ХОРЫЛЫСТЫҒ ЧЫЛЛАРНЫ ТОБЫРҒАНЫ
31.01.2017
Хабарлар
Пістің хазнабыстың тархынында 1930 чыллар - хорғыстығ киректернең политика репрессияларынаң тирең іс артысхан тус.
Андағ даа полза, пос тілінең сыхчатхан газетабыс чон аразында тараҷаң, чуртас ағыны хайди хайнапчатханы кӧзіділҷең.
Хорғыстығ киректер, тізең, «Хызыл аал» газетаның редакциязына даа кӧні теелҷең. Редакторлар полардаң, тілбесчілер дее, хабарҷылар даа репрессияа хабылҷаңнар.
Хығырығҷыларға пір ле ниме тың харығ полҷаң - хакас пічиинде латин алфавидін тузаланчатханы. Кириллицаның соонда латиницанаң пазылғанын оңар полбаҷаңнар. Анзын ол туста иртірілген сурастырығлар даа чахсы киречілеп турҷаңнар.
СИДӀК ХААЛАҒЛАР
«Хызыл аал» 1930 чылға теере Минсуғдағы «Власть труда» газетаның хойнында сығарылҷаң. Хакас тілінең сыхчатхан газетаның хабарҷылары тоғыстарында орыс алфавидін тузаланҷаңнар, кириллицанаң пасчаңнар.
1930 чылда, хаҷан Ағбан пилтірі аалдаң сығара Ағбан город тӧстелгенде, типография тоғынып пастаан. Андада прай хазна пічіктері, учебниктер, газетада сыхчатхан материаллар нааҷылалған латин алфавидінең, алай ба аны латиница тіҷеңнер, пазыл сыхханнар. Аннаңар прай иргі оңдайларны алыстырарға, нааҷыли тимнирге киліскен. Мына хаҷан путхалыс пасталыбысхан.
Иң пастап хакас школаларына учебниктер тимнеен авторларға сидік чуххан. Хызылчарда, Новосибирскте, Москвада учебниктерні ӧӧнінде 1925-1926 чылларда сығарарға маңнанғаннар. Мында пір ле улуғ сидіксіністі тобырарға килісчең: учебниктер сығарылчатхан городтарзар авторларны паза корректорларны сыныхтирға ысчаңнар.
Хакас школаларында ӱгренчеткен олғаннар, пос кӧңнінең ӱгренерге тартылчатхан улуғлар даа пос тілінең сыхчатхан газетаны хығыр полҷаңнар, тӧреен чирібісте, пасха даа орыннарда ниме полчатханын піліп алҷаңнар. Ідӧк «Хызыл аалда» постарының чайаачы тоғыстарын тӧреміл сығарҷаңнар писательлер. Оларның алынҷа книгалары даа удаа сых турҷаңнар.
1930 чылда Ағбанда типография тоғынып пастаан. Анаң, ӱр дее тус ирткелекте, Хакас книга издательствозы паза Хакас драма театры тӧстелгеннер. Ах ханның ӱлгӱзін чох иткен большевиктер тиксі хазнаны чарых чуртассар кӧстепчеткеннер. Ол даа сылтағнаң аймах алызығларға хорылыстығ 1930 чылларда чоныбыс кӧместең кӧнігіп пастабысхан. Че сыбыра сизіктіг тудынча: иртен турза, аалда хайдағ ла тылаас тарир ни, чон ыырҷызына санап, кемні ле индір парыбысханын піліп аларлар ни?
ХАЗЫР ТАЛАЗЫҒЛАР
Пос тілінең сыхчатхан газетаны орыс алфавидінең хығырарға кӧнігібіскен кізілер, латиницаны оңар полбин, саңай алаң асчалар. Ідӧк тее ӱгредіглері пӧзік нимес, букваҷахтарны піріктіріп, таныс сӧстер хығырарға сала-сула пілчелер. Амды, тізең, кирек саңай пасха саринзар айлан парыбысты. Пасха хан тіліне тӧӧй пілдірген дее полбас па. Че наа хоных тӧстегҷілеріне піліске тартыларға кирек.
Олаңай хығырығҷылар полардаң, хакас пічиинің тӧстегҷілері дее, учебниктер тимнепчеткен улус таа ол-пу сурығлар хоостыра хазыр талазығлар пастабысчаңнар. Іди позының табырах хылиинаң удаа таныхталҷаң А.Т.Казанаков. Ананий Тимофеевич Ағбандағы советско-партийнай школада ӱгретчі полып тоғынған, хакас пічиин тӧстепчеткен комиссияның тоғызында ӧткін араласхан. Таштып чиріндегі Мадыр аалда тӧреен-ӧскен кізі ӱгредіг киреенде тың улуғ сидіксіністер полбас ӱчӱн турысчаң. Аннаңар даа латиницаны кӧңніне чағын албаан полар. 1936-1937 чылларда хакас школаларына учебниктер тимнепчеткенде дее, ол позының кӧрізін алыстырбаан, олғаннарға пілдістіг кӧзідімнер, тиңнестіріглер ағыларға харасчаң.
Че аның ӧӧн сылтаа - латиницанаң пазылған пічікті хығырығҷылар піл полбинчатханы. Мында ол «Хызыл аал» газетаның хығырығҷыларын кӧзідімге ағылчатханы сала даа ікінҷілестіг нимес. Ағбандағы советско-партийнай школаның ӱгретчізі полчатхан кізі позының тоғызында хакас тілінең сыхчатхан газетаны алғым тузаланҷаң полар. Ананий Тимофеевич тоғынчатхан советско-партийнай школа ӧӧнінде аал хонии специалисттерін тимнеҷең. Пістің газета, тізең, аал хонииндағы наа чӧрімнердеңер, пастағлардаңар хайди паспас. Колхозтар тӧстелчеткен, аал хониинда наа техника, ол санда пастағы тракторлар тузаланысха кирілчеткен чыллар нооза.
Чоохха киліскенде, мындағ танығ кӧзідімге ағыларға чарир. 1930 чылларда, хаҷан хакас пічии латиницанаң тузалан сыхханда, пістің газетаның тиражы 700-ке тӱс партыр. Мында ӧӧн сылтағ - кізілер нааҷылалған латин алфавидін чахсы оңар полбинчатханында полар, неке. Ол кирек 1936-1937 чылларда ла кӧмес алысхан, хаҷан хығырығҷылар латиницаа кӧнігібіскенде паза колхоз кнестерін хакас тілінің пічиин хығырарға ӧнетін ӱгредіп пастабысханда. Олар, тізең, аал хонии тоғынҷыларын хығырарға, кӧӧктіріп, кӱстеп сыхханнар.
ХОРҒЫСТЫҒ ХАРААЛАР
Наа ӱлгӱ арачыланып пілерге кирек. Часкалығ хоных пӱдірчеткеннердең тоғыр чазыт кӱрезіг тохтабинча тіп санапчалар. Аннаңар «хызыл пӧріктер» (чон милиция тоғынҷыларын паза чекисттерні іди адаҷаң) харааларда матап хазыр хайыныбысчаңнар. Киҷее ле ипти тоғын чӧрчеткен кізі иртен тоғыста чоғыл. «Хараазын индір парыбысханнар», - сыбыхтаза тӱсчелер аал чуртағҷылары.
Анзын ноға чазырҷаң за, андағ хорылыстығ туснаң атархастар, істі чох хылыхтығлар матап тузалан халғаннар. Амыр хоных хадағҷыларына пірее ле хоп-сизіндіріг кірзе, пыролығ даа нимес кізілерні хараазын ибдең сығара апарыбысчаңнар. Андағларның піреезі саңай ізі чох чіт парыбысчаң, пасхазы ызыға чарғылатханнаңар искірілҷең. Алынҷа кізілер полардаң, сӧбірелерні, чон ыырҷызы тіп пыролап, ызыға ызыбысчаңнар. Пістің чон Том облазындағы састығ чирлерде алай тайғаларда ирее-чобағ кӧргенін улуғ частығларыбыс ам даа харах частары арали сағысха киредірлер.
Андағ ӱлӱстең «Хызыл аал» газетаның тоғынҷылары даа хыйа пол полбааннар. 1930 чылларда ӱр ниместің не аразына пос тілінең сыхчатхан газетаның нинҷе-де редакторы алысханы таныхталча. Андағох кирек Хакас книга издательствозында, Хакас драма театрында полған. Пірее туста пу адалған чайаачы ӧмелер устағ-пастағ даа чох халҷаңнар. Че халых-чарыдығлығ тоғыс апарылҷаң, ӱр нимеске дее тохтабаҷаң. Піреезі, тоғыстаң сығардырып, «чон ыырҷызы» тіп чарлалза, аның орнына пасхазы алылҷаң. «Хызыл аалның» редакторлары полардаң, хабарҷылар даа, тілбесчілер дее харибге кір парҷаңнар, ызыға ыстырыбысчаңнар, репрессияа хаптырҷаңнар.
1936 чылда ВКП(б)-ның Хакасиядағы обкомының пропаганда паза агитация пӧлиинің устағҷызы позының искірігліг пічиинде піди пасханы таныхталча: «Класс хоостыра ыырҷы элементтерінің піреелері тілбесчілер аразына кіріп алғаннар, хакас тілін кірлирге харасчалар, литератураны сидіксіндірерге, чон піл полбас идерге кӱстенчелер... Аннаңар наа пазып пастапчатхан писательлерге, рецензенттерге, нандырығлығ редакторларға сизіктіг поларға, ыырҷыны ілезіне сығарарға кирек полча... »
Мындағ сизіндіріг-айланыс соонда «сизіктіг» полчатхан кізілер табыл сыхханнар, неке. «Хызыл аалның», издательствоның тоғынҷыларын харибге чабардаң, книгаларны даа чох итклеп сыхханнар. «Чон ыырҷызына» саналған асхынах нимес книга тузаланыстаң чох иділгені таныхталча. Ол санда И.Крыловтың баснялары даа.
САҒЫСХА КИРГЕНІ
Саблығ журналист Семён Добров, «Хызыл аал» газетада 1930 чылларда хайди тоғынып пастааннаңар позының чуртас чолын сағысха киріп, піди пасча: «1931 чылда Таштып пилтірі аалда пастап хызыл ибнің пропагандизі полғам, анаң колхоз тӧстирінде араласхам. Олох чыл апрель айда мині «Хызыл аал» газетазар тоғысха алып алғаннар. Пастап тілбесчі полғам, анаң пӧлік устағҷызына турғысханнар». 1936 чылда, тізең, ВЛКСМ-ның Хызылчардағы крайкомының чарадии хоостыра Семён Добров Ленинградтағы В.В.Воровскийнің адынаң журналистика институдынзар ӱгренерге парыбысхан.
Аны тоос килгендӧк, Семён Константиновичті «Хызыл аалның» редакторына турғысчалар. Іди Ӧӧк пилтірі аалда тӧреен хакас оол иң пастағы пӧзік ӱгредігліг журналист полыбысхан. Аның сағысха киргенінең, хакас хабарҷыларға аймах-пасха сурығлар чарыдарға килісчең. Ол санда пионерлер чуртазына даа теелҷеңнер. Семён Добров «Хызыл аалзар» килер алнында улуғ частығларны пічікке ӱгретчең. Олғаннар апсах-инейлерге хайди полысчатханнарын кӧрҷең, позы даа оларны кӧӧктірҷең полар.
Пос тілінең сыхчатхан газетаның редакторы Семён Добров полғанда, «Хызыл аалзар» тоғысха кірче кибелістер пасчатхан Иван Котюшев. Чайаачы кӧңніліг оол тӧреен чирінде хара чалғысхан халған полған. Аның чағыннарын, чон ыырҷызына санап, индір парыбысханнар. Ол даа сылтағнаң ағаа 13 частығдох істеніс чолын пастирға киліскен.
ЧАЙААЧЫ ТОҒЫСТАР МАРИИ
Хайдағ даа сидік, хорылыстығ чыллар полза, чуртас ағыны ӱр нимеске дее тохтабинча. Хайди тидірлер пістің ӧбекелерібіс: ӧрініснең хомзыныс сыбыра хада поладыр. Мында даа кирек андағ оңдайнаң парған. Чон хониин тилідерге кирек. Аннаңар істеніс матырлары сабланчалар, постарының чидіглерінең махтаға сыхчалар. Чоныбыс колхозтарға пірікче, хада-пірге тоғынарға кӧнікче. Ӧріністе, тізең, хайди ыр-сарын чох полар. Аймах ӱлӱкӱн-пайрамнар таныхтиры чонның чуртазында пик орнығып пастабысхан. Істеніс матырларына сыйыхтар читіріп, марығлар даа иртірілҷең. Олар пос тілінең сыхчатхан газетада таныхталҷаңнар.
Ідӧк чайаачы устар постарының тоғыстарын тӧреміл «Хызыл аалда» сығар турҷаңнар. Ағбанда Хакас книга издательствозы тоғынып пастабысханда, аның ӧӧн пӧгіні учебниктер паза ӱгренҷілерге хығырҷаң книгалар сығарары полған. Мында, тізең, пастағы орында орыс литературазынаң тілбестелген тоғыстар полҷаңнар. Учебниктер тимнепчеткен улус тілбестег тоғызынаң позы айғасчаң.
Хаҷан писательлер саны илееде хозылыбысханда, 1934-1935 чылларда чайаачы тоғыстар марии пасталчатханнаңар чарлағ пос тілінең сыхчатхан газетада пирілген. Андағ чарадығ алған полған ВКП(б)-ның Хакасиядағы обкомы. Марығда аралазып, сыйыхха турысхан писательлернің чайаачы тоғыстары алынҷа чыындыда сығарылардаңар искірілгенӧк. Аннаңар ВКП(б)-ның Хакасиядағы обкомы ол марығның салтарларынаңар 4 июньда 1936 чылда искірген.
Чайаачы устар мариинда прай 31 кізі араласханы таныхталча. Мында наа ла пазып пастапчатханнар даа, постарының книгаларын сығарарға маңнанғаннар даа устарын сынааннар. Сыйыхтар литература жанрлары хоостыра ӱлестірілерге кирек полған. Че хазыр талазығлар пасталыбысханда, пірдеезі тӧдір пазынарға хынмаан. Сынап таа, наа ла пазып пастапчатханнар хайди Василий Кобяковнаң алай пірее пасха писательнең тиңнезіп аларлар. Сыйыхха турызарға сағынчатханнар санында Николай Доможаков позының кибелістері ӱчӱн матап турысхан осхас.
Аннаңар, пірдеезіне хомзыныстығ полбазын тіп, марығда араласхан чайаачы устарның тоғыстарын «Пастағы хаалағлар» чыындыда сығарыбызарға чарадығ алылтыр. Ол чыындаа 27 кибеліс, 13 сарын, 3 чоох паза нинҷе-де таптырғас кирілгені таныхталча 1936 чылда.
Пістің чон латиницаны кӧңніне чағын албаан сылтаанда, пічікке кириллицаны хати кирер, ӱгредігні орыс алфавидінең апарар чарадығ 1939 чылда алылған. Андағ оңдайнаң «Хызыл аал» пазох орыс алфавидінең тузалан сыххан. Орыс алфавидінзер хакас тілінде тузаланчатхан тапсағлар пастабох киріл парған полғаннар.
Автор :
Анатопий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы