Пӧгін – экономика тӱзіміне чидерге
20.11.2024
Хабарлар
Леонид Быков: «Прайзы салтарға тоғынарға кирек!»
Азых чоохтазығ. Хакасия экономиказының пӱӱнгі киректерінеңер паза аның тиліс оңдайларынаңар Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінің кнес орынҷызы – экономика политиказынҷа, промышленностьча, пӱдірігҷе паза транспортча комитет кнезі Леонид Быковнаң чоохтасчабыс
– Леонид Михайлович, Сірер Хакас Республиканың экономиказының амғы тилізін паза инвестиция оңдайларын хайди паалапчазар?
– Пӱӱнгі кӱнде Хакасияда экономика оңдайлары уғаа сидік. Республика экономиказының ӧӧн чардығы ӧңніг металлургияның, хара тас промышленнозының паза энергетиканың килкім предприятиелерінең пӱтче. Паза бюджетті тӧстепчеткен ікі ӧӧн промышленность кіні – ӧңніг металлургия паза хара тас промышленнозы – хатығластар сылтаанда хыйалланча. Кӧзідімге, хара тас промышленнозы. Іскеркі саринзар таарлағ квотаҷа тартылча. Россияның тимір чолларынаң чӧптезіг иділген, хайда хара тасты іскеркі саринзар тартарына квота кӧрілген. Пілдістіг, ол хара тас промышленнозы паза ӧңніг металлургия предприятиелерінің тоғызына хомай теелген.
Хакасия экономиказын тилідерінде кічіг паза ортын пос киреенің ӱлӱзі улуғох. МСП предприятиелері сығарыста, аймах синніг бюджетке налог тӧлеглерін ӧскірерінде чахсы салтарлар кӧзітчелер. Таныхтирға кирек, алында республикада садығ предприятиелері кӧп полған полза, пӱӱнгі кӱнде ниме-ноо сығарчатхан паза тимнепчеткен, ідӧк пӱдірігнең айғасчатхан предприятиелер тӧстелчелер. Пістің республикада кӧп квартиралығ туралар пӱдірии хомай нимес айныпча, че аның ӧӧн чардығы Ағбанға паза Харатасха килісче.
Алынҷа хайығны аал хонии киректепче, ахча тӧреміл читкіҷе позыдылбинчатханы аның тӱзіміне теелче. Пӱӱн ниме-ноо сығарчатханнарға даа, аал хонии ниме-ноозын аннаң андар тимнепчеткеннерге дее хабазарға киректелче. Итсе, пістің республикада идінҷектер постары наа предприятиелер асчалар, кӧзідімге, ит ас-тамаан сығарчатхан, олар пістің регионның чуртағҷыларына ла нимес, че ідӧк Россияның пасха регионнарының чуртағҷыларына чиисті читірчелер. Ас-тамах промышленнозы ӧткін тиліпче. Хай пірее идінҷектерібіс пасха регионнарның чырғалларынзар паза экспортха сыхчалар.
Че ӧнетін кӧрілген хазна хабазии читірілерге кирек. Республикада чуртасха кирілчеткен сағыстарны тилідерге паза алғыдарға киректелче! Ол пӧгін ідӧк Хакасия правительствозы алнында турғызылча. Ол кӧстегҷе хабазарынҷа ідӧк Ӧӧркі Чӧп хада-пірге тоғынча.
Хакас Республиканың чахсы инвестиция оңдайлары пар. Пӱӱнгі кӱнде инвестициялар ӧңніг металлургия паза хара тас промышленнозы предприятиелеріне парча. Минің кӧрізімнең, хара тас промышленнозының сидіксіністері полбаан полза, инвестициялар уламох кӧп поларҷых. Кічіг паза ортын пос киреене инвестициялар парох, кӧп нимес, че пар. Алынҷа оңдайлар ідӧк муниципальнай пӱдістернің пар.
– Пу сидік сурығларны пӧгерінҷе Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінің сигізінҷі хығыртииның хозымы хайдағдыр?
– Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінің сигізінҷі хығыртиинда эксперттер чӧптері тӧстелген. Аның кізілері – аймах кӧстеглернің специалисттері паза профессионаллары. Сидік сурығлар пӧкчең оңдайлар табар ӱчӱн кӧдірілчелер, че кемні-де хомайлир пӧгіннең нимес. Я, пірееде олар хатығ полчалар, пірееде прайзының кӧңніне кірбинчелер, че оңарып пілерге кирек, ол чарадығлар пӱӱнгі кӱнде сығысчатхан сидіксіністерні пӧгерге кӧстелгеннер. Кӧзідімге, пістің комитет пис эксперт чӧбінең тоғынча паза хайығда тутча: экономика политиказынҷа паза промышленностьча, пӱдірігҷе, ЖКХ-ҷа паза энергетикаҷа, транспортча, МСП-ҷа. Пу чӧптерде піс сурығларны кӧдірчебіс, пӧкчең оңдайларны таныхтапчабыс, аннаң андар ол Хакасия правительствозынзар тоғысты узарадарға ызылча.
Мин пу тоғысты орта тіп санапчам. Закон сығарҷаң ӱлгӱ органына кізілернің, отрасль специалисттерінің сағызы аарлығ. Оларнаң, эксперттернең, хада піс тимнеен законнар проекттерін ӱзӱрчебіс. Законнар проекттерін тимнепчетсе, піс оларның сағыстарын санға алчабыс. Республика правительствозы эксперттер чӧптерінің чарадығларын толдырчатханнаңар алай толдырбинчатханнаңар искірігні пирчелер, піс, тізең, ол сурығларны пӧгерінҷе аннаң андар правительствонаң тоғыс апарчабыс.
Пӱӱнгі кӱнде эксперттер чӧптері кӧдірчеткен сурығлар амох паза мындох 100 процентке толдырыларынаңар чоохтирға чарабас, оларның піреезі сала тирең тоғысты киректепчеткеннеңер.
– Алынҷа салтарлар пар ба? Арса, пірее сурығҷа закон проекті тимнелген алай пірее законнарға алызығлар кирілген?
– Эксперттер чӧптеріне удаа республика законнарынзар алызығлар киректебинчеткен сурығлар сығарылча. Оларны пӧгерінҷе Хакасия правительствозынаң, нандырығлығ пірігістернең тоғыныбызарға паза пӧкчең оңдайлар таап аларға читкіҷе полча. Піс пілерге кирекпіс, Хакасияның Ӧӧркі Чӧбі алчатхан законнар федеральнай законнар кирексіністеріне килістіре алылчалар. Республика парламенті тимнепчеткен хайдағ даа закон проекті Хакасия правительствозының, прокуратуразының, Россияның юстиция киректерінҷе министерство устанызының, пістің право пӧлиинің право сыныхтаан иртче. Чахсы чарадығлар пирілзе ле, законнар проекттері Ӧӧркі Чӧптің сессиязына сығарылча паза оларны депутаттар алчалар.
Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінің сигізінҷі хығыртииның депутаттары пос тимнеен закон проекттерін сығарчалар. Ол тӧреміл тоғыс. Пістің комитет Хакасияның инвестиция политиказынаңар законға, изіртчеткен суғлар садиинаңар законға паза пасхазына алызығлар кирген. Пӱӱн оңдайлар алысча, оларға килістіре наа законнар алылча. Кӧзідімге, региондағы инвестиция проекттерінеңер закон тоғынча, хайзы Хакас Республикада килкім инвестиция проекттерін арачылирға полысча. Ол кӧстегҷе нинҷе-де килкім проект чуртасха кирілче: Хакас технология ойымы, «Харатастағы» промышленность паза аал хонии промышленнозы паркы, «Тазоба» индустрия паркы, «Абаза» алнынҷа тиліпчеткен орын. Пу проекттер наа тоғыс орыннарын тӧстирге, республика паза муниципалитеттер бюджеттерінің налог парыстарын кирерге киректер.
Піске, тізең, пӱӱн ӧңніг металлургиянаң, энергетиканаң, суғ энергетиказынаң паза хара тас промышленнозынаң палғалыстығ нимес кӧстеглердең налогтар кирерін ӧскірерге кирек. Табырах нимес, че налог тӧлепчеткен килкім промышленность предприятиелерінең палғалыс хызырылғаннаңар, аннаң айғазарға кирек. Оңдайлар алыс парған. Піс анзын республика паза муниципальнай пӱдістернің бюджедін тӧстирінде чахсы сизінчебіс. Пілдістіг, тӧреміл айғазарға киректелчеткен кӧстеглернің пірсі – чуртас-экономика тилізі программаларын чахсыландырары.
Россия президенті Владимир Путиннің чахиинҷа, 2025 чылдаң пасти хазнада тоғыс килкім нацпроект чуртасха кирілер. Полған на нацпроект нинҷе-де хазна программазынаң пӱтче. Ол ЖКХ, чон чуртазы, хазых хайраллиры, ӱгредіг, сӧбіре... Федеральнай правительство регионнарға читчең кӧзідіглерні чарадарға тимнепче. Килістіре алызығлар Хакас Республиканың 2030 чылға теере чуртас-экономика тилізі стратегиязына кирілерлер. Ідӧк Хакасияның муниципальнай пӱдістерінің чуртас-экономика тилізі программаларынаң тоғыс апарылар. Пістің пірге тоғызыбыста сын салтарларға чидер ӱчӱн, прай алызығлар Хакасияның пірге стратегиязынаң чаразарға киректер. Город-аймахтарыбыстың тилізі чох республиканың тӱзімніг тилізінеңер чоох апарарға орта полбас. Прай ниме удур-тӧдір палғалыстығ поларға паза прайзы салтарға тоғынарға кирек.
– Леонид Михайлович, Сірернің кӧрістеріңнең, Хакасияның промышленность предприятиелерінің тилізін хайдағ сидіксіністер тохтатча?
– Прай чирдегі чіли, сидіксіністер пар. Оларның пірсі – кадрлар чидіспинчеткені. Тарифтернең сидіксіністер пар. Піс хаҷан даа чоохтапчабыс, чуртағҷыларға льготалығ тариф кӧрілген. Ідӧк пістің хонҷыхтарыбыстинаң, Хызылчар крайындағызынаң паза Кемеров облазындағызынаң тӧбін тариф пар. Че ідӧк пасха тузаланҷыларға, ол санда идінҷектерге паза социальнай сфераа, кӧрілген тариф пар. Пӱӱнгі кӱнде ол тарифтің ӧзізі экономикабыстың хай пірее кӧстеглерінің тилізін тутча. Ӱлгӱнің толдырығлығ органнарынаң хада пірге ол сурығларны пӧгерінҷе пістің кічіг паза ортын пос киреене хабазарға кирек, олар республикада хал турар ӱчӱн паза оларның саны хызырылбас ӱчӱн. Итсе, пӱӱнгі кӱнде чахсы кӧзідіг пар: чылдаң чылға Хакас Республиканың бюджедінзер кічіг паза ортын пос киреенең кірчеткен ахча сині ӧсче.
– Пазағы чылдаң Хакасияда 2030 чылға теере чуртас-экономика тилізінің алынҷа программазы чуртасха киріліп пастир, хайзы республика экономиказына хоза кӱс пирер...
– Пілдістіг, алынҷа программаны чуртасха киреріне позыдылар ахча республикаа кирек. Ол регион тилізіне кӧрілер. Ол чарадылған тоғыстарға позыдылар паза кӧрілер ахча экономика тӱзімін пирерге кирек. Полған на салылар бюджет салковайы республика бюджедінің парыс чардығына нинҷе-де салковай пирерге кирек. 2025 чылдаң пасти программаның тоғыстары промышленностьты кӧдіреріне, кічіг паза ортын пос киреене, туризмнең паза экономиканың пасха кӧстеглерінең айғасчатханнарға хабазарға позыдылар.
Пістің пӧгінібіс – программаның кӧзідіглерін санынҷа паза чахсы синде толдырар ӱчӱн, пирілчеткен ахчанаң орта тузаланары. Экономика тӱзімін алып аларға. Пу программаны пастағы чылда чуртасха кирерінҷе пістің тоғызыбыс салтарларынаң пазағы тус палғалыстығ. Че пу ла программаа ізенгені саба полар. Піске прай кӧстеглерҷе бюджет ахчазынаң тузаланғанының тӱзіміне чидерге кирек! Пӱӱнгі кӱнде чахсы закон алыбысханы читкіҷе нимес, че аны ідӧк орта толдырарға киректелче.
– Республиканың экономиказы тилізінде паза инвестиция оңдайларын чахсыландырарында муниципальнай ӱлгӱлер хайдағ хозым итчелер?
– Муниципалитеттерні удур-тӧдір тиңнестірерге чарабас! Прайзының оңдайлары пасхалалча, че полғанының на чахсы алызығлар поларға кирек. Пір килкім муниципалитетте кӧріндіре салтарлар пар полза, тиліҷең андағ чахсы оңдайлары чох муниципальнай пӱдісте ӧзіс орны парох, ағаа хайығ айландырарға кирек ле, чоохтирға кирек, анзынаң муниципальнай пӱдістер айғасчалар паза айғазарға киректер, че Хакасияның тилізінің пірге стратегиязын санға алып.
2024 чылда Хакасияның Ӧӧркі Чӧбі муниципальнай пӱдістің иң артых табылчатхан органына марығ иртірче. Иң артых табылчатхан орган адына турысханнарға тоғыстарын мыннаң мындар чахсыландырарына хабазығ кӧрілген. Городтарның паза аймахтарның депутаттар чӧптерінің тӱзімніг тоғызынаң кӧп ниме палғалыстығ: чӧптернең, норматив-право акттарын аларынаң пасти чуртасха кирілчеткен муниципальнай программаларға теере. Иң пурун ол республикабыстың чуртағҷыларына чахсы чуртас оңдайларын, наа тоғыс орыннарын тӧстирге, промышленность, социальнай сфера тоғынар ӱчӱн, кізілер постарын арачылағда полчатханнарын пілер ӱчӱн иділче. Анзы чонға муниципалитеттерібістегі чуртас кӧңніне кірчеткенін кӧдірерге полызар.
Чазыт нимес, пӱӱнгі кӱнде ол саринаң алынҷа сидіксіністер пар. Республикада чуртағҷылар саны хызырылчатханы анзынаңох палғалыстығ. Чииттер, квалификациялығ специалисттер кӧсчеткені. Пу наада ла Таштып аймааның депутаттар чӧбінің сессиязы ирткен. Кӱн сурииндағы сурығларның пірсі аймахтың чуртас-экономика тилізі программазын алары полған. Депутаттар даа, аймахтың устағ-пастаа даа паза ӧткін чуртағҷылары даа пос чӧптерін киргеннер, хайди олар чағынғы тусха аймахтың тилізін кӧрчелер. Пістің ӱчӱн пірдеезі килбес паза пірдеезі аны итпес нооза. Аны, иң пурун, орындағы чуртағҷылар паза муниципалитеттер устағҷылары, кем оларға ниме киректелчеткенін иң артых пілче, идерге кирек. Пілдістіг, республика ол тоғысха алынҷа хабазарға кирек.
Піс чидіглерібіске поғдархапчабыс. Прай азылған пӱдіріглерні пістің кізілер пӱдіргеннер. Пістің иң ӧӧні пар – кибірлер. Пістің кӧп нациялығ республика. Худайнаң, піс прайзыбыс пір ынағ сӧбіренең чуртапчабыс. Пісті прайзын пір ниме піріктірче: піс – Россия чоны.
Сом Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінің пресс-службазыни
Автор :
Чоохтасхан Наталья Сюптерекова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
| 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
| 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
