Хумартхылас. Пу наада Таштыпта Иоанн Штыгашевке хумартхы тас азыл парған

Иоанн Матвеевич Штыгашев (1861 – 1915 чч.) – Таштып чирiнiң саблығ кізізі, аның ады илееде чыл чазырылған. Ноға? Ол абыс полған, хайди пiлчебiс, совет тузында Худайға пазырчатханнарны хыйыхтаҷаңнар.

Иоанн Матвеевич Мадыр аалдаң сыххан. Штыгашевтер сӧбiрезiнде алты пала ӧскен, оларның хоостыра оолах азбуканы чапчаң ӱгренiп алған. Ӱгредiге тың тартылып, 1877 чылда чиит Иоанн, тайға ӧтiре 300 верста парып, Кузедеево аалдағы миссионерлер училищезiнзер кiрiп алған. Чахсы ӱгредии ӱчӱн аны 1882 чылда Хазандағы ӱгретчiлер семинариязынзар (ол Россияда иң чахсы семинарияа саналҷаң) ызыбысханнар. Анда Иоанн ӱс чыл чарым iдӧк кӱстенiп ӱгренген. Мында, Худайға пазырардаң пасха, славян пiчии паза орыс тiлi, литература, педагогика, геометрия, физика, арифметика, черчение паза пасха даа дисциплиналарға ӱгретчеңнер. Хазанда ӱгрен сыхханда, Иоанн Матвеевичке Ветхий Заветтi алтай тiлiнең сағай диалектiне тiлбестирге чахығ пиргеннер, кирек пар сыххан, анаң iкiнҷi чылында – священнай тархынны алтай тiлiнең шор тiлiне тiлбестирге. «Жития святых» алтай тiлiнең нинҷе-де хати сығарылған. Аннаң пасха, Иоанн Матвеевич шор букварьын сығарған, ол тоғысты семинарияа кiргелекке пастаан. Iдӧк шор сӧстiгiн паза «Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка» сығарарға хабасхан. Пасха тоғыстары чорыхтарға чарыдылғаннар, оларны Иоанн орыс тiлiнең пасчаң.

1884 чылда шор оолғына, иң чахсы семинаристке чiли, Россияның ызых чирлерiнҷе чӧр килерге оңдай пирiлген: Киево-Печерская лавра, Оптина пустыня, Троицко-Сергиевская лавра, Москвадағы тигiриблер, монастырьлар... Ол чорыхтаңар Иоанн Штыгашев «Записки о путешествии алтайца в Киев, Москву и ее окрестности» повестьте пас салған.

Иоанн хаҷан даа тӧреен чирiнзер тартылҷаң. 1885 чылда ол Мадырзар айланча, мында ол иң пастағы школа, тигiриб пӱдiрiбiскен. Сӧбiрезiнең хада чуртап, аалдағы чир-суғҷыларының чуртазын прай саринаң тилiдерге сiренҷең, олғаннарны школада шор паза орыс тiллерiнең ӱгретчең. Аның пастыхтары аны Кондомское аалзар 16 чылға ызыбысханнар. Анда ол тигiриб тоғынҷызы чiли пӧзiк чидiглерге чидiп алған, че чӱрее-паарынаң Мадырзар тартылған. Мында ол чылларда 40 хакас паза пис орыс сӧбiре чуртаҷаң, кӧп нимес кiзi. Иоанн Матвеевич оларны маңат чуртасха ӱгредерге тiп сағыс тутчаң – арағаа тартылбазыннар, пiлiстер алзыннар, Худайға пазырзыннар. Пiди кӧрзе, андада олғаннар iкi ле чыл ӱгренҷеңнер, че андағ даа син пiлiс чахсы кӧдірҷең. Чадап ла пӱдiрiп алған пастағы тигiриб олох чылда кӧй парған, 1912 чылда Иоанн Матвеевич iкiнҷi хати тигiриб пӱдiрiбiскен, ахчаны Петроградтағы купец Михаил Усов пирген... Ӧкпе паза чӱллер (ревматизм) ағыриинаң ӱр ирееленген соонаң Иоанн Матвеевич ӱреен, аны Мадырдағы тигiриб хыринда чыып салғаннар. Совет тузында тигiриб чох идiлген.

2016 чыл Хакасияда Иоанн Штыгашевтiң чылы тiп чарлалған, пу киректi ол туста Таштып аймаа пазы полчатхан Василий Шулбаев пастаан. Ам, тiзең, аның киреен узаратча амғы аймах пазы Николай Чебодаев. Иоанн Штыгашевтiң хумартхызын улуғлап, ол Москвадағы скульптор Геннадий Новоселовха чир-суғҷызының хумартхы тазын чахып салған, аның македi пылтырох кӧзiдiлген, пiр чыл идiлген.

Пӧзiк хумартхы тасты Таштып ортызында орныхчатхан часовня хыринда турғыс салғаннар. Азылар алнында часовня хыринда Хакасияның паза Ағбанның архиепискобы Ионафанны удурлааннар, ол хумартхы тас азылғанына служба апарған. Мероприятиеде араласханнар: республика пазының хазна чӧпчiзi Владимир Штыгашев, Хакасия Ӧӧркi Чӧбiнiң депутаттары Александр Миягашев, Василий Шулбаев, аймах пазы Николай Чебодаев, республиканың культура министрi Светлана Окольникова, ӱгредiг министрi Анатолий Бутенко, чуртағҷылар. Пайрамда кӧп кiзi араласхан, Николай Чебодаев чыылған улуссар айланған:

– Полған на кiзi чуртазында Худайзар килче, хайдағ-да туста киртiн сыхча. Мин iкiнҷiлес чох сағынчам, амғы туста СВО-да араласчатхан ооллар даа, окоптарда одырып, Худайға киртiн сыхчалар. Пу хумартхы тасты азарға хабасхан ӱчӱн Василий Иванович Шулбаевке улуғ алғызым читiрчем, аннаң пасти Иоанн Штыгашевтеңер чоохтап сыхханнар, ол аның адын чарыхха сығарған. Таштып чирiнең сыххан оол пiске улуғ поғдархас ағылча, андағ кiзiлерге чон тiренче. Аарлығ аалҷыларны тус таап алған паза килген ӱчӱн алғыстапчам.

Архиепископ Ионафан таныхтаан:

– Иоанн Штыгашевтiң адын ӱр чазырғаннар, аннаңар пiске, аның алғым киректерiн, чуртас чолын сағысха кирiп, тархын сынын орнынзар турғызарға кирек. Мин пу маңат киректi алғапчам. Абыс кирее хаҷан даа ниик полбаан, уламох хаҷан посха тигiриб пӱдiрерге кирек, «харасхы» аалыҷахта чуртағҷыларны Худайға айландырарға. Паза кӧрчебiс, Иоанн Матвеевич тiлбестег тоғызынаң айғасчаң, анзы аны прай саринаң тиліткен, тоғысчы кiзiні чiли киречiлепче.

Хумартхы тас азылған соонаң прайзы Таштыптағы Культура туразынзар конференцияа хығыртылған, ол «Велик был предок по его делам» адалған. Анда Иоанн Штыгашевтi прай саринаң iстескеннер – писатель, абыс, миссионер паза просветитель чiли. Докладтарнаң сыхханнар: Константин паза Елена тигiрибнiң (Ағбан) настоятельi протоиерей Геннадий Фаст, Хакасияның ӱгредiг паза наука министерствозының национальнай ӱгредiг пӧлиинiң устағҷызы Ольга Доможакова, Мадырдағы школаның ӱгретчiзi Ефросинья Мезина паза ӱгренҷiзi Виктория Торокова, Мадырдағы аал библиотека устағҷызы Евгения Иванова, ХакНИИЯЛИ-ның устағҷызы Нина Майнагашева паза литература секторының наука тоғынҷызы Лариса Челтыгмашева.

Конференция азылғанда, пастыхтар сценаа сыхханнар, оларның аразында Хакасияның ӱгредiг паза наука министрi Анатолий Бутенко. Ол залда одырчатхан саарбахтарзар айланғанға тӧӧй полған:

– Мының алнында пiлiстер соонҷа, Иоанн Штыгашев чiли, тайға тобырып, ырах парарға кирек полған, ам, тiзең, чон прай чыып алған пiлiстернең 11 чылға танызып аларға чарир, пос чирiнде, хайдаң сыххазың, оңдайлар толдыра. Олғаннар, ӱгретчiлер пирген уроктарны прай толдырзаңар, чахсы ӱгрензеңер, сiрернiң алнында прай чоллар азых полар. Пу пайрамға мин пӱӱн ӱгредiг ӧмелерiнiң устағҷыларын ӧнетiн хада ағыл килгем, олар, Иоанн Штыгашевке хумартхы тас азылған пайрамны кӧрiп паза конференцияда полып, постарының ӱгренҷiлерiне читiр пирерлер – Таштып чирiнең сыххан чир-суғҷыбыс хайдағ пӧзiк чидiглерге чидiп алғаннаңар паза аны хайди улуғлапчатханнарынаңар.

Сом авторни