Ӱлгӱ. Россия президенті Владимир Путин Хакасия пазы Валентин Коноваловнаң тоғасхан

Ирткен неделя тоозылчатханда, кічіг хырлас айының 1-ғы кӱнінде, Россия президенті Владимир Путин Хакасия пазы Валентин Коноваловнаң алынҷа тоғазығ иртірген. Кремль сайтында (krеmlin.ru) ол тоғазығда нимедеңер чоох парғаны стеннограмма оңдайынаң сығарылған.

В.КОНОВАЛОВ: Владимир Владимирович, иң пастағызын – Сірерге алғызым читірчем, республикадағы киректердеңер, республика хайди чуртапчатханынаңар, Хакасия правительствозы экономиканы тилідеріне, чуртағҷыларыбыстың чуртазын чахсыландырарына ниме итчеткенінеңер, паза Сірер піcтің алныбыста турғысхан кӧстеглерні, пӧгіннерні хайди толдырчатханыбыстаңар алынҷа тоғазып чоохтап пирерге оңдай пиргеніңер ӱчӱн.

Тиксі алып, чоохтирға сағынчам, республикада алынҷа чуртас-экономика кӧзідіглерінҷе хомай нимес салтарлар – паза 2023 чылда, ирткен алты чылны алза, 2017 чылдаң пасти. Піс ӧсчебіс паза Сибирьдегі федеральнай округта хомай нимес орыннарда турчабыс, ӧзіс пар: Хакасияда сығарылчатхан ниме-ноо (ВПР), промышленностьча, инвестициялар синінҷе, чал ахчазынҷа. Піс слайдтар тимнеп салғабыс, анда ол чидіглернің хайзы кӧзіділ парған.

2018 чылда, хаҷан Сірер наа табылған пастарнаң тоғасхазар, Сірер экономиканың сырьёнаң палғалыстығ нимес секторын тилідерге пӧгін турғыс салғазар. Чоохтирға сағынчам, піс ол чахығны республикада толдырғабыс. 2020 чылда чуртас-экономика тилізінің наа стратегиязын тимнеп салғабыс, 2030 чылға теере. Анда ӧӧн кӧстеглернің пірсі – экономиканың сырьёнаң палғалыстығ нимес секторының тилізі.

Ирткен чыллар аразына ниме-ноо сығарчатхан секторға хоза хабазығ пиргебіс, ол санда национальнай проекттерде аралазып, ідӧк регионның хоза программаларын киргебіс, аал хониина, пӱдіріг отрасльына хабасчатхан – халғанҷызы пістің тӱзімніг тиліпче. Ирткен чылда прай тус аразына, ол санда совет тузын алза, чуртты тузаланысха кирерінҷе рекорд турғызыбысхабыс – 373 муң квадраттығ метр кирілген, полған на чуртағҷаа – 0,7 квадраттығ метр.

Туризмге, полызығлар сферазына ӧткін хабасчабыс. Анзы піске алынҷа салтарларға чидерге оңдай пирген. 2017 чылдаң сығара алза, пістің ниме-ноо сығарчатхан производстволардаң парыстар 1,7 хати ӧс парғаннар, піс аал хониинаң кірчеткен парыстарны ікі хати ӧскірібіскебіс, туризмнең – ӱс хати, кічіг паза ортын пос киреенең – ікі хати. Че алюминий паза хара тас отрасльларынаң палғалыстығ полчатханыбыс ам даа пар, тархын хоостыра іди тӧстел парған: алюминий отрасльы совет тузынаң сығара полған, пістің Сойан-Сус ГЭС алюминий сығарчатхан заводтарға килістіре иде пӱдірілген, хара тас отрасльы хан тузынаң сығара экономикабыстың ӧӧн чардыхтарының пірсі полча. Че піс палғалысты кӧӧлҷе хызырчабыс.

Владимир Владимирович, Сірерге национальнай проекттер хайди чуртасха кирілчеткенінеңер паза Сірернің ол сферадағы чахығларың хайди толдырчатханыбыстаңар алынҷа чоохтап пирерге сағынчам. Чоохтирға кирек, 2019 чылдаң пасти піс нацпроекттерҷе 35 миллиард артиинаң салковай киріп алғабыс. Анзы, пілдістіг, республиканы кӧп кӧстегҷе чахсы саринзар алыстырып аларға оңдай пирген. Кӧзідімге, хазых хайраллирынаңар чоохтаза, 2019 чылдаң сығара 39 объект пӱдір салғабыс. Ол ӧӧнінде ааллардағы ФАП-тар, амбулаториялар, че ідӧк городтардағы улуғ объекттер пар.

Кӧзідімге, онкология диспансерінің радиология корпузы, ол имнег полызиин Хакасия чуртағҷыларына ла нимес, че ідӧк Туваның паза Хызылчар крайы ӱстӱнзархызының чуртағҷыларына пирче. Піс имнег автомобильлерінің автопаркын толдыразынаң даа нааҷылап алғабыс, пу чыллар аразына 200-че алылған, ідӧк 1,5 муң имнег оборудованиезі. Кадрларнаң даа ӧткін тоғынчабыс, піcтің имҷілерге паза фельдшерлерге чурт алҷаң регион программазы ідӧк ӱс чыл тоғынча. Піc чурт алчабыс, специалисттернi регионзар тартып алар ӱчӱн. Кадрлар чидіспинчеткені, пілдістіг, пар. Аннаңар халғанҷы чыллар аразына 16 хабазығ кӧрімін алғабыс, кізілер республиказар тоғынарға килзіннер тiп.

В.ПУТИН: Сірернің сағам имҷілер саны хазнадағы ортымах синнең сала тӧбін.

В.КОНОВАЛОВ: Я, Владимир Владимирович, анзы андағ, аннаңар пу кӧстегҷе, имҷі кадрларын піссер кӧзерге кӧӧктіріп алар ӱчӱн, піс хоза кӱстеністер итчебіс. Хоза чоохтаза, піс фельдшерлерні дее техникумнар базазында тимнеп сыххабыс, ол кӧстегні алғытчабыс. Ортын паза кічіг имнег персоналы ідӧк чидіспинче нооза, ӧӧнінде аалларда.

Паза нацпроекттер ӱгредіг сферазында улуғ хаалағ идібізерге оңдай пиргеннер. 2019 чылдаң пасти піc 17 олған садын пӱдірібіскебіс паза садызып алғабыс. Тиксі чоохтаза, республика тархынында, наа тузында тирге кирек, пастағызын на олған садтарынзар теестернең палғалыстығ сидіксіністі чабысхабыс. 2021 чылдаң сығара пістің теес чоғыл паза чиит іҷе-пабалардаң кірчеткен айланыстарны піс 100 процентке толдырчабыс.

Пӱӱн ідӧк ӧткін тоғынчабыс Сірер турғысхан пӧгінні толдырарынҷа – ікінҷі сменалардаң хыйа парарынҷа. Піc, пазох 2019 чылдаң сығара алза, сигіс школа пӱдір салғабыс паза сидіксіністің чардығын чох идібіскебіс. Че пӱӱн республикадағы прай школаларның 23-че проценті ам даа ікі сменалығ тоғынча. Ол сидіксініс ӧӧнінде Ағбан городта пар, анда ам даа 9,5 муңҷа орын кирек, ікі сменадаң толдыразынаң парыбызар ӱчӱн. Че піс ӧткін тоғынчабыс. Олох нацпроекттер, хайзылары Сірернің пастааңар хоостыра тоғын сыхханнар, піске ол саринаң чахсы хабасчалар. Піс Ағбанда пiр муң орыннығ ікі школа пӱдір салғабыс, амды ӱзінҷізін пӱдірчебіс. Пар iдӧк таңдағызына планнар, ол кӧстегні толдыр салар ӱчӱн.

Алынҷа тохтирға сағынчам аалларның тиксі тилізі программада. Улуғ алғыс Сірерге аны пастабысханыңар ӱчӱн. Піс ол тоғын сыххан пастағы кӱннердеңӧк, 2020 чылдаң сығара, анда ӧткін аралас сыххабыс. Сынап чоохтапчам, ол піске аалларны, хайзылары программаа кіріп алғаннар, чахсыландырыбызарға оңдай пирген.

Ағаа хоза, піс комплекс оңдайынаң тоғынғабыс: ол федеральнай программанаң хада регион программаларынҷа паза нацпроекттерҷе пасха даа объекттерні пӱдіргебіс. Амды ол программа ӱс аалда чуртасха кирілче: ол Хубачар аал – 1,5 миллиардча салковайға, Асхыс аал – 1,1 миллиард салковайға паза Арбыт аал – чарым миллиард салковайға. Оларда наа школалар, олған садтары, культура туралары, «коммунальнай» объекттер пӱдірілче. Тиксі чоохтаза, пу ӱс проекттi чуртасха кирері тоозылза – пу чылда паза пазағы, 2025 чылда, тоозылча – ол ааллардағы чуртас городтағызынинаң тың пасхалалбас.

Ағаа хоза, пістің кӧп квартиралығ туралар даа пӱдіріл сыххан, кӧзідімге, Хубачар аалда. Ол Ағбаннаң тың ырах нимес, агломерациязар даа кірче тирге чарир, че республиканың наа тархынында ол танығлығ кирек полча. Аның ӱчӱн алғызыбыс читірчебіс, ол программа полызиинаң Хакасиядағы паза, мин киртінчем, тиксі хазнадағы ааллар чахсы саринзар алысчалар.

Республиканың экономиказын тилідеріне, хазна хабазығларынаң пасха, аймах тиріглернең тузаланарға кӱстенчебіс. Ол частнай инвестициялар даа, тиксі алза, пістің инвестициялар сині ӧсче, ӧзіс 2022 чылда, 2023 чылда даа полған. Ол тиріглер экономиканы алнынзар чылдырарға оңдай пирчелер тирге кирек, піс мында ӧӧн хайығны хатабох сырьёнаң палғалыстығ нимес секторға саларға кӱстенчебіс. Мында Сірерге алғызым читірчем, республиканы алынҷа тиліс программалығ субъекттер санына киреріне хабасханыңар ӱчӱн, анзы піске ол отрасльларға хабазарға оңдай пирер.

Чоохтирға сағынчам, Владимир Владимирович, чуртағҷыларнаң кӧп тоғасчам, республиканың прай даа аал-городында пол килгем, иң кічіг аалларға теере. Чуртағҷылар пӱӱн полған на муниципалитетке аймах-пасха федеральнай программаларда аралазарға оңдай пирілчеткен ӱчӱн, кирек пічіктерні орта ла тимнебіс паза аал чӧбінің пазы пілістіг ползын, алғыстарын читірчелер. Ол сынап пістің аалларны алыстырча.

Владимир Владимирович, ӧнетін чаа операциязы хоостыра хоза чоохтап пирерге сағынчам. Піс оортахта тур халбаабыс. Фронтха паза наа хозылған регионнарның чуртағҷыларына 500 тонна артиинаң гуманитарнай полызығ ысхабыс. Ол сынап чонның хайынызы: ол студенттер дее, ууҷалар даа, ағалар даа окоп свечілерін итчелер, перчаткалар тікчелер, чӱленҷең сеткалар палғапчалар.

Паза піс чааҷыларыбыстың сӧбірелеріне алынҷа хайығ салчабыс, хабасчабыс. Піcтің алынҷа программа тоғынча, ол хабазығларның, льготаларның килкім комплексі, ол санда тӧлеглер турғызылған. Піcтің бюджетнең кирек оой нимес, че, іди дее полза, піс ол кӧcтеге алынҷа хайығ салчабыс.

«Ада чир-суубыс арачылағҷылары» чыынды тоғынча, піс ағаа ідӧк хабасчабыс, оларға орныхчаң тураны арендаа ал пиргебіс, толдыразынаң кирек оборудование алғабыс. Олар чуртағҷыларнаң тоғазығлар пiр чылҷа иртірчелер, тӧрт муң артиинаң кізінең тоғас салғаннар. Сынында прай сидіксініcтерні, хайзынаң айлан килген чааҷылар даа, оларның сӧбірелерi дее урунчалар, пӧгерге ӧткін полысчалар.

Владимир Владимирович, піс ідӧк куратор полчатхан чирлернең тоғынчабыс. Піcтің ол Свердловск город паза Свердловск аймаа (ЛНР).

Ирткен чылда піс Червонопартизанск городха, хайзы ол муниципальнай пӱдіссер кірче, ӧткін полысхабыс. Школаны паза олған садын тыхтап пиргебіс, 50 миллион салковайға. Аннаң пасха, піс андағы олғаннарны тынанарға ысчабыс. Ирткен чылда орыс тілінҷе, литератураҷа, тархынҷа книгалар, Культура тураларына музыка оборудованиезін читіргебіс. Хысхаҷахти чоохтаза, піс ол тоғысты тӧреміл апарчабыс. Пу чылда программа хоостыра Свердловск городта ікі школаны тыхтапчабыс, прай тоғыстар план хоостыра апарылча, прай нимені кирексініс хоостыра ит саларбыс.

Владимир Владимирович, ирткен чылларда хабазығ пиргеніңер ӱчӱн алғызым читірерге сағынчам. Піске ол пілдірген. Ол айланыстар, хайзылары Сірернің адыңарға полған, олар хаҷан даа толдырылғаннар, піссер алынҷа хай турғаннар.

В.ПУТИН: Мин кӧрчем, сірернің пӱдіріг ӧзіп одырча, инвестициялар ӧсче паза тоғыс чохтар саны пілдірте хызырыл парған. Ол чахсы кӧзідім.

В.КОНОВАЛОВ: Тоғыс чох полғаны пістің сынап иң тӧбін кӧзідімніг. Чоннар аразындағы методикаҷа 1,6 пӱӱнгі кӱнге, санға алылчатханын­ҷа – 0,7 процент, істеніс биржазында тоғыс чох кізі ікі муңнаң ас.

Че, кӧнізінең чоохтирбын, піске ол ідӧк олох туста улуғ сидіксініс полча. Бюджет сферазында, ідӧк ӱлгӱ органнарында даа, пос киреенде дее тоғынҷылар ӱчӱн кӱрезіг парча. Улуғ паза ортын бизнестеңер чоох апарза, анда чал ахчазын ӧскірері пасталыбысча, аның сылтаанда региондағы ортымах чал ахчазы кӧдіріл сыхча. Пір саринаң, ол чахсы сағыссырастар, че амғы туста аннаң сидігӧк.

В.ПУТИН: Инвестпроекттер турыстыға тӧӧй. Кӧрчем, улуғ даа компаниялар, кічіг дее паза ортын даа бизнес ахчазын кирче. Ол уғаа чахсы. Пар сурығлар, хайзылары сірерге ле нимес, пасха даа регионнарға теелчелер. Піс ундудыбысчабыс сидіксіністі, хайзына чуртағҷылар кӧп хати хайығ салғаннар. Ол хатығ коммунальнай сӧп-сапнаң тоғынары. Сірернің ол сурығ ідӧк пар. Операторларнаң ӧткін тоғынарға кирек, оларға полызарға, олох туста, пілдістіг, обязательстволарын олар толдырарға киректер.

В.КОНОВАЛОВ: Піс пӱӱн, Владимир Владимирович, «РЭО» ППК-наң пірге тоғыс апарчабыс. Пӧгін турча, ол сӧп­сапнаң тоғынҷаң комплекс пісте 2026 чыл тоозылғанҷа пӱдіріл парзын тіп. Ол кӧстегҷе тоғынчабыс, сағам сӧп-сапты алынҷа чыырын кирерге кӱстенчебіс. Оңарчабыс нооза: сӧп-сапнаң тоғынҷаң предприятиелер тоғын сыхса, че алынҷа чыыры чох полза, ол прай тикке полар.

В.ПУТИН: Ол тиксі сидіксініс, аннаңар кӧп хати чоох парған. Пістің амды пар улам сидік сурығлар, хайзылары прай халых чонның сағызында. СВО линиязында киректер хайди парчатханы, пар улуғ проекттерібіс, піс судостроениені, авиацияны тилідерге кирекпіс. Пістің килкім сурығлар кӧп, че ол килкімнің кистінде кізілер чуртазының, пастағы кӧріcке оох-теек, сурығларын пӧгерінеңер ундубасха кирек, кізілернің чахсы чуртиры оларнаң палғалыстығ. Аннаңар мин Сірердең, паза ізенчем пасха регионнардағы устағҷылар пісті истерлер, ол кізілернің амғы чуртазына уғаа кирек полчатхан паза кирексінізін чідірбеен сурығлардаңар ундубасха сурынчам. Чахсы?

Iдӧк президент пiчiкте тимнелген сурығларны кӧрiбiскен.

Сом kremlin.ru сайттаң

Сомда: Россия президенті Владимир Путин Хакасия пазы Валентин Коноваловнаң тоғасхан