СӦӦГІ - ЧЕЛЕЙ, АҒАЗЫ - ХАЗЫҢ
10.01.2017
Хабарлар
Таштып аймааның Культура туразында аймах специалисттер істенчелер. Пӱӱнгі кӱнде хакас чонның кибірлерін паза тiлiн тилідерінҷе, чуртасха кирерінҷе улуғ тоғыс апарылчатханда, республиканың культура кіннеріндегі кибірліг культура пӧліктері маң чохха тӱсчелер тізе, саба полбас. Ӱлӱкӱннерні азып, От инені азырап, чайааннарзар хоос сӧснең алғасчы айланча. Таштыптағы Культура туразында, тізең, штаттағы алғасчы тоғынча. Геннадий Алексеевич Тартыгашев пу тоғысты толдырча.
Геннадий Алексеевич - уғаа чалахай кізі, ибіркілерні азых чӱреенең олаңай ла аптап алча тиирге кирек. Орындағы Культура туразынзар килзе, прай кабинеттерҷе чӧріп, тоғынҷыларның кӧңнін кӧдіредір. «Чағбан чӱректіг, чалахай кӧңніліг, пасхазына хаҷан даа ӱндезер кізі», - тіпчелер аннаңар.
Геннадий аға, республика алай аймах синінде иртчеткен мероприятие ползын, оларда сыбыра ӧткін араласча. Тун пайрам, Ӱртӱн тойы, Чыл пазы ӱлӱкӱннерде паза кибірлер иртірерінде ол чир-суғӌыларынаң хада поладыр.
Г.А.Тартыгашевнең Мадыр аалдағы школада писатель, ӱгретчі паза абыс Иван Штыгашевтің 150 чазына чарыдылған конференцияда тоғасхам. Аалӌыларны удурлап, ирбен отнаң арығлап, алғас сӧстерінең оларзар алғасчы аға айланған: «Ис-пайлығ полыңар! Чабал ниме чағын чӧрбезін, чахсы ниме чапсынзын! Амыр-хазых чуртаңар!» Хурутхан киик идін, талған-айранны амзап алып, аалӌылар пайрамға тимнелген кӧзідігні чапсып кӧргеннер. Геннадий Алексеевич аба теерізі тӧзелген хакас ибіӌектегі хай пірее нимелер хоостыра танығлар иткен. «Пу кічіг аба теерізі нимес пе?» - айланғам андар. «Я, пу аба палазының теерізі», - ӱндескен улуғ частығ кізі. Андох ағастаң киртілген хайдағ-да тиріглер чатчатхан. «Пу нимедір?» - сурғам. «Теер истеӌең паспах, - нандырған Геннадий Алексеевич. - Іӌе-пабам, теерні истирге тимнеп, аны нымзадар ӱчӱн, ачытхызар сал салӌаңнар. Соонаң сығарып, читіре хураалахха, пасхахнаң истеӌеңнер».
Соонаң Геннадий Алексеевич позынаңар чоохтап пирген:
- Минің тӧреен чирім Совет Союзы полча (кӱлімзірепче. - Авт.). Пӱӱнгі кӱнде Ибіг аалда чуртапчам. Тӧреем 1945 чылда Аңчул аалда. Пабам, Алексей Васильевич Тартыгашев, 1940 чылда армияа парып, чаалазарға чӧрібіскен. Илбек Ада чаада палығлат салып, 1944 чылда ибзер айланған. Палығлатхан сылтаанда пip азаа, кинеп, ээлбес пол парған.
Геннадий Алексеевичтің пабазы аңӌы паза палыхчы полған. Тайға чирінде аңнабин хайди чуртаӌаң. Чааның сидік чылларында сӧбірезін азырирға кирек ле. Ол туста хазна чонға алымға ахча пирӌең, че анзы уғаа асхынах полған. Алексей Васильевич, азаанаң кинек тее полза, тайғада аңнап, суғдаң хоора, пил палыхтар тудып, сӧбірезін азыраан. Аалдағы иреннер прайзы чааласханнар, аңнаӌаң кізі дее халбаан. Ол туста тайға аң-хусха пай полған. Аңнар Сибирь тайғаларынзар Урал чирінең дее килібісчең полтыр.
Геннадий пастағы класста ӱгренчеткенде, пір чайғыда пабазы, марачаа одырып, тоғыс киик атхан. Аңӌы, киик идін халасха, кип-азахха орназып, палаларын ӧскірген. Геннадий, тізең, кӱзі кірібіскенде, школаа пар киліп, тайғазар аңнап сығыбысчаң. Абаа ікі хати тоғазарға килістір.
- Мағаа андада 16 час полған, - сағысха кирче улуғ кiзi. - Пабамның марачызында, пірее киик адып аларбын тіп, хадағда одырчатхам. Паза ла кӧрзем аба сығып одыр. Мылтиимнаң нинңе-де ух позыдып, хорых парып, аннаң тискем. Аалға теере ӱсче километр полған полар. Хорыхханыма тохтабин ойлаам. Мин, пабам паза тайым ол орынзар парғабыс. Кӧрзебіс, аба ӧліг чадыр. Ӱс хати адып; теерте адыптырбын. Аба, тізең, марачызар тус чалғирға килген полған. Ағаа ідӧк тус киректелче нооза.
Геннадий Алексеевич, кічігдең тайғалап чӧрген кізі, тайға кибірлерін пілче.
- Тайғада тағ ээлеріне дее, чабал нимее дее урун парарға чарир, - тіпче ол. - Чабал нимее урунған кізі алын таа парарға айабас, чуртазында, тізең, ағаа оң полбас. Аны хоостыра мындағ ниме чоохтап пирим. Андада мин чиит полғам. Пизӧлең тайғазар хузухтап парғабыс. Иирде, от одынып, чиис итчеткебіс. Тайғада ирте пӱрӱңкӱ полыбысча. Исчебіс, кем-де чалаң аттығ піссер пастырып одыр, тағдаң инче. «Кем мындағ орай піссер килче полҷаң?» - чоохтас турбыс. Ат хоңырозының табызы истілче. Ол «ниме» чалаң адынаң пістең 50 метрҷе оортах ирткен, ады кӧзінең ӧтіре кӧрінген. Анзын прай ооллар кӧргеннер, чочып парғабыс чи!
Тайғада аң атып алза, мындағ сӧстер чоохтанып, отты азырирға кирек тіпче ол: «Таға-суға пирчебіс. Чирібіс кӧске пай ползын, тайғаларыбыс ағасха пай ползын, суубыс палыхха пай ползын!..» Анзы пілдістіг, тайға пісті чистекнең, аңнаң азырапча, суғлар суғарчалар, от, тізең, чылығ паза чарых пирче.
Совет Союзы тузында киртініс сурии хатығ полған. Ол тустағы тӧл прайзы даа пионер, комсомол полған. Геннадий Алексеевичке дее мындағ ӱлӱс тӱскен. Аннаңар ол Худайға даа, хакас чонның кибірлеріне дее киртінмеӌең. Тӧрт класста ӱгренчеткенде, аны пионерге алғаннар. Андада оларның сӧбірезі Харағай паарында чуртапчатхан.
- Пастағызын на галстук палғанып, ибзер килгенімде, азыранып алып, стол кистінең тура хонғам, - кӱлімзіреп ала чоохтапча Геннадий аға. - Іӌем мағаа хатығ ӱннең: «А, кем кірӧстенер?» «Мин кірӧстенмеспін, мин - пионербіні» - нандырғам. «Кірӧстен тіпчем, алай амох хайыс хурны кӧрерзің!» «Чох, мин пионербін!» - ӧчесчем мин.
Ӏӌем хайыс хур алып, пилімнең саап пар килген, анаң ікінҷізін сапты. Мин сым на. Ӱзінҷізін сабарға иткенде, пабам іҷемні тызыбысхан: «Че, чидер, паза теңме, ол кірӧстенмес». Пабам Худайға киртінмеңең.
Хаӌан-да Геннадий Алексеевич, Кемеров облазынзар чӧріп, Тартыгашевтер род паза сӧӧк хоостыра хайдаң сыхханнарын істескен. Тартыгашевтер Мрас суға кірчеткен Кӧбір (Кабырза) суғ хастада чуртаптырлар. Сӧӧктеңер 17 тӧлге теере піліп алған. Хан тузында фамилияларда алӌаастар идіп, пір сӧӧк пасха-пасха оңдайнаң пічікке кирілген. Кӧзідімге, Тартыгашев, Тортумашев, Тодамашев, Тартыбашев, Тотумашев. Іди пис харындас аймах фамилиялығ пол парчатхан.
- «Тартыгашев» сӧстің пілдірии «тар ағас» теені полча, - чоохтапча Г.А. Тартыгашев. - Кемеров чирінзер чӧріп, сӧӧк-родтар хоостыра кӧп чапсых нимелер піліп алғам. Ӏҷем -Миягашевтер хызы полған. Оларның Хызыл хайа сӧӧгі Кондома суғ хастада чуртаптыр. Шорлар постарын «тадар кіжі» тіп аданчалар. Шор сӧӧк пар, ах, хара, хызыл, ӱзӱт алай хал шорлар полчаттырлар. Кемеровтаң ибзер айланып, илееде книга хығырып, кӧп наа ниме піліп алғам.
Пӱӱнгі кӱнде Геннадий аға пархаларына паза кӧргенектеріне ӧрінче. Хакас чон чахсы паза ынағ чуртазын тіп алғапча.
Автор :
Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы