CУF ХАРҒАЗЫ РОДЫНЫҢ СУНЧУГАШЕВТЕРІ ТОҒАСХАННАР
07.09.2016
Хабарлар
Родтар чыылии чуртасха айланғаны чӱрек ӧріндірче. Ол, аймах-пасха чирлерде чуртапчатхан, істенчеткен туған-чағыннарны піріктіріп, тоғазарға, танызарға, чоох алызып аларға чахсы оңдай пирче. Улам мындағ тоғазығлар чииттерге паза саарбахтарға кирек. Анда олар родтарының тархынынаң танызып алчалар.
Ӱр ниместе Асхыс аймаандағы Чоғархы Асхыс аалда Сунчугашевтер роды чыылысты. Андар Хакасияда ла нимес, ідӧк Москвада чуртапчатхан Суғ харғалары килгеннер.
СУҒ АХЧА - ЧЫЛЛАР ПАРЧА
Суғ харғалары халғанҷы хати 2011 чылда чыылысханнар. Аның алнында, тізең, 1996 чылда. Ол сыынаң кӧп тус ирт парған паза суғ ах парған. Андада кічіг оолғыҷах паза хызыҷах полғаннары амды, ир паза ипчі синіне чидіп, Суғ харғазы родын узаратчалар. Хай піреезі, тізең, пістің арабыста чоғыл, че род ӧсче, хозылча.
ГІис чыл мының алнында ирткен тоғазығда мағаа аралазарға киліспеен. (Ам даа ачырғастығ - авт.) Род чыылии пӧзік синде ирткенін туған-чағыннарымнаң искен полғам. Тоғазығда Сунчугашевтер родының студент полчатхан оол-хыстарның прайзына ахчалығ сыйых читірілген. Анзы чииттерге тузалығ полчатпас па! Кӧп оол ӧскірчеткен Суғ харғаларына паза иң кічіг палалығ сӧбірелерге турыстығ сыйыхтар пирілген. Анзы ідӧк сӧбірелерге чахсы хабазығ. Андада кӧп сӧбіре ибзер сыйыхтығ айланған полар.
2011 чылда род пазына табылған Анатолий Иванович Сунчугашев мыннаң мындар Сунчугашевтернің кізілерінеңер книга сығарыбызарға паза профессор, тархын наукаларының докторы Яков Иванович Сунчугашевке хумартхы чарды турғызарға пӧгін тутчатханнаңар чыылған чонға искірген. «Книга пазылчатханы ӱчӱн Радион Дмитриевич Сунчугашев нандырығлығ полар, аны сығарыбызарға ахча табар сурығны мин позым пӧгербін», - теен андада род пазы. Мындағ пӧгіннер чонның кӧңніне кірген.
ТУРҒЫСХАН ПӦГІННЕР - ИДІЛГЕН ТОҒЫСТАР
Суғ харғалары халғанҷызын чыылысханнаң пис чыл ирт парды. Пӱӱл род чыылиин таныхтир нандырығлығ тоғыс Анатолий Иванович, Радион Дмитриевич Сунчугашевтернің иңнілеріне артылған. Олар, Суғ харғаларын хатап піріктіріп, тоғазарға чахсы оңдай пирділер. Таныхталған кӱнде Чоғархы Асхыс аалның культура туразынзар Суғ харғалары иртеезінең чыылызып пастааннар. Сизінгенде, пӱӱл тоғазыға кӧп чиит сӧбірелер палаларынаң хада, хоных хонғалах оол-хыстар кӧп килген. Анзы чииттер удур-тӧдір туғанназарға кӱстенчеткенін киречілепче.
Амды тиксі тоғазығдаңар алғыда. 2011 чылда род пазы Анатолий Иванович филология наукаларының кандидады Радион Дмитриевичнең Сунчугашевтердеңер книга сығарарға паза Яков Иванович Сунчугашевке хумартхы чарды турғызарға пӧгін тутхан полғаннар. Пу сағыстарны олар толдырып алдылар! Ирткен чылда Ағбанда ХакНИИЯЛИ-да Яков Ивановичке хумартхы чарды пайрамни азылған. Ідӧк пу род чыылиинда «Суғ Харғазы родының Сунчугашевтері» книганың презентациязы ирткен. Аның автор-составительi Радион Сунчугашев полча. 300 экземплярлығ сығарылған род книгазы (176 стр.) прайзына тикке пирілген.
- Книганы тимнепчеткенде, пістің пӧгін полбаан андар родтың саблығ ла кізілерін кирерге. Піс андар полған на Сунчугашев кізіні кирерге пӧгінгебіс. Иң ӧӧні анда улуғларыбыстың алай амғы тӧлібістің аттары паза род узаратчатхан палалары кір парғаны. Азынада кізілердең полызарға, материаллар паза сомнар ағыларға сурынғабыс. Книганы тимнирге полысхан арғыстарыма, туған-чағыннарыма алғызым читірчем, - чооғында таныхтаан Радион Сунчугашев.
«Суғ Харғазы родының Сунчугашевтері» книгада ӱлгӱде, кӱс структураларында, ӱгредігде, наукада, культурада, аал хониинда, СМИ-да істенген алай ба ам даа істенчеткен кізілердеңер пазылча. Алынҷа таныхтал парғаннар репрессияа хабылған, Илбек Ада чаада чат халған паза аннаң айланған Сунчугашевтернің махачы ооллары.
Книгада «Чохыр ат» кип-чоохты хығырып, кӧбізі фамилиязы хайдаң сыхханын піліп алар. Минің кӧрізімнең, амға теере Сунчугашевтернің кӧбізі фамилиялары хайдаң сыхханын пілбеен полар. Улам чапсых полған кӧрерге Сунчугашевтер род ағазын. Аны тимнеп, тӧреміл алғытхан Радион Сунчугашев.
- 1993 чылда профессор Яков Иванович Сунчугашев мағаа род ағазын идерге чахаан. Пастағы материалларны мағаа олох пирген. 3 чыл пазынаң родтың пастағы чыылии на род ағазы тимнелген. 2004 чылда род ағазына Александр Семёнович Сунчугашев материаллар хосхан. 2011 чылға ол улам алғыдылған, ӱзінҷі чыылыға Падас Сунчугашевтің «истегі род салаазы» хозылған. Аны істезіп, алғым тимнеп салған Эдуард Еремеевич Сунчугашев. Ідӧк пӱӱл Асхыс аймаандағы Чоғархы Паза аалда чуртапчатхан Геннадий Айдонович Сунчугашевтің сӧбірезі хозыл парған. Iди пӱӱнгі кӱнге Сунчугашевтернің род ағазы толдыразынаң тимнел парған тиирге чарир. Че, андағ даа полза, тоғыс тоозыл парған тиирге чарабас. Род ағазы хаҷан даа ӧзерге, алғыдыларға, хозыларға кирек... - тіпче Радион Сунчугашев.
- Минің кӧрізімнең, род книгазы уғаа пӧзік синде паза иптіг сых парған. Мин тӧреміл тіпчем, кізінің чуртазы хысха. Тус килзе, Худай апарыбызар. Книга, тізең, халар! Ол пістің палаларыбысха, пархаларыбысха кирек, - чоохты узаратча Анатолий Сунчугашев.
Профессор Яков Иванович Сунчугашевке хумартхы чарды турғызар тоғысты род пазы ирткен чылда толдырған.
- Хумартхы чардыны идерінде хазна тоғынҷыларынаң чарадығ алары иң аар тоғыс полған. Ідӧк пічіктер тимнирінде кӧп тус парыбысхан. Алғызым читірерге сағынчам хакас чонның Улуғлар чӧбінің кнезі Владислав Михайлович Торосовха. Аның полызиинаң піс Хакасияның культура министерствозы пастыра хумартхы чарды идерге ахча тапхабыс. Олох туста Яков Ивановичтің туған-чағыннары хабасханнар. Хумартхы чардыны піс ученайның 90 чазына ит саларға кӱстенгебіс. Тоғыс азынада тимнел парған. Ирткен чылда Яков Сунчугашевтің хумартхызына чарыдылған чоннар аразындағы наука конференциязы ирткен. Ол туста ученай ӱр чыллар тоғынған институтта хумартхы чарды турғызылған. Анда Японияның, Монголияның паза Россияның аймах регионнарының саблығ ученайлары араласханнар. Іди Яков Иванович Сунчугашевке хумартхы чарды турғызар пӧгін толдырылған, - чоохтапча Анатолий Иванович.
Род чыылиинда Клара Ефимовна Сунчугашева алтын ӱнінең чонға ырларын сыйлаан. Анда ідӧк улуғ часха чит парғаннарны, алынҷа таныхтап, чеестееннер паза сыйыхтар читіргеннер. Суғ харғазы родына ікі паза аннаң даа кӧп оол хосхан іҷе-пабаларны таныхтирға кибірге кір парған даа тиирге чарир. Пӱӱл андағ 10-ҷа сӧбіре адалған. Улуғлар чӧбінің «Род поғдархазы» орденнең Радион Дмитриевичнең Анатолий Иванович Сунчугашевтер таныхтатханнар, «Чахсы киректер ӱчӱн» орденнең - Нина Николаевна Сунчугашева. Ідӧк кибірге кір парған студенттерге хабазары. Чыылығда 6-ҷа оол-хыс 3500-ер салковай алған.
ЧАПСЫХ ТОҒАЗЫҒНЫҢ ТУЗАЗЫ ПОЛЗЫН
Чоғархы Асхыстың индіркі сариндағы чазыда азынада от сабылған паза хазаннар турар орын тимнелген. Наа сабылған кӧк от чызы ибіркее ыраххызар чайылған. Кӱннің ізиинең чазынып алар ӱчӱн, узун шатёр тартылған. Анзы тиктең иділбеен. Таныхталған кӱнде кӱн хараа пірдеезін айабин ізіткен.
Хакастарның кибірлері хоостыра От инені азырап, кибір иртіріп, иттіг ізіг мӱн оортап алған соонаң, арға-мӧрійлер пасталғаннар. Иң чапчаңнар, табырахтар, чӱгӱріктер футболда кӱстерінең сынасханнар, анаң ағас тартысханнар.
Мына піди ирт парды Сунчугашевтернің ӱзінҷі род чыылии. Килген чон ӧрінген, алғыстарын читіріп, чахсы кӧңніліг тарасхан. Мында мин пір ле ниме чоохтирға сағынчам. Мындағ тоғазығлар тикке иртпезіннер. Анда аралазып, пістің Суғ харғалары улам пик, кӱстіг, ынағ полып одырзыннар. Кічіглері родтарынаңар тархынын пілзіннер, туған-чағыннарынаң туғаннассыннар, тӧреен тіллерін пілзіннер, улуғлары, тізең, оларға хабассыннар, чуртастың орта чолынзар турғыссыннар...
СӦС СОО:
- Суғ харғаларым, мыннаң-мындар ідӧк удур-тӧдір полызызып, ынағ чуртаалар. Кізінің чуртазы хысхаҷах, ол, хус чіли, табырах учух парыбысча. Аннаңар амғы ӧсчеткен чииттерзер айланарға сағынчам. Туғанназыңар, чуртастың пӧзік чидіглеріне чидерге кӱстеніңер, ачығсуға сабылбаңар, чон аразында иптіг тудыныңар, пірее ниме идерге итчетсеңер, ипти сағынып ал турыңар. Мыннаң мындар, аарлығ чоным, родыбыс ӱзілбин, кӧп палалығ попалар. Чобағлар сӧбірелерібісті хыйа ирт турзыннар, - чонынзар айланча род пазы Анатолий Сунчугашев.
Автор :
Оксана СУНЧУГАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы