Азылар тусха наука институдының туразы хыринзар Хакасия правительствозының кізілері, халых пірігістерінің устағҷылары паза олаңай кізілер чыылысханнар.

Чыылығны асхан ХакНИИЯЛИ-ның устағҷызы, тархын наукаларының докторы Валентина Николаевна Тугужекова. Ол хысхаҷахти С.Д.Майнагашевтеңер искіріг иткен паза хумартхы чардызы институттың туразында хызылғаны улуғ аарлас тіп таныхтаан. Анаң ах иснең чабылған хумартхы чардыны асхан, аны чайап салған пістің саблығ скульпторыбыс Вячеслав Николаевич Кученов.

Анаң сӧс пирілген хакас родтарының Улуғлар чӧбінің ӱр чыллар кнезі полған Владислав Михайлович Торосовха. Ол хакастарның пастағы съездтері нименең танығлығ полчатханын паза С.Д.Майнагашев кем полчатханын искір пирген.

Пір чӱс чыл мының алнында Чарков аалда инородецтернің (мының алнында хакастарны іди адаҷаңнар) ікінҷі съезді полған. Анда Степан Дмитриевич Майнагашев пістің чонға пурунғыдағы «хакас» атты айландырарға чӧп сығарған. Мының алнында чаанаң кил турған ыырҷылар, пістің чонның тархынын пілбин, оларны чуртапчатхан орыннары хоостыра адаҷаңнар: чулым, туба, канскай, ачинскай алай минсуғ татарлары. Іди ыырҷылар пір чонны алалынҷа племяларға ӧнетін чарҷаңнар.

Степан Дмитриевич, пу сурығны тирең істезіп, Ӱстӱнзархы Сибирьдегі чоннар пір чон полчатханын паза оларның пурунғыда пір ат полғанын чарыт пирген. Ол «хакас» ат хыдаттарның пічіктерінде паза пасха даа архив документтерінде таныхтал парған. Ол хакастарны, пасха аттарнаң адап, оларны нимее салбин, хыйыхтааны полча тіп чоохтаан. Пістің чонның позының пурунғы тархыны, культуразы паза ады пар полған.

Ол съездте чиит ученай пирген чӧп хоостыра прай делегаттар чоныбысха пурунғы «хакас» атты айландырарға пір ӱннең чаратханнар. Ол тустаң сығара піс хатап хакастар амға теере полчабыс. «Хакас» ат чонда тирең сиип парған, официальнай пічіктерде таныхталча паза республикабыс ол атты ал чӧрче. «Хакас» ат сағай, хаас, шор, хызыл диалекттернең чоохтасчатхан кізілерні піріктірче.

                  И.Л. Кызласов

Хакас чонның пастағы съездтеріне чарыдылған наука-практикалығ конференция С.П.Кадышевтің адынаң культура паза чон чайаачызы кінінің улуғ залында ирткен. Залға кізі толдыра полған. Ааллардаң кізілер ӧнетін килглептірлер. Хаҷанох удур-тӧдір тоғаспаан таныстар, изеннезіп-хуҷахтазып, хабарлас турғаннар.

Улуғ нимес ойын кӧзіткен соонда сӧс пирілген Хакасияның пазы Виктор Михайлович Зиминге. Ол, чыылысхан чоннаң хакас тілінең изеннезіп, чооғын пастаан. Пастап прайзын пу улуғ ӱлӱкӱннең алғыстаан. Анаң таныхтаан, пу олаңай ла ӱлӱкӱн нимес, че чонның тархынында улуғ танығ полча. Ол хакас чонның чуртазындағы улуғ киректердеңер киречілепче тіп чоохтаан. Чӱс чыл мының алнында пістің ӧбекелерібіс аннаң андар хайди парардаңар, хайди чир-суубыс тиліп турардаңар сағынғаннар. Хакасия пастап уезд, анаң автономнай область, амды, тізең, республика, Россия Федерациязының алынҷа тиң праволығ субъекті пол парған. Ол пастағы съездтерде кӧдірілген сурығлар амға теере иргіленмееннер. Че иң ӧӧні мында чуртапчатхан чоннарға оларны піріктірчеткен «хакас» ат пирілген. Ол съездтерні иртірерге паза чонға адын айландырарында улуғ тоғыс иткен ученай паза правовед, политика паза халыхтар тоғынҷызы Степан Дмитриевич Майнагашев.

Анаң Хакасия пазы правительство адынаң пу конференцияда кӧдірілген сурығларны, ӱзӱріп, чуртасха кирердеңер молҷаан. Чооғы соонда Виктор Михайлович хакас чонның иң турыстығларына хазна сыйыхтарын читірген. Іди Россия президентінің Аарластығ пічиинең таныхтатхан Владислав Михайлович Торосов. Анаң «За заслуги перед Хакасией» хазна орденін Улуғлар чӧбінің ӧткін тоғынчатхан кізізі Анатолий Иванович Сунчугашевке хазап пирген. Хакасия правительствозының алғыстас пічіктерін алғаннар ученайлар И.Л.Кызласов, В.П.Кривоногов паза В.Н.Тугужекова, Хакасияның ӱгредіг паза наука министрінің орынҷызы Ю.Г.Сагалаков, Хакас книга издательствозының директоры В.М.Тутатчиков.

Анаң чон алнынзар сыххан Хакасияның Ӧӧркі Чӧп кнезінің орынҷызы Сергей Владимирович Комаров. Ол ідӧк прайзын ӱлӱкӱннең алғыстаан паза хакас чонның этногенез сурығлары хакастарға ла нимес, че прай Россияда чуртапчатхан чоннарға теелче тіп таныхтаан. Чонның тархын, культура паза сағыс-кӧгізі саринаң кӱзі ам даа улуғ, итчең нимелер кӧп. Хакасияның тархынын паза сіліг орыннарын кӧрерге ученайлар ла нимес, че ідӧк кӧп турист кил парча. Хакасияда істесчең паза кӧрҷең нимелер кӧп. Аннаңар пу конференция ол саринаң чахсы хабазығ пирер. Чооғын тоозып, Сергей Владимирович ідӧк

турыстығ кізілерні Ӧӧркі Чӧптің алғыстас пічіктерінең таныхтаан. Андағ сыйыхты алғаннар Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозының тоғынҷызы О.В.Доможакова, Хакасияның культура министрінің орынҷызы Л.Ю.Киштеева, ХакНИИЯЛИ-ның директор орынҷызы Е.И.Таштандинова, С.П.Кадышевтің адынаң культура кінінің режиссеры А.С.Тутатчикова, ХакНИИЯЛИ-ның ученай хачызы Н.А.Данькина.

Чыылығның халғанҷызында хакас чонның Улуғлар чӧбінің кнезі Пётр Иванович Воронин ідӧк чонзар алғыстас сӧзінең айланған. Ол Улуғлар чӧбі пу улуғ чыылығны иртірердеңер пастағнаң сыхханын таныхтаан. Наука-практикалығ конференцияны иртірерге полысхан ӱчӱн республиканың правительствозын алғыстаан. Іди хакастарның ікінҷі съезді ирткен Чарков аалны чазааннар, хакас хоосчыларының каталог книгазын сығарыбысханнар, С.Д.Майнагашевке хумартхы чарды хызылған, ағаа хоза, Майнагашевке турыстыра хумартхы тас (памятник) турғызардаңар пӧгін пар.

Конференцияның ікінҷі чардығында наука тоғыстарының докладтары полғаннар. Постарының істезіглерінеңер чоохтааннар тархын наукаларының докторлары И.Л.Кызласов, В.П.Кривоногов паза В.Н.Тугужекова, ідӧк чоох тутханнар тархын наукаларының кандидаттары К.М.Торбостаев, Н.А.Данькина, Хакасияның «Национальнай архив» хазна учреждениезінің пӧлік пастығы Ю.А.Орешкова, Л.Р.Кызласовтың адынаң Хакас чир-суғ ӱгренҷең музейнің ученай хачызы И.И.Таштандинов.

Мин мында аалҷыларның, тархын наукаларының докторлары И.Л.Кызласовтың паза В.П.Кривоноговтың искіріглерін пирербін. Игорь Леонидович Кызласов позын пу ӱлӱкӱнге хығырған ӱчӱн алғызын читірген. Ол хада хонғаны Л.В.Костякованаң хада пу пайрамға позы тимнеен «Хакасы» книгазын паза пӱӱл 4 сентябрьда пастағызын на Хакас тілінің кӱні пайрамға ідӧк «Енисейская письменность древнехакасского государства» книгазын ағыл килтір. Ол пістің чонға улуғ сыйых полча.

Ноға кирек піске пу пайрам? Мында піс пілерге кирекпіс хайдағ пӧгіннер турғысханнар хакастар пастағы съездтерде. Ам пу чӱс чыл аразына ниме иділ парған паза хакастар чітпес ӱчӱн ниме идерге кирекпіс? Ам ол тоғысты тӱзімніг апарчалар ХакНИИЯЛИ-ның наука тоғынҷылары паза пасха даа ученайлар, пістің политика паза халых деятельлері. Чонның тархынын пілер ӱчӱн, пастап чонның худын оңарарға кирек. Ноға кирек полған ол пастағы съездтер? Тархынның сынын турғызар ӱчӱн! Пістің чонны чарар ӱчӱн мының алнында хайди ла полза адаҷаңнар. Аннаңар чонны піріктірер ат кирек ле полған. 1917 чылда хан ӱлгӱзі алысчатханда, хакастарның ол тустағы интеллигенциязы пурун чонның адын аарлирға сурығ турғысхан. Андағларның пірсі полған С.Д.Майнагашев, ученай паза политик, хакастарның ол тустағы пастағ-ҷызы. Ол «хакас» аттаңар алындағы орыс ученайларның тоғыстарында хығырған. Ӱстӱнзархы Сибирьдегі чоннар пір нация полчатханын пілген. Тиктең нимес ол тустағы Тува, Алтай паза Хакасия интеллигенциязы пір улуғ республика идіп аларға кӱстенген. Аның ӱчӱн олар постарының чуртастарын пир салғаннар.

Амды піс позыбыстың тархынын, культуразын паза тілні пір дее ундутпасха кирекпіс! Ученай Виктор Павлович Кривоногов хакастарның амғы ағырсымнығ сурығларына теелген. Ол Сибирьдегі асхынах саннығ чоннарның чуртазын отысча чыл істес парир. Совет ӱлгӱзі тузында чітчеткен чоннардаңар тың на сағыссырабаҷаңнар. Улуғ нацияда кічіг нациялар кӧместең чідіп одырған, аннаңар аннаң тоғыр кӱрес тее полбассың тіп чоохтанҷаңнар. Амды ООН-да асхынах саннығ чоннарны арачылап халардаңар удаа чоохталча. Полған на чонның позының культуразы паза тілі пар. Ол чон чіт парза, кемге ол тузалығ? Пірдеезіне!