Пайрам. Пӱӱл Россияда кічіг хырлас айының 4-ҷі кӱнінде Чон пірікчеткен кӱнні алғым таныхтааннар, ол санда Хакасияда

Iди Хакасияның чииттер политиказы паза халых тилізі министерствозы пайрамны айның пастағы кӱнiнеңӧк пастаан. Ол кӱнде кӧп мероприятие ирткен. Оларның аразында – «Культура марафоны» чӧрім, чииттерге паспорттарны пайрамни читірері, Ирт тағдағы мемориал хыринда «Ынархас пӧӧлбегі» паза даа пасхазы.

Кізілернің піреезi ам даа пілбинче полар, хайдаң пасталған пу ӱлӱкӱн. Ол 2005 чылдаң cығара Россияда таныхталча паза тынағ кӱні тіп чарлал парған. Пу ӱлӱкӱннің тамырлары 1612 чылдағы киректерзер парыбысхан. Ол чылда чон ополчениезі князь Дмитрий Пожарский паза земскай староста Кузьма Мининнің устаанынаң Москва городты поляктар азымахчыларынаң осхырғаннар. Пу кізілер, чир-суун арачылир ӱчӱн, ыырҷыдаң тоғыр чонны, кӧдіріп, піріктіргеннер.

Соонаң Россия ханы Михаил Романов ол кӱнні таныхтирдаңар чарадығ сығарған. Пу ӱлӱкӱнні 1917 чылға теере пайрамнап турғаннар. Анаң совет ӱлгӱзі тузында ол кӱнні иртірерге чаратпиныбысханнар. Аның орнына 7 ноябрь ӱлӱкӱнні таныхтааннар.

2004 чылда Россияның Хазна Думазында 7 ноябрь ӱлӱкӱннің орнына 4 ноябрьда Чон пірікчеткен кӱнні таныхтирдаңар чарадығ алыбысханнар. Ол тустаң сығара ол ӱлӱкӱнге айлан парған.

Пӱӱл кічіг хырлас айының 1-ғы кӱнiнде Хакасияның чииттер политиказы паза халых тилізі министерствозы кӱстенізінең Ағбан город тастындағы Ирт тағдағы мемориал комплексі хыринзар «Ынархас пӧӧлбегін» иртірерге аймах нация кізілері чыылысханнар. Кӧбізі чииттер, пос чоннарының кип-азаан кизіп турғаннар.

Ол кӱн хар чаап парған, чил чох кӱн полған. Тағ хабырғазында хаҷан-да одырт салған сыбыҷахтар, халын харға пастырып, уғаа ciліг кӧрiнгеннер. Пурун килген чииттер час харнаң, меспегiҷектер идіп, удур-тӧдір хатхы-кӱлкінең «чаалас» турғаннар. Соон сӱрістіре автобустығ килчеткен кізілерні айа сабызынаң удурлааннар. Iди 100 азыра кізі чыыл парған.

12.00 час тузында пайрам пасталыбысхан. Россияның паза Хакасияның гимннерін толдырғаннар. Анаң Хакасияның чииттер политиказы паза халых тилізi министрі Евгения Майнагашева, чыылған чонны алғыстап, чоох тутхан:

– Піc мында ӱлӱкӱнні таныхтирға чыыл парғабыс, хайзы пісті піріктірче паза кӱстіг итче. Пӱӱн піс, аймах тіллiг чон, «Ынархас пӧӧлбегін» иртiріп, позыбыстың пірге тархыныбысты, кибiрлерібісті паза культурабысты таныхтапчабыс. Олох туста полған на чон пу чир ӱстӱне позының тілiн паза культуразын, хайраллап, сығарча. Пістің хазнабыста кӧп аймах тiлліг чон ынағ чуртапча, анда пiстің пайыбыс паза кӱзібіс. Iдӧк пістің полғаныбыс ла чирібіс пай ползын тіп хайдағ-да хозым итче. Олох туста піс пӱкӱлее пір чонмыс.

«Ынархас пӧӧлбегiнде» піс, холларыбыснаң пик тудынып, пірге чон полчатханыбысты таныхтапчабыс. Iди удур-тӧдір полызарға тимде полчатханыбысты кӧзітчебіс. Піс ынағ паза пiрге ползабыс, хайдағ даа сидіктерні турыстығ иртербіс.

Iдӧк ӧнетін чаа операциязында араласчатхан чааҷыларға полысчабыс. Пӱӱн піс оларға пічiктер, пазып, ызарбыс. Олар пілзіннер, піс оларны ундутпинчабыс.

Пӱӱнгі «Ынархас пӧӧлбегі» пісті піріктірзін, теелбекте кірлектеніп, холларыңнаң пик тудыныңар! – чооғын тоосхан министр.

Анаң чыылған кізілер, холларынаң тудынызып, «Ынархас пӧӧлбегін» кееркестіг кӧг хоостыра пастааннар. Олар, ікi ӧмее чарылып, ӧрчіліг теелбекте ибірілгеннер.

Iди «Матушка земля, белая березонька...» кӧгліг музыка пастыра кізілер пастап пір саринзар, анаң пасха саринзар айланып, ортызынзар чыылыс турғаннар, пазох тарап парып, теелбекте ибірілгеннер. Аймах ӧңнiг кип-азахтарынаң ах харда чахайахтар чіли чарааннар.

Анаң олар, пір орынға чыылызып, сомға суурынғаннар паза СВО чааҷыларына хысхаҷах пічіктер пасханнар.

Сом Дмитрий Сунчугашевти

Сомда: «Ынархас пӧӧлбегінің» теелбегі