ТӦӦ ЧИРІНІҢ МАТЫРЫ - ПАВЕЛ ТЫГДЫМАЕВ
27.01.2017
Хабарлар
Часхыда 1944 чылда Молдавияны немец-румын оккупациязынаң позыдар чаалазығларда 233-ҷі артиллерия полкының орудие кӧстегӌізі гвардия сержанты Павел (Панка) Петрович Тыгдымаев махачылар ӧлімінең чат халған. Ӱс чул аалзар хара пічік читкенде, аның іҷезі Елизавета Семёновна, ачиина сыдабин, чалғыс оолғына кӱннің ылғап-сыхтап чӧрҷең.
Аннаң хада Кланя паза Дуся хыстары харах частарын тӧкчеңнер. Иң улии, Кланя, ӱр ниместе ідӧк ирінің похоронказын алған, амды аның хызыҷаа паба чох ӧзер. 13 частығ Дуся - соонаң Тӧӧ чирінің саблығ тахпахчызы Евдокия Тыгдымаева - ол аар кӱннерде іҷезін тахпағынаң часхарған.
Чазы чалбахтың сiлиинең
Часхан торғы тиңнес полбас.
Чобалып турған, ой, чӱректi
Часхы суғлар чабыр полбас.
Хайхастығ чирнiң сiлиинең
Хоостаан хоос тиңнес полбас.
Ханнығ чӱректiң, ой, хыйалын
Хара суғнаң пастыр полбас.
Елизавета Семёновна палаларын азахха чалғызан турғысхан. Аның ирі Петке 1930 чылларда, «кулак» тіп индірт парыбысхан улуғ харындазының соонҷа чӧріп, «активтерге» атырт салған. Аның турыстығ оол ӧс парған. Чазы-тузы читкенде, Павел Евдокиянаң, Тороковтар хызынаң, хоных хон салған. Че чииттер, ирепчі чіли чуртап, сӧбіре часказын сизінерге дее маңнанмааннар, пала кӧрбееннер. Павелнің холында чааға парарға хығыртығ полған. 1942 чылның октябрь айында 18 частығ оол Ада чир-суун арачылирға парыбысхан. Аның, ырах чолға сыхчатханда, сарнаан тахпағы Ӱс чулдағыларның сағызында ам даа чуртапча:
Сіліг сыннығ минің чигіренім
Сарчында палғалып турып халды.
Сыйбап ӧскірген минің іҷем
Чирім-суумны хадарып халды.
Хатығ туйғахтығ минің чигіренім
Ханаа палғалып турып халды.
Хынып чоохтасхан хызыҷағым
Хырых сӱрмезін тудынып халды.
Чапчаң тудыныстығ чиит кізі, чаа тимненізін иртібізіп, ӱс ай пазынаң артиллерист полыбысхан. 1942 чылның 23 декабрьынаң сығара ол Илбек Ада чаада аралазып пастаан. Аның чолы Донской, Степной, Воронежскай паза 2-чі Украинскай фронттарча салылған. Павелнің пастағы медальы «Сталинград арачылаан ӱчӱн» полған. Соонаң ол паза пір хазна сыйиина турысхан.
Пу кирек 1943 чылның июль айының халғанҷызынзар полған. 95-ҷі атығҷылар дивизиязының 233-ҷі артиллерия полкы Курск облазындағы Задельнай хутор ӱчӱн чаалазығда араласхан. Тыгдымаевтің орудиезі кӧні атыснаң ыырчының тирігліг ікі автомашиназын, ӱс пулемедын, пір блиндажын, тӧрт окопын паза КП-зын (команднай пунктын) чох идібіскен, 35 фашисттің тынын ӱскен. Іди Тӧӧ чирінің оолғы оғыр чаанаң кірген ыырҷыны чиңеріне салымнығ хозым иткен. Ағаа «За отвагу» медаль пирілген.
Олох чылда гвардия сержанты Павел Тыгдымаевті ВКП (б)-ның члені не кандидатха алғаннар. Чаа тузында коммунист полыбызары тың нандырығлығ кирек полған. Сайыннар родының оолғы андағ киртіске позының пик хылығынаң, чааҷы сӧзіне турыстығ полчатханынаң паза матыр киректерінең турысхан.
1944 чылда 29 январьда 233-ҷі полктың артиллеристтері пехотинецтерге Кировоград облазындағы илееде пӧзік тӧңні холға аларға хабасханнар. Чаа карталарында ол орын «210,4» саннаң таныхталчаң. Орудие кӧстегҷізі Тыгдымаев кӧні атыснаң ыырҷының алты пулемёт уйазын паза пір миномёт батареязын тымылдырған, КП-зын чох иткен.
Пу чаалазығ ӱчӱн Павел Тыгдымаев паза орудие командирі гвардия сержанты Вадим Афиневский III степеньніг Слава орденінең сыйыхтатханнар.
Ікі ай пазынаң дивизия Днестр суға Ташлык паза Бутор ааллар тузында читкен. Олардаң тоғыр, суғның кидеркі чарында, Шерпень аал. Пу орында суғ тың чалбах нимес, че хайзы даа чарлары пӧзіктер. Анзы фашисттерге арачылағ тударға уғаа килістіре полған.
1944 чылда 12 апрельде кӱнӧрте, 12 час тузында, совет чааҷылары Днестрні кизіп пастабысханнар. Артиллерия азынада тимнегліг атыс апарбаан. Ол командованиенің иң орта чарадии полған. Прай ниме сым-туюххан на иділген. Фашисттер андағ ниме сағыбааннар - оларның кӱнӧрткі азырал парчатхан. Хайди тидірлер зе: чаа - чаанаң, че обед - тузында. Пістіңнернің табырахха иділген саллары суғның оң чарына чит париғанда ла, ыырҷы, хабына тӱзіп, нинҷе пар тиріглерінең ат сыххан. Че совет чааҷыларын тохтатчаң кӱс чох полған. Чарға чидіп, олар улуғ нимес чир чаалап алғаннар, соонаң аны илееде алғыдыбысханнар. Иирзер Днестрнің кидеркі чарында 2-ҷе батальон полған. Харасхы тӱзібіскенде, тізең, аар тиріглер кизірілген. Плацдармны холда тут халар ӱчӱн, нинҷе-нинҷе кӱн изере улуғ чаалазығ апарарға киліскен. Анда ӱс кізі Совет Союзының Матыры атха турысхан: Антон Антонов - пулеметчик, Иван Коробкин - артиллерист паза Сергей Целых - политрук. Олар прайзы махачылар ӧлімінең чат халғаннар.
Мында 233-ҷі артиллерия полкының дивизион командирі капитан Иван Коробкиннеңер нинӌе-де сӧс хайди даа пас саларға кирек тіп санапчам. Совет чааҷыларын Днестрге хыза пазыбызар пӧгіннең ыырҷы нинҷе-нинҷе хати контратакаа кӧдірілген. «164,4» тӧң ӱчӱн чаалазығда самолёттар паза танктар тузаланылған. Гвардеецтер ол кизек чирні холда пик тутханнар. Фашисттер махачыларны ибіріп аларға харасханнар. «Пір хаалағ даа тӧдір пазынмасха!» чахығ пирібізіп, капитан Коробкин, пушкадаң атып, тӧрт самоходнай орудие паза алты пулемёт чох идібіскен, тіріг халған нинҷе-де чааҷынаң хада кӧп контратака тохтатхан, трофейнай пулемётнаң 80 фашистті чатыр салған. Че ыырҷының хатығ уғы матырның чуртазын ӱскен.
Олох кӱнде, 16 апрельде, 5-ҷі батареяның кӧстегҷізі гвардия сержанты Павел Тыгдымаев махачылар ӧлімінең чат халған. Кирек хайди полғаны «Память народа» сайттың пічіктерінде кӧзіділбинче, че чир-суғҷыбыс паза Иван Коробкин халғанҷы тыныстарына читіре ыырҷаа тоғыр хада турысханнар, неке. Ікізінің сӧӧктері Ташлык аалдағы школаның іскеркі саринда чааҷылар сыырадында чатча. Днестрнің оң чарында, Шерпень плацдармында чуртастарын пир салғаннарны, суғның сол чарынзар ағылып, Ташлык аалда чығаннар. 1968 чылда анда хумартхы комплекс пӱдірілген.
Архивте ідӧк 104-ҷі медсанбаттың пічіктері хайраллалча. Оларның пірсінде сержант Тыгдымаев, чаалазығда алған палығларға сыдабин, 1944 чылда 19 апрельде госпитальда ӱреен тіп пазылча. Че ноға-да аның сӧӧгі Новая Александровка аалда чатча тіп кӧзіділ парған. Итсе, сыырат ідӧк школа хыринда. Мин сағынчам, аал саба кӧзіділген полар. Чир-суғҷыбыстың, аар палығладып, госпитальға кір парғаны, тізең, сынға килісче.
Ташлык аал амды Приднестровскай Республикаа кірче. Илбек Ада чаада чат халғаннарға пӱдірілген хумартхы комплекс пӱкӱлеезінең 2010 чылда нааҷылал парған. Хара гранит плиталарда 734 кізінің ады пазылған. Совет Союзының ӱс Матырының - А.Антоновтың, И.Коробкиннің паза С.Целыхтың - бюсттары турғызылған.
1967 чылда Ӱс чул аалзар Асхыс аймааның чаа комиссары, подполковник Николай Старостин чиде салған. Ол Елизавета Семёновна Тыгдымаеванаң тоғазарға килген. Аалҷы, изен-минді пиріскен соонаң, іҷе кізее турыстығ оол ӧскір салған ӱчӱн алғыс читірген, Павелнің (Панканың) матыр чааласханын таныхтаан.
- Днестр суғны кизерінде уғаа хазыр чаа парған. Сірернің оолғыңар Павел Петрович Тыгдымаев чуртазын анда пир салған, - узаратхан чооғын чаа комиссары. - Халғанҷы чаалазығда аның махачы тудынғанын Чир-суубыс пӧзік паалаан, аны I степеньніг Илбек Ада чаа орденінең сыйыхтаан. Амды ол Сірернің холыңарға пирілче.
Іди матыр чааҷының ордені 23 чыл пазынаң аның тӧреен-ӧскен чирінзер читірілген.
Николай Прокопьевич Старостин паза пір чапсых хабар ағылған: военкомат Елизавета Семёновнаа оолғының сӧӧгі чатчатхан чирде пол килер оңдай пирче, аннаң хада пір кізее парарға чарадылча. Улуғ частығ іҷе ырах чолға сығарға тідінмеен - хазии уйан. Молдавиязар аның очы хызы Евдокия чӧр килген. Ол улуғ харындазының сӧӧгi ӱстӱнде хол пладына тӱӱп апарған чирнi чайыбысхан, Днестр суғ хазынаң iдӧк пiр оос чир ағылған. Ӏди ыраххы Молдавия паза Тӧӧ чирi харындас-пиҷе осхас пол парғаннар.
Ташлык аалда Евдокия Петровна Тыгдымаеваны улуғ аалҷы идіп удурлааннар. Ветераннар чыылысханнар. Пай стол салылған. Аал чӧбінің кнезі орындағы совхозтың директоры паза ӱгретчілер чоох тутханнар. Чорых соонаң Е.П.Тыгдымаева туған-чағыннарына искірген:
- Пу тусха читіре Панка аҷам мағаа хазых-тіріг осхас пілдірҷең. Мин аны кӱннің сағыҷаңмын, чиит абахай позы, иркін алтап, ибге кіре салар тіп. Амды, аның сӧӧгі чатчатхан чирні кӧріп алғанда, киртіндім - ол хаҷан даа айланмас. Махачы, кӱлӱк харындазым халғанҷы тынызына читіре фашисттерні хырған полтыр...
Анаң саблығ ырҷы чӱреенде пазын чӧрген сӧстерні тахпахха салған:
Чалбырап чӧрҷең минің кӧңнім
Часхы тан полып ойлапчатхай.
Чаада халған чалғыс аҷам
Чахайах полып чарыпчатхай.
Кӧглеп чӧрҷең миніңӧк кӧңнім
Кӧк чазыдох кӱӱлепчеткей.
Кӱресте халған харындазым
Ағын хус полып ам килчеткей.
Автор :
Алексей БОРГОЯКОВ, Россияның Журналисттер пірігізінің кізізі
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы