ИРГӀ-ПУРУНҒЫЗЫН ХООС СӦСКЕ СУЛҒАП...
16.06.2017
Хабарлар
Полған на писатель чайаачызында чонының культуразының пос оңдайлығ сарин кӧзітче, пос чонының ибіркізіне кӧрізін хоос сӧс пастыра читірче. Пірсі іле, пасхазы - хоос омалар пастыра сизіндіре. Нинҷе пӧзік таланттығ писатель, ол син тирең кӧзіділче аның чайаачызында чонының культуразы. Полған на таланттығ писатель позының чонының хас-хаҷаннаң салылған чайаачызына хайди даа айланча. Оларның санына хакас тілінең пасчатхан чайаачы Валентина Кирилловна Татарова кірче.
Хакас тілінең аның пастағы хоос тоғыстары 1970 чылларда пазыл парғаннар: «Піріктірерге прай ӱнні», «Алтын мӱӱзінең ойни», «Нимее ӧлім?», «Чылтыстарзар» кибелістер, «Хайди Зина хорыхпиныбысхан», «Сіліг сиңнелер» паза аннаң даа пасха чоохтар. Оларнаң хығырығҷы «Ленин чолы» газета паза «Ах тасхыл» альманах пастыра танысхан. 1974 чылда «Часхы пӱрлер» чииттер чыындызында Валентина Татарованың «Чылтыстарзар» кееркестіг кибелістері чарых кӧргеннер. Ол тустаң сығара чиит кибелісчінің чайаачызы хығырығҷыларның хайиин тартхан. Амды, тізең, Валентина Татарова - хакас литературазында саблан парған прозаик, кибелісчі, публицист. Паза чон аны халыхчы чіли пілче. Ол пос чонының кибірліг культуразын хайраллирында ӧткін аралас парча. Хакас паза орыс тіллернең пасча. Аның кинделері изерістіре сығып одырчалар. Литературада пасчатханы хоостыра таныстығ, пасхазынина тӧӧй нимес оңдайы пары ікінҷілестіг нимес, теедег.
Литературада В.К.Татарова пасха-пасха сарыхтарда тоғынча паза ікі тілнең тиңни пасча. Ол чоохтар, улуғ чоохтар, кибелістер пас салған. Ідӧк ол тілбестегҷі.
Прозанаң пазылған «Аат табызы» чыынды 1991 чылда сыххан. Мында ӱс улуғ чоох чарых кӧрген: «Иренек суғда», «Алып айра суғ», «Аат табызы». Хакас чонның аймах-пасха ызых чирлеріне, кибірлеріне, кип-чоохтарына чарыдылған «Белая Волчица» (2006) кинде орыс тілінең сыххан. Кибелістер чыындылары сыхханнар: орыс тілінең - «Брусника на ладони» (1995), «Серебряные серьги» (2006), хакас тілінең - «Алтын Теек» (2012).
Татарованың чайаачызында аймах-пасха темалар кӧрілче. Мында улуғ темаларның пірсі - чонның кибірліг культуразы, тархыны, чонның хоос сӧзі, тӧреен чир-суу («Алыптар», «Аат хустар», «Чыл пазы», «Алтын Теек», «Кӱмӱс чечпе», «О, чирім!», «Хакасиям минің», «Тӧріткен чирімнеңер», «Чирім-чирім-чирімей», аннаң даа пасхазы), кізінің чуртазынаңар («Чыллар, чыллар», «Маңзыраба, чуртас»).
Валентина Татарованың кічиҷек кибелістері паза улуғ чоохтары - олар прайзы даа иптіг паза пай хакас сӧзінең пазыл парғаннар. Тӧреен не сӧс прай ибіркізіне, чир-чайаанға, ӧбекелеріне, пос чонына, пос чонының сарыннарына, кӧӧленген кізізіне хынысты толдыразынаң читірер оңдай пирчеткенге тӧӧй. Валентина Татарова тӧреен сӧстің чазыт кӱзін оңарча, аннаң толдыразынаң тузаланарға кӱстенче. Ол чайап салған хоос омалар удаа чапсытчалар, кибеліс чолын хатап хығырарға кӱстепчелер. Кӧбізі кибелістерде - тӧреен-ӧскен чирнің тӱгенмес омазы, пос чонының кибірлері паза тархыны. Поэттің кееркестіг матыры - пос чирін саблап, сибер кӧглепчеткен ырҷы. Хакасияның омазында прай ниме аның чӱреен тибіретче: ах пулуттарны хурчан салған хыр пастығ Сойан тағлары, пӱкте оттапчатхан ах ой ат, порчо кӧксіндегі ах салым, алтын пӱрліг абахай хазың, тӱӱр омалығ кӱніҷек. Пу чирнең пик палғалыстығ тӧреен тіл паза ӧң-пасха торғынаң тіккен киптер, чатхан хоолааны паза алтон сӱрместіг хыстар, порчонаң хоостаан ӧңніг плат паза сухсун хандырчатхан кӧк салғахтар. Прай даа чир-чайаан пірге мында пірікче. Аннаңар даа Татарованың кееркестіг матыры пірде тигір нымахтарын исче:
Тигір хамаа, тырысхахтан парып,
Кӧӧлҷе чилге чайхалып одырча...
Алтындағы чирні ах сағалнаң сарып,
Ол узун нымахтарын ысча...
Іди, тамкы тартыпчадып, Хан Тигір
Тоозылбас нымахтарын ысча.
Аның арғызы - хырлығ апсах Ай Игір,
Хараа тоозылғанҷа, истіп одырча...
Пірде ол, музейде обааны кӧрглеп, иргі тустарзар айланча:
Амды мин кӧрчем. Че кӧрчем пасхали:
Музей ӧтіре - ирткен тустарны.
Чӱгӱрче чазыларҷа, кӱгӱрт ле чіли,
Ачын ыырҷының ниик аттары...
Аны истіп, палалар ылғапчалар,
Чаа тиріглерін алча иреннер...
Сӧӧк улуғлары хан тӧгілер чааға
Холларын сунча - хайран кирілер...
Паза кӧрзе, ол ах тӧңнің тигейінде чазыт чалаңнарны кӧрче:
Алай пу хараада соох чазыларҷа
Чазыттығ чалаңнар ингеннер.
Устығ пӧріктер кискен чааҷылар ба -
Ах аттарға олар мӱнгеннер...
Іди ингеннер олар чазыларҷа -
Ах аттарға мӱнген чазыт кізілер.
Чир-суубыс ӱчӱн кӱрескен чааҷылар ба -
Ӧбекелерібіс іскер кӧскеннер...
Кибелісчі Татарованың чайаачы кӧстеглерінің пірсі - иргі-пурунғызын, хоос сӧске сулғап, амғы туста чуртапчатхан тӧлнің сағызына, ханына сииртері. «Алтын Теек» чыынды авторның чайаачы кӧстеглерін толдыразынаң асча, анзынаңар чыындының ады даа чоохтапча. Хакастар пурунғы тустардаң чир-чалбахтың кініне иб хыриндағы чечпені санаҷаңнар. Иб, чечпе (алай сарчын паза теек) - ол илбек чазыда чуртапчатхан чонның паза алынҷа кізінің ӧӧн орныхчатхан чирі. Кізі, хайдар даа чӧр килзе, иб-чуртха айланча, чорых тузында арғыс полған адын чечпее палғапча. Алтын теек - ол олаңай ла ома нимес, че кӧп тузалығ хоос ома.
Ол ідӧк тигірдегі иң артых чылтыс: «Иң не сіліг чылтыс Алтын Теек, кӱмӱс харахтығ чылтыс Алтын Теек, алтын харахтығ чылтызым Алтын Теек». Ол хараазын чолда парчатхан кізее чол кӧзітче, чолын чарытча. Ідӧк хыныс чолын асча, хынысты хайраллапча.
Олох чайаачы кӧстегні «Аат табызы» улуғ чоохта кӧр табарға чарир. «Аат табызы» улуғ чоохта, кибелістердегӧк чіли, автор чонның ибіркі чир-чайаанға кибірліг кӧрізін чахсы чоллап пирген тиирге чарир. Пу улуғ чоох чарыхха сығардаң кӧп хығырығҷының кӧңніне кірген. Мында кибелісчі хакас чоны чир-чайаанны хас-хаҷаннаң хайраллап, улуғлап чуртаанынаңар чоохтапча, чииттерге чонның кип-чоохтарын, кибірлерін асча. Аның матыры, Сирток апсах, пістің чонда аат хусты атарға чарабинчатханнаңар чоох апарча. Ол аат палазы Хубай хус аттығ алып адайдаңар кип-чоохты Аат кӧл хазында чыылысхан чонға киртістіг чоохтапча. Мындағы чон, кип-чоохты истіп, полған киректерге прай сағыс-кӧңнілерінең киртінче, Сатырның даа чооғы оларның сағыстарына сиипче. Автор іди хоос оңдайнаң улуғ чооғын пӱдірче: чоох істінде чоох теенни. Хығырығҷы сизінче, кип-чоох - тӧлдең тӧлге чоохталҷаң ниме. Исчеткен кізілер пір дее ікінҷілебинчелер, кип-чоох - полған нимедеңер чоох. Сатырның пабазы, аат хусты атыбызып, улуғ хыйалларға тоғасхан, аның чуртазы кип-чоохтың сын полчатханын киречілепче. Пу Аат кӧл хыринда чон тынағда ла нимес, че олар чир-чайаанға чағын полчалар, аннаңар кем-де чӱреен пазынып алча, кем-де кӱс алынча, пасхазы наа кізілернең танысча, ибіркізін хатап посха асча - прай пу киректерні автор тиктең нимес суғ паза кӧйчеткен от хыринда кӧзітче. Суғ даа, от таа - тіріглер. Хакастар от, суғ ээлеріне киртінчелер. Мифология хоостыра, суғның паза кӧйчеткен оттың арығлапчатхан даа паза ӱретчеткен дее кӱстері пар. Литературада мифологиядаң паза фольклордаң алылған мотивтер алғым тузаланылчалар. В.К.Татарованың «Аат табызы» улуғ чооғында анзы іле кӧрінче. Хубай хустаңар кип-чоох, улуғ чоохтың пӱдізіне ипти киріл парып, аның ӧӧн сағызын толдыразынаң азарға полысча.
«Аат табызы» улуғ чоохта чонның чир-чайаанға кӧрізін іле итче паза аның ӱгредігліг саринаң - чир-чайаанны хайраллирынаң - пик палғалысча. Авторның сағызынаң, кізее чуртаста сын чӱректіг поларға, ӧкістерні айап, чир-чайаанны хайраллап чуртирға кирек. Ааттарның чуртазы кізілерні хайхатча паза чӱректерін тибіретче. Кип-чоохха кірген хустарның ээленчеткен тағлар аразындағы Аат кӧлі - хайхастығ сіліг кӧл. Аның нымахтағы осхас кӧрімін Валентина Татарова сын хоосчы чіли чайапча: «Ноға пу кӧлні чонда Аат кӧл тіп адидырлар? Хайдаң килген ол мында - ӧзенде дее нимес, чазыда даа нимес, тағлар аразында сорайахта суғ чіли турча. Нымахтағы алыптар айран іскен соонаң аны ундуп салған одырлар». Аат кӧл суу - тіріг кӧріндес осхас, хызыл иир - хайхастығ алып. Іди автор прозада даа кибеліснең пасчатхан осхас. Ол іди хығырығҷыларның кӧңнін кӧдірче паза полған на кізінің чӱреенде чирібіс ӱчӱн поғдархас тӧрітче.
Іди кӧргенде, Валентина Татарова - хакас кибелізін паза прозазын кӧп саринаң пайыт салған чайаачы ус. Аның илееде кибелістері кееркестіг кӧглер пол парғаннар, улуғ чоохтарының полтазы, пӱдізі, хоос омалар пірігізі, тус танығларын кӧзіткені, тізең, чонның культура кибірін, чуртас паза сағыс оңдайын чахсы чарытчалар.
Автор :
Нина МАЙНАГАШЕВА, филология наукаларының кандидады
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы