачы кӧзiдiмнер кӧп. Пасхаларына пазындырбас ӱчӱн пiс удур-тӧдiр тыыдынчабыс. Аар тустарда чоннарыбыс, пiрiгiп, Чиңiстi холға киргеннер. Пiс кӱстiг хазнабысха поғдархапчабыс. Аймах чоныбыстың культуралары, кибiрлерi Россиябысты улам хайхастығ итче. Амғы оой нимес туста пiске ис-пайыбысты, хайраллап халып, таңдағы тӧлiбiске артыс пирерге кирек, аның ӱчӱн нандырығлығбыс. Пiс пiр илбек сӧбiре полчабыс, аннаңар ынархазыбысты мыннаң мындар тыыдарға кӱстенербiс, хада амыр чуртас ӱчӱн кӱрезербiс. Хада тудынзабыс, пiстi пiрдеезi чиңiп полбас! Ӱлӱкӱннең, аарлығ нанҷылар!

Анаң Татьяна Анатольевна республиканың тилiзiне улуғ хозым итчеткен тоғынҷыларға аарлығ сыйыхтар читiрген. Iди «Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы» пӧзiк ат С.П.Кадышевтiң адынаң чон чайаачызының национальнай кiнiнiң хоос устағҷызы Ирина Кулагашеваа паза Асхыстағы олған искусство школазының ӱгретчiзi Юлия Ташкеноваа пирiлген. Хакасияның Аарластығ пiчиинең «Читiген» Хакас национальнай драма театрының артизi, режиссёр Каскар Чаптыков таныхтатхан. Хакасия пазының алғыстастығ пiчиин алғаннар: «Мерзликин» киностудияның режиссёры Михаил Мерзликин, Н.Г.Доможаковтың адынаң республиканың ӧӧн библиотеказының ӧмезi, С.П.Кадышевтiң адынаң чон чайаачызының национальнай кiнiнiң сектор устағҷызы Серафима Угдыжекова.

Iдӧк алғыстастығ сӧстерге Хакасияның Ӧӧркi Чӧп кнезiнiң орынҷызы Григорий Назаренко хозылған:

– Ӱлӱкӱннiң тархыны ХVII чӱс чыллардаң пасталча. 1612 чылда чон Кузьма Мининнiң паза Дмитрий Пожарскийнiң устаанынаң поляктарның армиязын, унада саап, Москвадаң сығара сӱрген. Iкi чӱс чыл пазынаң, 1818 чылда, пазох чонның кӱзiнең Хызыл площадьта Мининге паза Пожарскийге хумартхы тас турғызылған. Аның алнында ла, 1812 чылда, чоныбыс Наполеонның армиязын чирiбiстең сӱрген. Илбек Ада чаа тузында iдӧк махачы чир-суғҷыларыбыс, пiрiгiп, пiстiң хазназар кiрiбiскен ыырҷыларны унада сапханнар. Андада олар прай Европаны, тилекейнi фашизмнең арачылааннар. Пӱӱнгi кӱнде, ӧнетiн чаа операциязы парчатхан туста, чоныбыс пазох хада-пiрге тудынча, матыр чааҷыларыбысха тӧреен чир-суубысты арачылирға полызып прай кӱзiн салча. Пiс, ӧбекелерiбiс чiли, пiрдеезiне пазындырбаспыс. Хакасияның Ӧӧркi Чӧбi адынаң Хакасияның ынағ чоннарын ӱлӱкӱннең алғыстапчам!

«Чоннар кӧп – Чир-суубыс пiр!» концертте С.П.Кадышевтiң чон чайаачызының национальнай кiнiнiң ӧмелерi сiлiг теелбек-сарыннар сыйлааннар. «Ынархас» студияның араласчылары кавказ, пӱрӱт паза ыраххы севердегi чоннарның теелбектерiнең хайхатханнар. Ӱлӱкӱнге чыылысхан аалҷылар iдӧк татар чонның теелбегiн кӧргеннер, тува паза алтай чоннарның сарыннарын искеннер.

– Чон пiрiкчеткен кӱн Россияда чыл сай иртiрiлче. Ағаа чарыдылған концерттi тимнепчетсе, Хакасияда чуртапчатхан аймах чонның чайаачылары аралассыннар тiп кӱстенчем. Пу пайрамға чон чахсы чыылыс парча. Кӧрiгҷiлер, аймах чоннарның иирлерiн кӧрiп алзалар, хайхапчалар, чылығ ӱндезiглер артысчалар. Пӱӱн дее чахсы иртiп парды, залға чон толдыра полды.

Мин республикада чуртапчатхан чоннарнаң кӧп чыл тоғын парирбын, оларнаң пик палғалыс тутчам, аннаңар хайдағ чонның чайаачы «чылтыстары» парын прай пiлчем. Татар теелбегiн Абазадаң килген чиит хыс Владислава Дмитриева толдыр пирген. «Ландышсем» сарынны Томыҷахтар аалынаң килген чуваш ипчiлер пос тiлiнең ырлааннар. Хубачардаң килген ырҷы Айат Канысов алтай тiлiнең «Алтайым» сарынны сыйлап пирген. Тува Республикадаң чиит ырҷы Чинчи Хертек, ӧнетiн килiп, «Тывам» ырны сарнаан. Пiстiң «Ынархас» паза «Айас» ӧмелернiң репертуарлары Россияда чуртапчатхан чоннарның теелбектерiне пай. Аннаңар олар Чон пiрiкчеткен кӱнге чарыдылған пайрамда хайди даа араласчалар, – чарытхан Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Серафима Угдыжекова.

Паза пiс ӱлӱкӱнде пӧзiк атнаң таныхтатхан Ирина Владимировна Кулагашеваның кӧңнiн истiп алғабыс. Ол культура тоғызына 1992 чылда килген.

– Чиит туста iҷе-пабам Караганда городсар чуртирға парыбысханнар. Мин анда тӧреем. 9 частығ полғанымда, Хакасиязар кӧскебiс. Кадышевтiң адынаң чон чайаачызы кiнi минiң iкiнҷi ибiм полча. Мында олған музыка школазы орныххан. Мин композитор Юрий Егорович Киштеевтiң хор клазына чӧргем. Анаң музыка колледжiнде хор дирижёрына ӱгренгем, андох эстрада-джаз пӧлиин тоосхам. Искусство институдында пӧзiк ӱгредiг алғам. 1994 – 2012 чылларда «Кӱн чахайағы» ансамбльның хормейстерi полғам. 2021 чылдаң сығара С.П.Кадышевтiң адынаң чон чайаачызы кiнiнiң хоос устағҷызына турғызылғам. Пiстiң кiнде 15 чайаачы ӧме. Оларның тоғызын хайығда тутчам. Артисттерiбiс гастрольларнаң сыбыра чӧрчелер, марығлардаң Гран-при алай чиңiстiг орыннар ағылчалар. Оларның ӱчӱн тың поғдархапчабыс. Iдӧк культура аарластығ орында турчатхан ӱчӱн ӧрiнчем. Чуртағҷылар пicтiң чайаачы иирлерге хынып чӧрчелер, чылығ ӱндезiглер пирчелер, – теен Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы Ирина Кулагашева.

Чыл сай Чон пiрiкчеткен кӱнде С.П.Кадышевтiң адынаң чон чайаачызының национальнай кiнiнiң фойезiнде Хакас чирiнде чурттығ чоннарның сувенирлер кӧзiдии иртчең. Пӱӱл пу ӱлӱкӱннiң кӧрiмiн сала алыстырыбысханнар. Полған на диаспораа «Россия – пiстiң чуртыбыс» темаа хоос чайап саларға чахығ пирiлген. Андағ оңдайнаң хоостар кӧзiдии тимнелген. Iдӧк фойеде аймах чоннарның кип-азаа кӧзiдiге сығарылған. Пу тоғыстың ӱчӱн Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы, чон чайаачызы национальнай кiнiнiң хоос паза декоративно­прикладной искусство секторының устағҷызы Светлана Патачакова нандырығлығ полған.

Сомнар Дмитрий Сунчугашевти