ПЕТУК - ОЛ ТАҢАХ ПА?
30.12.2016
Хабарлар
Ӏскеркі чоннарның гороскобы хоостыра килчеткен наа чыл Петук алай Таңах чылы полча. Пістің чон аны Таңах чылы адапча.
ОРЫС ТІЛІНЕҢ КІРГЕН СӦС АЛАЙ...
«Пурунғы тӱрк сӧстігінде» (1969ч.) «таңах» сӧс «такиғу» пазылча. Такиғу чылы Таңах чылы, Такиғу кӱн Таңах кӱні сӧс пірігістері анда пирілче. Ноға «таңах» паза «петук» сӧстерзер айландым? «Таңах» сӧстің «таң аахтапчатхан хус» пілдіриинеңер піліп алып, мағаа хынығ полыбысхан. Пілдістіг, петук орыс тілінең кірген сӧс.
Орыс тілінде «петух» сӧс сарнирға (петь) сӧстең пӱткен. Че пурунғы Русьта петукты «кур», таңахты «кура» тіп адаӌаңнар. Пу сӧстер славяннар тілінде хаӌанох тарап парған. «Кур» теені аахтаас, сырлапчатхан нимені таныхтапчаттыр.
Таңах алтайларның паза калмыктарның тілінде такаа тіп адалча, тываларның - тагаа, хырғыстарның - тooк. Такак тіп туркменнер адапчаттырлар. Тывалар Тагаа чылы, алтай чоны Такаа чылы тіпчелер.
Пу сурығ хоостыра ХакНИИЯЛИ-ның тоғынҷызы, филология наукаларының кандидады Ирина Чебочаковазар айланғам. Сӧстіктерде хасхланып, пу сӧстернің пілдіриин кӧрглеебіс. Петук сӧсті сӧстіктерде таап аларға сидік, че пурунғы этимология сӧстігінде петук тӱрк тілінде «хорос» адалчатханы пар полтыр. Пу сӧс тӱрк тіліне перс чонның тілінең кіртір.
Хакасияның алтынзархы чирлерінде чуртапчатхан хаас паза хызыл диалекттіг чоныбыс таңах-петукты пасхали адаҷаңнар; таах, таак, кекрӱк алай ба хораз. Хызыллар диалектінде петук хораз тіп адалғаннаңар мағаа Хакасия искусствозының саблығ деятельі Александр Степанович Саможиков чоохтап пирген:
- Таңахты хаастар тох, таах адапчалар. Піс, тізең, хызыллар, аны тоок адапчабыс. Таңах палаларын «щибжялар» тіпчебіс алай олаңай чон чооғында «щибижкялар» полчалар.
Хакасияның писательлер пірігізінің кнезі, тахпахчы Альбина Васильевна Курбижекованың чооғынаң, петукты «петык», нымырханы «мыртха», чибіҷектерні «чибищкелер» адаӌаңнар. Пілдістіг, диалекттер пасхалалчалар, че хости орныхчатхан аалдағыларның даа тілі пасхалалчатханын прайзы пілче. Пір сӧс пасха-пасха адалчатханы хайхастығ нимес. Анзы тілібісті пайытча паза чазапча тиирге кирек.
«Таң аахтапчатхан хус» сӧстеңер чоох парыбысханда, Ирина Чебочакова этимология хоостыра кізілер хайдағ алҷаастар итчеткенін чарыт пирген: «Этимология науказы - ол сидік тоғыс. Хаӌан-пуруннаң килген сӧстернің пілдіриин істезерге кирек.
Тілҷілер пу тоғысты толдырчалар. Чылларнаң сӧстер пілдіріглері алызып одырча. Олаңай кізілер сӧстің пӱдізі-кӧрімі хоостыра пілдіриин ілезіне сығарчалар. Сӧсті пӱдізі ле
хоостыра чарыдары - ол алҷаас...»
Александр Кильчичаковтың «Аң-хустарның хайхастығ чирі» книгазында хуу хустарның аттарын хығырып, олар іргек-тізі хусха чарылчатханын сизінмеем. Ибде тутчатхан хустарны алза, хас-кусак, таңах-петук, ӧртек тіп оларны адидырбыс.
«КУКУРИКАН, ГАГАЛАГО, ВО-ВО!»
Хай пірее хустарны сығарчатхан табыстары хоостыра адап салчалар. Алып аларбыс пӱдӱрчӱнні, «пӱт-пӱдӱн!» табызы хоостыра адалған тіп кӧріс парох. Орыстар петук «ку-ка-ре-ку-у» тапсапча тіпчелер. Хакас тілінең хайди полар? Аалдағы олған, кічігде тілі дее сыххалахха, ибдегі мал-хус табызын истіп, «муу, аф-аф, кукалеку» кӧӧкче. Кічіг тусты сағысха кирзе, пиҷем хонӌых оолағасты сыбыра перісчең: «Петук хайди тапсапча?» «Пу-лӱ-лӱ!» - ӧрініп ала сарнап пирҷең ам даа чахсы чоохтан полбинчатхан пала. Тура хыринда ӧсчеткен вязь ағаста сыбыра парчыхтар сарын салҷаңнар. Хонӌых ирен палаларына парчых «Мишку видел?» сарнапча тіп чоохтап турӌаң. Пістің орамада, тізең, тӧрт Миша чуртаан.
Петук таа аймах-пасха «тілнең» тапсапчаттыр: немецтернің - кикерики, японецтернің - кокэ-кок-ко, англия тілінең - кок-а-дудл-ду, Португалия тілінең - ко-ко-роко, итальянецтернің - чики-ричи, Исландияда - гагалаго, Непалда - кукурикан, хыдаттарның - во-во. Чир ӱстӱнде нинҷе тіл хус табызына кӧӧкчеткен, анҷох аймах-пасха сӧстер пар полбас па за.
Таңахтар, тізең, нымырха тууп алзалар, пос оңдайли «сарнап» сыхчалар. «Сірернің аалда петуктар хайди тапсапчалар?» - сурғам. «Хайдағ фамилиялығ кізі ол-пу турада ээленче, ідӧк сырлапча, - нандыр пирчелер мағаа. - Куркучеков, Куюков, Сагатаев, ту-ур!..»
Автор :
Елена ТАГИРА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы