ӦӦНІ - ПОС ЧИРІНЕ ХЫНАРҒА ПАЗА ТУЗА АҒЫЛАРҒА
17.11.2017
Хабарлар
ХАКАСИЯНЫҢ ПАЗЫ ВИКТОР ЗИМИН 14 НОЯБРЬДА КӦНІ ПАЛҒАЛЫЗЫН ІКІНҶІЗІН ИРТІРГЕН. РЕСПУБЛИКА ПАЗЫ ПАСТАҒЫЗЫН КӦНІ ПАЛҒАЛЫСХА ПӰӰЛ 21 ИЮЛЬДА СЫХХАН. АНДАДА ОЛ ЧОННАҢ ПАЛҒАЛЫС ТУТЧАҢ НАА ОҢДАЙ УЗАРАДЫЛАР ТІП МОЛҶААН. ХАЙДИ КӦРЧЕБІС, РЕСПУБЛИКА ПАЗЫ СӦЗІНЕ ТУРЫСТЫ.
АМДЫ КӦНІ ПАЛҒАЛЫС СОЦИАЛЬНАЙ СЕТЬТЕРДЕ ОНЛАЙН-РЕЖИМДЕ АПАРЫЛҒАНЫНА ХОЗА «РТС» МЕДИАХОЛДИНГТІҢ ТВ-КАНАЛЫНДА КӦНІ ЗФИРДЕ КӦЗІДІЛГЕН. ХАКАСИЯНЫҢ ПАЗЫНА СУРЫҒЛАРНЫ ӰС НЕДЕЛЯА АЗЫНАДА ЧЫЫП ПАСТААННАР. ГОРОД-АЙМАХ ЧУРТАҒҶЫЛАРЫ СУРЫҒЛАРЫН, АЙЛАНЫСТАРЫН, ХОПТАРЫН ПАЗА ЧӦПТЕРІН РЕСПУБЛИКАНЫҢ «ХАБАР», «ХАКАСИЯ» ГАЗЕТАЛАРЫНЫҢ, РТС ТЕЛЕКОМПАНИЯНЫҢ «ІЗІГ ЛИНИЯ» ТЕЛЕФОННАРЫНҶА ПАЗА ИНТЕРНЕТТЕГІ СОЦИАЛЬНАЙ СЕТЬТЕРДЕГІ «ХАКАС РЕСПУБЛИКА» ОФИЦИАЛЬНАЙ ГРУППАЛАРДА ПИРЕР ОҢДАЙЛЫҒ ПОЛҒАННАР.
Ідӧк кӧні палғалыс тузында сурығлар пірге «ізіг линия» телефонынҷа паза социальнай сетьтердегі группалар пастыра пирілгеннер. Хакасия пазына тиксі 700 артиинаң сурығ кірген. Виктор Зимин
ӱс час чарым парған кӧні палғалыста 50-ҷе сурыға нандырарға маңнанған. Сурығлар аймах-пасха полғаннар, республиканың хазна алымынаң, чал ахчазынҷа тудығлардаң пасти хазых хайраллирына, социальнай сфераа теелчеткеннерге теере.
Кӧні палғалыс аал хонии суриинаң пасталған. Орджоникидзе аймаандағы Ӱӱс аалның фермері Виталий Браун, видео пастыра айланып, сурған: «25 сентябрьда ӱс аймахта, ол санда Орджоникидзе аймаанда, улуғ паза ирте хар чаап парған. Салтарында аал хонииндағылар ӧскен астың 70-80 %-ін чідір салғаннар. Сурығ - федеральнай ӱлгӱлер паза республика саринаң ӱрегні айландырарына ахча позыдылар ба? Паза пазағы кӱскӱзіне республика бюджедінде мындағ сағыбаан ӱреглерге ахча азынада кӧрілер бе?»
Тӧӧй арах сурығ полған Саяногорсктағы чуртағҷыдаң. Ол ипчі республикада ирте хар чаап парғаны хоостыра аал хонии ас-тамаана паалар кӧдірілбес пе тіп сағыссыраан.
Виктор Зимин:
- Ахча резервінеңер орта паза кирек сурығ тіп санапчам. Итсе, піс республиканың резерв чыындызын хаҷан даа тӧстепчебіс. Ол ахча аймах-пасха сағыбаан саайларны пӧгеріне кӧрілче, ол санда аал хонииндағыларға.
Хакасияның аал хонии ӱреглерін алза, пістің сан пар - 300 артиинаң миллион салковай. Республиканың аал хонии министрінің халғанҷы сан пирізінҷе, піс ол санны Россияның аал хонии министерствозында паза правительствозында арачылап алғабыс. Амды ол пічіктерні чарадыға аларынҷа тоғыс парча. Ӱреглер компенсациязын алып аларынҷа хайди даа тоғынарбыс. Піс сынап андағ орында чуртапчабыс, хайда климат кинетін алыс парча, мында ӱрӱкчең ниме чоғыл.
Регион устағҷызы таниинаң, малға азых 100 % азыра тимнелгені ӧріндірче. «Анзы ӧӧні - піс малларны чідірбеспіс. Пастағы пӧгінібіс андағ нооза - мал санын хызырбасха, ӧскірерге», - теен ол. Компенсацияны алза, Виктор Зимин 90 %-ке ізендірчебіс, ол полар тіп нандырған.
Аал хонии ас-тамаана паалар ӧс парарынҷа сағыссырасча Хакасияның пазы андағ ниме полбас тіп чарытхан.
- Хакасияда паалар политиказы алыспас. Саңай тискер, ас сығызы уйан полған чыл хаҷан даа пааларны, ӧӧнінде итке, тӱзірче. Прайзы пілче ноға: малға азырал асхынах, кізілер мал санын хызыр сыхчалар. Че піске малны хызырбасха, ӧскірерге ле кирек. Пӱӱл піс хойлар ла санын 62 муң пасха ӧскіріп алғабыс, аттарны - 1200-ке. Маллар саны ідӧк ӧс парған. Анзы ідӧк пааларны тӱзірҷең оңдайларның пірсі, - таныхтаан республика пазы.
Виктор Михайловичтің кӧрізінең, наа чылға ла пірее ас-тамах кӧрімнерінҷе, ӧӧнінде фрукттарҷа, паалар кибірли ӧс парар. Че анзы чыл сай полча тіп таныхтаан ол.
Нинҷе-де сурығ чиит специалисттердең кіртір, олар ӧӧнінде тикке пирілчеткен чир участоктарына теелгеннер. Кӧзідімге, Сергей Чебодаев сурған: «Піс чиит сӧбіребіс, чурт хоостыра Асхыс аймаанда санға алылғабыс. Че театрда тоғынчатханыбыста тӧреміл Ағбанда чуртапчабыс. Піске чир участогын, чуртаҷаң орын хоостыра пічікке кирілгенінҷе нимес, Ағбанда алып аларға чарир ба?»
Виктор Зимин:
- Піс чииттерні республикада тут халар ӱчӱн ӧнетін мындағ программаны алғабыс, ол тоғынчатханы ӧріндірче. Че чуртаҷаң орын хоостыра пічікке кирілгені... Анзы законнаң кӧріл парған, хайда пічікке кирілгезің, андох чир пирілче. Іди полбаза, піс прайзы Москвазар алай Ағбанзар кӧзібізербіс. Пістің пар регионнар, хайда прайзы аалларны тастабысхан паза город ибіре турчатхан дачаларзар кӧзібіскен. Анаң дотацияларны паза пасха даа нимелерні сағыпчалар. Іди полбасха кирек.
Олох туста Хакасияның пазы, специалисттерні пасха чирзер тоғысха ызарға киректелчеткенін санға алып, пірееде аймах пазының паза регион устағҷызының чӧптезиинҷе мындағ чарадығ алыбыс турарға чарир тіп таныхтаан. Андағ кізілер санына имҷілерні, ӱгретчілерні паза культура тоғынҷыларын кир саларға чарир тіп кӧрілче. Салтарында Виктор Зимин Оӧркі Чӧпнең пу сурығҷа, чӧптезіп, тоғынарға молҷаан.
Республика чуртағҷыларынаң кірген нинҷе-де сурығ мының алнында чарлалған проекттерге теелген. Іди Харатас чуртағҷылары Ағбан-Харатас агломерацияның ӱлӱзінеңер паза анда тоғыс орыннарын пирчеткен наа производстволар тӧстелер бе тіп сурғаннар. Ідӧк Ағбаннаң Вероника Бакулева сурығ пирген: «Амғы туста «Хакасияның хой иді» проектче кирек хайди парча паза кирілер бе ол чуртасха?»
Виктор Зимин:
- Нимедір агломерация? Ол - алынҷа статустығ чир, хайда бизнеске тиліҷең иң чахсы оңдайлар пар. Харатас хаҷан-да пілдістіг киректердең иң тың ӱреге кірген, 14 муңҷа тоғыс орны хызырылған. Хайдағ предприятиелер тоғынғаннар анда, Союз синінде сабланҷаңнар. Город хайди олар прайзы чох иділчеткенін кӧріп чуртаан. Аннаңар городха хабас пирерге кирек полған, ӧзіс пирҷең точка тӧстирге. Оңнапча поларзар, Ағбан-Харатас агломерациязын тӧстеені хайдағ кӧдіріліс пиргенін. Піс агломерация хоостыра алнында тиліҷең орын тӧстеебіс, ағаа чир пиргебіс, инфраструктуразын пӱдіргебіс. Анзын мин орта тіп санапчам. Хайди мағаа искір пиргеннер ӱр ниместе, андар хоза ікі предприятие кірерге кӧңнін искірген. Че ол БАМ осхас улуғ пӱдіріг нимес нооза, мындох пӱдірібіспессің. Прай ниме палғалыстығ, хайдағ оңдайлар піс ит пирерібіснең...
Амды «Хакасияның хой идінеңер». Піс проектті тастабаабыс, че ікі чылҷа чідір салғабыс. Ачырғастығ. Итсе, оңнығ сари парох. Амды аны чуртасха киреріне республиканың ахчазын хорадарға кирек чоғыл. Піс прай кӱзібіс салғабыс пістің ас-тамахты чоннар аразындағы аренаа сығарып аларына. Мин хаңалҷабинчам. Пӱӱн пістің айланыстығ пічіктер Катар паза Саудовскай Аравия хазналардаң пар.
Виктор Зиминнің искіриинең, амғы туста аның пӱдірии пасталыбысхан, прай ниме саналған, инвестициялар позыдылған, инвестор пар - "Vоlga Group". Предприятие хойларны соғар тусха тоғын сығар тіп кӧрілче.
Мин уғаа ізенчем, пістің аалдағыларға ол чахсы хабазығ полар. Піске ол брендтіг ас-тамахты - «Хакасияның хой иді» - сығарып пастабызарына прай кӱзібіс саларға кирек. Сағынчам, июнь-июльға піс ол производствоны тоғындырып пастабызарбыс, - чоохтаан ол.
Теестегі сурығ телефонҷа кӧні эфир тузында пирілген. Тамара Головина Абазадаң сығдыратхан: «Мин пенсиядабын. Минің мындағ сурығ - пістің имнег туразында харах имҷізі чоғыл, аннаңар піске Таштыпсар чӧрерге килісче. Андар-пеер чолға кӱн тооза парыбысча. Піссер харах имҷізі неделяда пір хати даа кил турған полза, чахсы поларҷых».
Хакасияның пазы пу сурыға нандырарын республиканың хазых хайраллаҷаң министрі Владимир Костюшха пирібіскен. Хайди таныхтаан министр, андағ сидіксініс пар - Абазада 20 чылҷа тоғын салған имҷі-окулист чайғызын пасха чирзер тоғынарға парыбысхан.
Владимир Костюш:
- Имнег туразының устағ-пастаа ол сурығны пӧгерге кӱстенген, Таштыптағы паза Асхыстағы имҷілернең чӧптезіглер апарған. Салтар пар, 1 ноябрьдаң чарым ставкаа имҷі тоғысха алылған, суббота кӱннерде Абазадағы имнег туразында тоғынча.
Пазағы сурығ чолларға теелген. Троицкай аалның чуртағҷызы Виктор Макаров айланған: «М-54 федеральнай чолҷа Троицкай, Знаменка, Первомайскай ааллар хыринҷа ойладары сидік. Інектер чолда чат салчалар, иң удаа Знаменка аалда. Аның сылтаанда машиналар саайға кірчелер, кізілер палығлатчалар. Знаменка аалның пазы мал хадарарын тимнеп полбинчатса, позы мал хадарзын...»
Виктор Зимин:
- Пу сидік сурығ. Пілдістіг, ол ааллар чуртағҷыларына малны, хадарарға пирбин, пос позыдыбыс турарға оой паза ниик арах. Аал пастарының мал хадарарынаң палғалыстығ сидіксіністерін пілчемӧк. Прайзы оларны пыролапча, че мында тоғыстаң даа парыбыс, сурығ пӧгіл парбас. Прай автомобиль чолларын сиденнебізерге киліспезӧк. Тимір чолларны сиденнеп саларына ла піс ӱр чыллар тоғынғабыс.
Виктор Зиминнің кӧрізінең, штрафтарнаң пу сурығны ідӧк пӧк полбассың. Виктор Зимин республика правительствозына, аал хонии министерствозына аал пастарынаң хада, тоғынып, сидіксіністі пӧкчең оңдайлар тілирге чахаан. Арса, мал хадарчатханнарға чал ахчазын тӧлеҷең ахчаны республика бюджедінде кӧр саларға кирек тіп таныхтаан ол.
Мының соонаң экономикаа теелчеткен сурығлар пасталған. Халғанҷы чыылығларда республика пазы пір ле хати нимес Хызылчар крайынаң паза Туванаң пірге тоғынардаңар сурығны кӧдірген. Чоох парған пірге тоғынҷаң проекттердеңер, регионнар аразындағы авиация учуғызын хатап айландырардаңар. Чуртағҷылар сурғаннар: «Хайди ол тоғыс апарылар паза нименең палғалыстығ регионнар удур-тӧдір піди чағыннапчатханы?»
Виктор Зимин:
- Піс ӱр тус Хызылчар крайынаң хада чуртаабыс. Пістің пір экономика, социальнай политика полған, анаң піс ол палғалысты политика сылтағлары хоостыра ӱзібіскебіс. Мин анзын орта тіп санапчам, регион пос орнын национальнай республика чіли таап аларға кирек полған.
Че ол проекттер, хайзылары салыл парғаннар, ол инфраструктура, хайзы пӱдіріл парған, ол экономика чарадығлары, хайзыларын улуғ тӧлібіс алған, олар пӱӱнгі кӱнде дее кирексіністе. Я, піс сағынғабыс, полғаныбыс ла алынҷа тилир. Піс тиліп полчабыс, че іди ле чапчаң нимес. Піс пір ағын суғның палаларыбыс - хызылчардағылар, хакастар, тувалар. Пістің пір чол...
Хакасия пазының искіриинең, олар, ӱс регионның устағҷызы, пірге тоғынар проекттерні паза программаларны чуртасха кирерге чӧптес салғаннар.
Кӧзідімге, чоох парча пірге улуғ ярмарка иртір турардаңар. Аны «Сибирьнің ӱстӱнзархызы» адирға сағыс пар осхас. Регионнар аразындағы авиация учуғызын хатап айландырарға, Хызылчарзар ӱзінҷі автомобиль чолын пӱдірерге паза аннаң даа пасха, удур тӧдір тузалығ пол чатхан пастағларны чуртасха кирерге.
Виктор Зимин:
- Паза пір ниме! Мин Москвазар чалғызан чӧптезерге парзам - ол пір ниме. Че хаҷан ӱзӧлең парзабыс, пістің регионнар аразындағы проект полар - анзы, тізең, саңай пасха кирек. Ӱзӧлең піс кӱстіг дее поларбыс, Москвадағы кізілерні дее кӧп танирбыс. Аннаңар мындағ союз тӧстирге чарат салғабыс.
Пазағы сурығ республиканың хазна алымына теелген. Халғанҷы туста Интернеттегі аймах хабар агентстволарында Хакасия бюджедінде кирек оой нимес тіп кӧп суум-саам чӧрче. Аннаңар Асхыс чуртағҷызы Нина Тудинова сурған: «Ниме полча сынап таа хазна алымынаң? Аймах-пасха чоохтарны испин, устағҷыдаң кӧні истіп аларым килче».
Виктор Зимин, Асхыс аймааның пазы Абрек Челтыгмашевсер айланып, чоохтанған:
- Абрек Васильевич, алғыс чир-суғҷылар ӱчӱн. Иң иптіг пирілген сурығ. Аның алнында сурығлар тӧреміл пасха оңдайнаң искірілҷең.
Республика устағҷызы искіриинең, амды ол сидік сурығ нимес. Виктор Михайлович регионның хазна алымы ӧскенін тура пӱдіриине кредит алған чиит сӧбіренең тиңнестірген, хайзына ахчаны, кредитті тӧлирге сыданмин сыхханда, іҷе- пабадаң сурирға киліскен.
- Кӧзідім: сірер тура пӱдіріп пастабысхазар. Чал ахчазы пӧзік нимес. Хайди пӱдірерге? - чарыдып пастаан Виктор Зимин. - Палаларны пос чуртында ӧскірерің килче нооза. Кізі чарадығ алча - кредит аларға паза пӱдірігні пастирға.
Хакасия пазының чооғынаң, республика ідӧк алымға кірібіскен, улуғ объекттерні пӱдір сыххан. Олған садтарында 13 муңҷа палаа наа орын тӧстеен, школаларны, спортзалларны паза чолларны тыхтаан, аэропортты нааҷылаан, регионның тастындағы кӧрімін алыс тырған. Чарыда чоохтаза, соона салдырарға чарабас прай нимелерні иткен. Олох туста майда ӱгретчілерге, имҷілерге, культура тоғынҷыларына чал ахчазын кӧдірерге киректелген. Іди республиканың хорадығлары чылда 200 миллион салковайға ӧс парған.
- 2013 чылға теере піс чахсы пар турғабыс. Че анаң экономикабыс тӱс парған, - чооғын узарадып, таныхтаан рес публика устағҷызы. - Хара тасха паза алюминийге паалар тӧбін парыбысхан - налогтар чоғыл. Регионға алты миллиард чарым салковай чидіспин сыххан. Ус чыл аразына ол 18,5 миллиард салковайға чит парған, пӱдіріг, тізең, ол прай чылларда пар турған. Мин хаҷан даа бизнесті дее, город-аймахтарның пастарын даа тилирге кӧӧктірчем: ыыңнабаалар, тоғыналар. Чарир полған бюджетті хызырыбызарға, пірдеезіне ахча пирбеске. Че бюджетте ахча чох полза, піс депрессионнай регионға айлан парарбыс, пістең сіліглер дее, хыйғалар даа парғлабызарлар нооза.
Хакасияның пазы аның алнында аал городтарда имҷілер дее, ӱгретчі лер дее, культура тоғынҷылары даа чидіспинчеткенін таныхтаан. Наа имнег тураларынаңар чоох таа чох полған. Амды, тізең, республиканың наа имнег туразы, перинатальнай кін паза музей-культура кіні турча.
Виктор Зимин:
- Че амды чооғымны тоозып... Піс алып алғабыс кредит, тура пӱдіріп алғабыс. Ипчі ікінҷі пала сағыпча, ир чалғызан тоғынча. Аар, кредит тӧлирге ахча читпинче. Че пар іҷе-паба... Мин хаҷан президентке пістің экономикабыстың ӧзізін кӧзіт пиргенімде, ол таңнап таа парған, чахсы саринаң. Піс прай пу чыллар ӧскебіс! Чуртағҷыларҷа ӧсчебіс, аал хониибыс ӧсче. Хакас тілін ӱгренерінҷе ідӧк ӧсчебіс, президент пу сурыға ситкіп хайған. Пістің сайбағ сині тӧбін. Хазнада иң чахсыларның пірсізібіс.
Салтарында, кӧп хати парған чӧптезіглер соонаң, Хакасияа 16 миллиард салковай пирілген тіп таныхтаан Виктор Михайлович. Регионнар аразында ол иң улуғ ахчалығ полызығ, тиксі 53 миллиард салковай ла ӱлестірілтір.
Виктор Зимин:
- Пиргеннер, че олаңай ла нимес. Россия президенті, пу киректі кӧріп, теен: «Регионға полыс пирерге кирек». Че олох туста паза іди кӧп кредит албас ӱчӱн, сыныхтаға алып аларға чахып салған. Мин чарасчам, че піс ол кредиттерні чуртир ӱчӱн ал турғабыс нооза. Амды піс ол пирілген ахчадаң алымнарны пирібіскебіс, коммерческай алымнарны 70 процентке чабысхабыс.
Хакасияның пазы ідӧк чал ахчазынҷа, социальнай тӧлеглерҷе тудығлар полғанынҷа чоох апарған, ноға андағ ниме пол парғанын чарытхан:
- Сірер сағынчазар, олған пособиелерінҷе пірееде тудығлар полчатханын мин пілбинчем? Пілчем. Паза чоохтирбын: пыромны тастаңар. Иң сидік тус чит килген - піс турыбысхабыс. Че санапчам, пістің прай синдегі ӱлгӱ органнары постың тоғызын толдырыбысханнар. Піс республика бюджедін арачылап алғабыс. Пар ба ізеніс таңдағы кӱнге? Сынынаң искірчем - пар. Анзы пиар нимес. Республиканың экономиказы ӧсче. Наа чыл алнында пӧгін турча - декабрь ӱчӱн кӧп синніг аванс пирібізерге, кізілер ӱлӱкӱнні ахчалығ удурлир ӱчӱн.
Пу искірігнең регион устағҷызы Тӧӧ пазының чуртағҷызы Татьяна Тюреневаның паза Пыдырах аалның чуртағҷызы Светлана Торокованың сурығларына азынада нандыр пирген дее тиирге чарир. Оларның сурығлары чал ахчазын Наа чылға теере ал поларлар ба сағыссыраснаң палғалыстығ полған.
Теестегі сурығлар Шира аймаандағы Пораҷах аалның паза Жемчужнай поселоктың сидіксіністерінең палғалыстығ полған. Пораҷахта аал чӧбінің прай тоғынҷылары 1 октябрьдаң тоғыстаң саназыбысханнар. Кізілер нинҷе-де ай чал ахчазын албин тоғынғаннар, олох туста аал чӧбінің чарытхы паза чылығ ӱчӱн улуғ алымнар чыыл партыр. Жемчужнайда котельнай хысхызына тимде нимес осхас. Котельнайның тоғынҷылары, тоғыстаң сығардырыбызарынаң хорығып, аттарын адабин, сығдыраттырлар. Оларның искіриинең, котельнай хара таснаң нимес, отнаң одынылча.
Виктор Зимин пу сурыға нандырарын Шира аймааның пазы Сергей Зайцевке пирібіскен. Аймахтың пазы искіриинең, Пораҷахта андағ сидіксініс пар полған - аалның устағ- пастаа (4 кізі) тоғыстаң саназыбысхан. Анзы чал ахчазы тӧлелбинчеткенінең палғалыстығ полған.
Шира аймаа пазы Сергей Зайцев:
- 3 декабрьда анда азынада табығлар иртер, ол тоғысха кандидаттар пар. Кандидаттарнаң тоғыс апарчабыс. Оларнаң хада пілізіс пар. Ідӧк ахчанаң сидіксіністі пӧгерінҷе минфиннең паза Ӧӧркі Чӧпнең тоғынчабыс.
Жемчужнайҷа сурығны Шира аймааның пазы сағынылған сидіксініске санаан. Аның чооғынаң, котельнайны отнаң одын полбассың. Прай кирек котельнайдағы ӧменің паза коммунальнай полызығларны пирчеткен наа пірігістің аразындағы тартыста тіп чарытхан ол. Салтарында республика пазы аймах пазына пу киректернің узы пазына сығарға паза оңдайлирға чахаан.
Пазағы сурығ видео пастыра пирілген. Чиит депутат, «Бейский вестник» газетаның ӧӧн редакторы Вячеслав Кончаков сурған: «Амғы туста Пиидегі паза Новотроицкай аал чӧптерін пір муниципальнай пӱдіске піріктірері парча. Ол пірігіс регион синіндегі проект чіли апарылча. Хайдағ туза полар ол ааллар чуртағҷыларына анзынаң паза хайди ол теелер Хакасияның таңдағызына?»
Виктор Зимин:
- Чахсы депутат, андағларға таңда республиканаң устирға. Орта сурығ пирче: ниме піс ит салғабыс паза хайди чуртирбыс. Бюджетнең сидіксіністер пар сыхханда, хорадығларны хызырарын ҷа тоғыс апарылған. Піс хазна тоғынҷы ларының санын 130 кізее хызырыбысхабыс, муниципальнай пӱдістернің пастары - 400 алай 500 кізее. Ноға? Пос хорадығларын хызырыбызар ӱчӱн. Пістің пар андағ ааллар, хайда посха даа сыданарға ынанминчалар. Хости, тізең, улуғ аал пар, анда хайдағ-да производство тоғынча. Устағҷы даа чапчаң кізі. Мында, тізең, кічіг аалның пастығына телефон, тура паза машина кирек. Нимее? Пастых нинҷе-де километр ырахта даа полза, хорғыстығ ниме чоғыл.
Хакасияның пазы пу сурыға прай даа аймахтарда хайығ саларға кирек полчатханын таныхтаан. Виктор Зиминнің кӧрізінең, орындағы устағҷылар пастых орнында, олаңай ла одырбин, ӧткін хайынарға, ахча тоғынҷаң оңдайлар тілирге киректер.
Виктор Зимин:
- Пірееде ачырғастығ полыбысча. Митингке ле сығарға, пірее газетазар алай хабарлар агентствозынзар хоптаныбызарға ла сыданчалар. Чоохтап пирерге, хайди Россияда хомай чуртирға. Син позың чи ниме ит салғазың Россияа? Пірее тузалығ ниме иткезің ме? Хайдағ-да инвестиция программазын тимнеп салғазың? Чох, одырча. Нимее син одырчазың? Сых пастағнаң. Аалда улуғ нимес производство тӧстеп ал - піс полыс пирербіс. Грант пирербіс. Анзын чылхазы, ӧткіні пар кізілер ит полчалар. Че пістіңнернің кӧбізі пір дее ниме идерге хынминча! Ахчаны, тізең хайдаң аларға? Аны тоғын поларға кирек.
Хакасия пазына чон хорғыс чох чуртирынҷа сурығлар пирілген. Таштып аймаандағы Индіркі Хурлуғас аал чуртағҷыларының сағыссыразын читірген Надежда Анатольевна Пестряк: «Аалзар ӧрт ӱзірҷең техникаа чол чоғыл. Чазағ кисчең тахтаҷах пар, че аныңҷа улуғ техника ирт полбас. Сидік сурығ хоостыра чуртағҷылар орындағы ӱлгӱлерзер пір ле хати айланмааннар, че пӱӱнгі кӱнге теере сурығ пӧгілгелек».
Виктор Зимин:
- Ікінҷілес чох, тахта кирек, че сурығны аймах пазы пӧгерге полызар.
Таштып аймаа пазы Алексей Дьяченко:
- 20 ноябрьда подрядчиктер чолда сай чайарлар, техникаа чол полар.
Республика пазы сурығны ідӧк транспорт паза чол хонии министріне сыныхтағда тударға чахаан. Ааллар сурығлары узарадылған. Кічіг паза ыраххы ааллар чуртағҷыларын сағыссыратча программаның мыннаң мындар чуртасха кирілері. Капсаргиннернің род пазы Егор Егорович Пии аймаандағы Хойбал аалны пу программаа кирілеріне ізенізінең ӱлескен, Таштып аймаандағы Инісчул аалның чуртағҷызы Светлана Юрьевна Сазанакова тахта пӱдіреріне паза чолны нааҷылирына полыс пирерге сурынча.
Виктор Зимин:
- Пу уғаа кирек программа. Піс аны чыл сай чаратчабыс, улуғ нимес алызығлар кирчебіс, че олар ӧӧнінде чахсы саринаң алылчалар. Піс программа кирек полчатханын кӧрчебіс. Кӧзідімге нинҷе-де сан пирчем. Программаа кирілген аалларда інектер, ине хойлар паза аттар саны 8-10 хати ӧс парған.
Піс хустарны ла санабинчабыс, оларны сидік хайдағ-да кӧзідігҷе санирға. Че мин аның санын ӧскірерінҷе ідӧк тоғыныбызарға кирек сағынчам. Кӧк хайадағы хус фабриказы чабыл парғанда, хус саны пілдірте тӱс парған. Таңах идін пасха орыннардаң ағылчатханнарны кӧрҷең кӧңнім чоғыл, анаң олар пістің ахчабысты апарарлар. Пос хониинаң айғасчатханнар пу кирекке хозыларға тимделер, оңдайлар ла тӧстирге кирек. Ибдегі таңахтың тадии даа хай-хай артых нооза.
Пӱӱнгі кӱнде программаа 120 аал кірче. Пӧгілчеткен сурығлар ідӧк пасхалалча: чоллар, имнег, палғалыс. Тура хырларын алыстырарға полысчабыс. Пілдістіг, хабазығны ӧскірерге кирек. Аалдағыларға искірчем - піс программаны хызырбаспыс! Александр Алексеевич (Аал хонии паза ас-тамах министрі А.А.Башков - Ред.), сӧс пирчем - аал хонии программазына кӧрілген ахча хызырылбас, 2018 чылда хоза 100 миллион салковай пирербіс.
Пии аймаа пазы Юрий Курлаев:
- Хойбал аал аймах кінінең 18 километр ырах орныхча. Аал кічіг паза ыраххы аалларны хайраллирынҷа паза тилідерінҷе программа кирексіністеріне нандырбинчатса, аны ол пічікке кирерге сидік полар.
Виктор Зимин:
- Прай ниме аймах пазының холында! Ол Хойбал аал полызығ кирексіпчеткенін чахсы киречілезе, кир тее саларбыс. Пу чағында Хойбалзар чорыхнаң пар килерге кирек.
Хакасия пазынзар айланғаннар чиит іҷелер, оларның пірсі Оксана Кремлякова, Ағбанның 9-ҷы микрорайонының чуртағҷызы: «Городтың пу чардығында инфраструктура тилібинче: тротуарлар даа, орамаларда чарытхы даа чоғыл. Час паланаң коляскалығ чӧрҷең иптіг чоллар тӧзелбеенде паза олғаннарға ойнаҷаң ӧнетін орын кӧрілбеенде, изі чох».
Виктор Зимин:
- Піс пілчебіс, хайди чуртапча город тастындағы орыннар. Піс кӧрчебіс, Николай Генриховичтің чуртағҷыларнаң хада хайдағ палғалыс тутчатханын, че город тастындағы орыннарда тиліс кӧрінминче, анзы - сын. Аннаңар чӧп пирчебіс, сидік орыннарҷа кӧӧлҷе тоғынарға: пастап пір орамада сай урарға, анаң ікінҷізінде. Асфальтнаң ідӧк. Анаң чарытхы тартарға, че прай тоғыстар азых, кӧріндіре иртерге кирек.
Чапаевсер, тізең, піс олаңай ла чӧрбинчебіс. Елена Владимировна (Ағбан пилтірі аймаа пазы Е.В. Егорова - Ред.) кӱстенче. Чапаевсер кӧскен чуртағҷыларның 90 проценті Ағбаннаң парған. Чапаев, Тазоба пилтірі, Зелёнай ааллар Ағбанға чағын орныхчалар, андар 20 муңҷа чуртағҷы кӧзібіскен, ол санда кем чирні тикке алған, кем - пос кӱзінең. Олар пӱдірінчелер, чахсы чуртасха тартылчалар. Піске оларға чахсы оң дайларны тӧстирге кирек. Аннаңар чағынғы чылларда пу аалларның тилізіне улуғ хайығ саларбыс. Соонаң олардаң налогтар кірер. Ағбан пилтірі аймааның бюджеді дефициттіг полчатханда, хоза хабазығ кирек. Алтай аймаа, тізең, донор пол таа парды. Хайдаң Алтай аймааның ахча сых килген, чоохтап пиріңер Татьяна Николаевна (Алтай аймаа пазы Т.Н.Раменская - Ред.).
Татьяна Раменская:
- Аарлығ Виктор Михайлович, аарлығ арғыстар, аймахта сығарыс ӧсче.
Виктор Зимин:
- Ол аймахтың промышленность тилізінҷе иткен хаалағларының салтары. Пӱӱл поликлиника пӱдіриин пастирбыс паза даа пасха ниме-ноо иділер. Ахча парда, сурыныстарнаң чараспасха чарабас. Аймах пӱӱн ахча тоғынча. Пӱӱн мағаа аршандағылар сурығ пирзелер: «Виктор Михайлович, піске ибіркі чир-чайаанға хомай тееліс кирек пе, хаҷан имнег туразы чоғыл, чоллар хомай?» Налог тӧлепчеткеннернің ахчазын аймахха пирерге кирек!
Ағбаннаңар чоохтаза, аның ідӧк кӧп сурығ. Я, аның парыстары сала кӧп, че андар чон ідӧк тартылча: чииттер ӱгренчелер, тоғынчалар, имненчелер, кӧбізі андар саңайға чуртирға кӧсче. Ол даа алнынзар парча, школалар, олған садтары пӱдірілче. Пір ле школа пӱдіриине 1 миллиард 800 миллионҷа салковай кирек! Школа пӱдіриине 400 миллион салковай федеральнай кіннең пирілер. Че мыннаң тоғыс тоозылбас, хоза хабазарға сурынарбыс. Хайдағ даа сидік полза, город тастындағы орыннарнаң тоғынарға кирек.
Телефон пастыра Андрей Евгеньевич Федотов хынығ сурынызын артысхан: «Виктор Михайлович, Сірер Россияның арачыланыс министрі Сергей Шойгунаң таныс полчатханнаңар, чарир ба Республика кӱніне Чаа-космос кӱстері араласчатхан киидегі парадты иртірерге?»
Виктор Зимин:
- Чоохтазарға чарир, кӧзідіглерні чыл сай чахсыландырарға кирек. Че парадтарға турысчалар Матыр-городтар. Хакасияа поғдархирға кирек аның чирінде хазнабыстағы иң чахсы чааҷы городогы пӱдірілчеткеніне. Аның пӱдіриине 9 миллиард азыра салковай кӧріл парған. Ідӧк пӱдіріг спорт городогында узарадылча, хайда чуртағҷыларның пустығ ӧргенең, бассейннең тузаланҷаң оңдай полар. Андар амды ЦСКА кірче, 80 азыра тренерге, Хакасияның кізілеріне, тоғыс орны полар.
Хакасияда мындағ улуғ тоғыс апарылчатхан ӱчӱн алғызымны Сергей Кужугетович Шойгуға читірчем. Алынҷа алғыс - С-300 зенитно-ракетнай комплекс турғыс пирген ӱчӱн. Піс, Москва чіли, «зонт алтындабыс»!
Кӧп сурығ чурт-коммунальнай хониина теелген. Харатастағы ипчілер чыл сай чылығ тӱзімніг пирілбинчеткеніне хомзынғаннар, уламох тоғызынҷы посёлок чуртағҷылары. Хакасия пазы Виктор Зимин пу наада ла Харатаста тоғыс чорығынаң полған. Аның алнында, тізең, харатасчылар городынзар чылығны Ағбандағы ТЭЦ-таң пирерге чарадылған. Хакасия пазы орынҷызының тоғызын толдырчатхан Валерий Марковтың искіриинең, сағам проект пічіктері тимнелче. Пӧгін толдырылза, Ағбандағы ТЭЦ чылиинаң ідӧк Ағбан пилтірі тузаланар.
Сала хазыр ӱзӱрілген чарытхы пирілчеткені, орта чоохтаза, энергетиктернің пойли хылынчатханнары: олар чарытхыны хаҷан хынза, андада ӱзірчелер. Айланыстар аннаң-мыннаң кірген, ол санда Пии аймаандағы Табат пилтірі аалдаң. Чуртағҷылар сурчалар: «Чарытхы ӱрге ӱзірілчеткеннеңер азынада искірерге чарабас па?»
Тыхтағ тоғыстары азынада кӧрілче, аннаңар олардаңар азынада искірілче орындағы газета-телевидение пастыра. Че удаа чарытхы ӱс парча линиялар чил кӱзіне сыдаспазалар алай пірее пасха саай пол парза. Че чарытхы кинетін ӱзірілзе, чуртағҷыларға ибдегі техника чох халар хорғыс пар. Удаа телевизорлар, холодильниктер кӧй парчалар.
Виктор Зимин:
- Ноға пістің чон ӱреге кірерге кирек? Ноға піс чарытхы ӱчӱн тузында тӧлебезебіс, пісті хатығлапчалар? Олар чуртағҷылар техника чох халчатханы ӱчӱн пір дее «ахчанаң» нандырбинчалар? Чӧптезіге алызығлар кирерге кирек!
Пии аймаа пазы Юрий Курлаев, тізең, аға-ууҷаларны амғы технологияларнаң ӧткін тузаланарға хығырған. Олар аймахтағы искіріглерні, чахығларны паза чарлағларны «Одноклассники» социальнай сетьте пирчеттірлер, хайда ӧӧнінде улуғ чуртағҷылар «одырарға» хынчалар. Искіріг тарадарына ол хомай нимес чӧп.
Хакасия пазының Инстаграмда позының страницазы пар, хайда чуртағҷылар ідӧк сурығларын артысханнар. Оларның пірсін Виктор Зимин позы хығыр пирген: «Республиканың онкология диспансерінде радиология пӧлии азылар ба? Хызылчарзар имненерге чӧрерге уғаа сидік, хатығ чухча».
Хакасияның хазых хайраллаҷаң министрі Владимир Костюш:
- 2018 чылның пастағы кварталында проект-смета пічіктері федеральнай экспертизаны иртібізер. Онкология диспансерінің хоза пӧлии федеральнай кін хабазиинаң пӱдірілер.
Пу сурыға нандырығ пирчеткен туста республика пазы иреннернің пос хазиина тың хайбинчатханына хайығ айландырған.
Виктор Зимин:
- Ор хазых ирен ӱреп парча. Анаң прайзы ӱрӱкче, хайди полып ӱреен? Хазна іҷелер паза палалар хазиин хаҷан даа улуғ хайығда тутча. Сағынчам, иреннер хазиинаңар сағыссырирға кирегӧк.
Владимир Костюш:
- «Ирен хазии» программа тимнебізербіс!
Кӧні палғалыс тузында чуртағҷылар чобалларынаң, сағыссырастарынаң на ӱлеспееннер, олар ідӧк апарчатхан тоғыс ӱчӱн алғыстастарын читіргеннер. Хоҷых аалның чуртағҷылары адынаң Ирина Ивановна Павелько теен: «Виктор Михайлович, ӧртке кірген чуртағҷыларға чахсы хабасхан ӱчӱн улуғ алғызыбыс читірчебіс!»
Виктор Зимин:
- Піс чобалға кірген чонны хайығ чох артыспаабыс. Прай республиканаң полысхабыс. Пір ле чыл нимес. Чахсы ӱндезіглерні истерге хаҷан даа чапсых.
«Хакасияның орындағы халых пос устанызының лидері» республика марииның чиңісчізі, Ызых посёлок чуртағҷызы Людмила Ефимовна Назарова Телеграмм сетьче сурығнаң айланған: «Хакасияда ТОС-тарны тилідеріне ахчанаң хабасчатхан ӱчӱн алғыстапчабыс. Ол хабазығ полызиинаң піс олған площадказынзар спорт тренажёрларын алып алғабыс. 2018 чылда пу марығларны иртіреріне ахча пирілер бе?»
Хакасия пазы орынҷызының тоғызын толдырчатхан Владимир Крафт:
- Пу кӧстеге чыл сай ахча пирілче. Чуртағҷыларның пастағлары уғаа кирек тіп санапчабыс. 2018 чылға республика бюджедінің проектінде алындағы чыллардаң сала кӧп ахча пирері кӧріл парған - 1 миллион 300 муң салковай.
Кӧп сурығ паза алғыстас перинатальнай кіннең палғалыстығ полған. Сентябрьда тоғынып пастаан наа имнег туразында амғы тусха теере 500 азыра пала тӧреен. Чапсых полған піліп аларға оларның санында республика пазының пархазы тӧрееннеңер. Чуртағҷыларға хынығ полар піліп аларға Хакасия пазына аға полары хайди пілдірче.
Виктор Зимин:
- Сағам аға полчатханым мағаа пілдіртпинче. Пархамны мин «пір харахнаң» на кӧргем. Адап салғаннар Максим. Максим Челтыгмашев. Ағаа хоза, Будапештте хыс пархаҷаам тӧрееннең пір неделя ла ирт парды, аннаңар мин ам на аға полып пастапчам. Пархаҷахтарым хайди ӧсчеткеннерінеңер ипчім искірче. Час паланы аңнирға даа, палыхтирға даа хада ал полбассың (хатхырча)...
Перинатальнай кіннің улуғ акушері Тамара Андреевна Кижапкина чооғын видео айланыста ысхан: «Аарлығ Виктор Михайлович, иң пастағызын уғаа чахсы перинатальнай кін пӱдір пирген ӱчӱн, іҷелерге паза тоғынҷыларға тӧстелген оңдайлар ӱчӱн алғыстапчабыс. Че піс перинатальнай кінзер чолларны чахсыландыр пирерге сурынчабыс. Чуртағҷыларға паза тоғынҷыларға пеер чидіп аларға ниик полар ӱчӱн, хоза маршрут азыбысса, чахсы поларҷых. Чағынғы тохтағ - ЗАГС».
Виктор Зимин:
- Чоллар пӱӱл тимде полар, машиналар турғысчаң орын - 2018 чылның авгузына, хоза маршрут - 2018 чылның часхызына.
Хазых хайраллирынҷа сурығларны узаратхан Ағбан пилтірі аймаандағы Пӱӱр пилтірі аалның чуртағҷызы Татьяна Костякова: «Мин имнег туразынзар удаа айланчам, іҷе-пабама ідӧк имҷілернің хайии тӧреміл киректелче. Алында, кізі тың ағырыбысса, аны имнег туразынзар чатырҷаңнар. Октябрьда имнег туразы амбулатория пол парған. Халған стационар, хайда капельница паза уколлар турғыстырып аларға чарир. Ол 8.00 - 16.00 частарда тоғынча. Табырах полызығ кирек полза, фельдшерлер Сорығдаң «скорай» хығыртчалар. Кізінің инфаркт алай инсульт полза, «скорай» маңнанмин даа халар...»
Владимир Костюш:
- Я, Пӱӱр пилтірінде стационар хараа-кӱнӧрте тоғынған, че сыныхтаанда, ол улуғ кирексініснең тузаланмаан. Пірее айларда анда пір дее ағырығ кізі чатпаан. Пӱӱнгі кӱнде анда хараа-кӱнӧрте пост, кӱнӧрткі стационар тоғынча, Ағбан пилтірінең имҷілер кил парча, табырах полызығ кирек полза, орындағы фельдшерлерзер дее, «скорайзар» даа айланарға чарир.
Виктор Зимин:
- Айланчам республиканың прай чуртағҷыларынзар. Республиканың пӱӱнгі кӱнде хайхастығ оңдайлар пар. Піс Россияның санавиациялығ 30 субъекті санына кірчебіс. Хакасия вертолет киректепчеткен регион нимес. Ағбаннаң иң ырах орныхчатхан аалға теере 250 километр. Че піс, чуртағҷыларның чуртазын хайраллап халар ӱчӱн, пу чарадығны алғабыс. Пістің ікі вертолет пар.
Владимир Костюш:
- Ікі ай чарымға вертолетнаң 155 хати тузаланғабыс, 170 азыра ағырығ чуртағҷыны кӧзіргебіс. Хакасия пазы Виктор Зимин Сорығ городха хоза табырах полызығ машиназын пирерге чахаан. Пӱӱл Хакасияа андағ 23 машина читірілер.
Ідӧк Виктор Михайлович Харатастағы пала тапчаң тура чабылардаңар чоохтарны тохтадарға сурынған, устағҷыларға, тізең, ол суум-саамны кӧдірчеткен кізілерні табарға чахаан. Ол сағыссырапчатхан чуртағҷыларны пазох ізендірген:
- Хатап чоохтапчам - Харатастағы пала тапчаң тураны пірдеезі чаппас!
Владимир Костюш:
- Харатастағы пала тапчаң тура имнег полызиин пирчеткен ікінҷі синге кірче. Республиканың алтынзархы чардығы прай пу имнег туразынзар кірче. Перинатальнай кінзер аар ағырығ ла ипчілер ызылчалар. Аннаңар пала тапчаң тура хайди тоғынған, ідӧк тоғынар!
Вера Сутурухина (Пии аймаа, Дехановка аал) сурған: «Пістің аалда 103 кізі чуртапча. Чӱс азыра чуртағҷылығаалда ФАП поларға кирек Аалда чаа палалары чуртапчалар, оларға турыстыра имнег полызии пирілбинче. Ноға?»
Виктор Зимин:
- Имнег полызии прай кізілерге пирілерге кирек. Министр ниме чоохтир?
Владимир Костюш:
- Аалдағы киректерні чахсы пілчебіс. Анда пӱӱл 10 айға имнег полызии пис ле кізее киректелген. Ол участокта имҷі-терапевт паза медсестра пар, олар, аалзар чӧріп, тоғыс апарчалар. Аалда ағырчатханнар саны кӧп нимес. Піс имнег полызиин пирчебіс, киректелбинчеткен тоғынҷыларға чал ахчазын тиктең тӧлирге чарабас.
Виктор Зимин:
- Піс Курлаевнең хада, андар парып, чуртағҷыларнаң тоғазарбыс.
Юрий Курлаев:
- Улуғ даа, кічіг дее аал полза, мында кирек экономикаа теелче. Фельдшерлер аалларзар тоғынарға парарға хынминчалар. Оларға хайдағ-да льготалар кирек.
Виктор Зимин:
- Ниме кирек? Піди чӧптезіп аларбыс. Республика фельдшерлерге чал ахчазын тӧлир, сірер чурт суриин пӧгерзер, ідӧк имҷілернің чал ахчазына хоза 15 - 20 муң салковай тӧлирзер. Анзы сірерге сидік чӱк полбас. Піс ФАП-тар пӱдірербіс.
Харатастаң мындағ сурығлар кірген: «Ноға Ағбан - Санкт-Петербург паза Ағбан - Иркутск авиарейстер чох иділген? Харатаста тоғынчатхан Сӧбірее хабас-чаң кінге пірдеезі полыспинча...»
Виктор Зимин:
- Кінге ахчанаң полыс пирербіс. Санкт-Петербургсар авиарейсті тударға киліспинче. Андар читкіҷе пассажир табылбинча. Авиакомпаниялар асхынах пассажирлерні тартарға ынабинчалар. Кӧп кізі ол линияҷа чӧрбинче. Иркутсксар рейсте кирек андағох. Аннаң кізілер чайғыда ла тузаланчалар. Ағаа хоза, билеттер паазы ниик полған полза, чарирҷых.
Александр Попов:
- Хомзынысха, Иркутсксар авиа-рейске федеральнай полызығ хызырыл парған. Піске Томсксар ла рейске андағ полызығ артысханнар. Новосибирсксер кӧп кізі чӧрче, аннаң прай даа городтарзар учуғарға чарир. Ол авиарейс чахсы тоғынча.
Андрей Таныгин (Ағбан г.) айланған: «Ноға городта троллейбуссар ла коляскалығ кіріп аларға чарир? Ноға городта ПАЗ автобустар ла чӧрче, андар коляскалығ кіріп алар оңдай чоғыл?»
Виктор Зимин:
- Уйадыстығ. Олар Ағбанда ла нимес, прай город-аалларда чӧрчелер. ПАЗ-иктер аалда чӧрерге иділгеннер, хаҷан совет тузында чолларда асфальт чох полған. Аалларда чӧрҷең автобустарны Хакасияның столицазынҷа чӧргісчелер. Кинектер, ветераннар андар кір тее полбинчалар. Ол автобустар, ирткен вектең килген чіли, городча, чарызып, табырах ойлат чӧрчелер...
Александр Попов:
- Хомзынысха, законодательство піске чӧптезіге автобустарның марказын, хаҷан ол сығарылғанын кирерге чаратпинча. Кинектернең кем-де хада чӧрерге киректелче. Пу кӧстегҷе тоғынарбыс.
Виктор Зимин:
- Кізілернің алнында уйадыстығ. Піс кізілерні иргі «Ту» самолёттарнаң тартпинчабыс, олар ам наа аэробустарнаң учухчалар. Мэр паза Сірер таластардаң хорыхчазар. Хорыхпаңар, талазыңар. Пір чыл пазынаң автобустар паркын нааҷылап салыңар. Уйадыстығ, кирек чарадығ алыңар!
Мартин Томочаков (национальнай кӱрес) сурған: «Пістің республикада спортха хабазығ улуғ. Айдас спортсменнер мыннаң сыххан Ноға национальнай кӱрестің, спорттың национальнай кӧрімнерінің федерацияларын тӧстеп албасха?»
Виктор Зимин:
- Республикада тува чоны паза пасха даа кӧп чон чуртапча. Пу сурығларны пӧгерге кирек.
Хакасияның спорт министрі Сергей Головкин:
- Спорттың национальнай кӧрімнерін тилідері пістің ӧӧн пӧгіннерібістің пірсі полча. Ам на піс национальнай паза территориальнай политика министерствозынаң хада спорттың национальнай кӧрімнерінҷе фестиваль иртірібіскебіс. Ол кӧстегҷе тоғыс апарылча...
Виктор Зимин:
- Кем федерациянаң устапча? (Министр нандыр полбаан). Кӧрчезер, тоғыс чахсы апарылбинча. Пілдістіг, дзюдо мында чахсы тиліпче. Республикада ікі хазна тілі, мында хакастар чуртапча, ол -титульнай нация. Хакас тілін, спорттың национальнай кӧрімнерін тилідерге кирек. Ол кӧрімнерҷе Хакасия пазының сыйыхтарына марығлар иртір турарға чахығ пирчем.
Лидия Баинова айланған: «Прай республикада хакас тілі истілерге кирек, олғаннар аны иссіннер. Школаларда хакас тілінҷе уроктар саны асхынах».
Виктор Зимин:
- Піс Прибалтика нимеспіс. Прайзын хакас тілінең чоохтазарға кӱстеп полбаспыс. Президент национальнай культураларны тилідеріне кӧп хайығ айландырча. Пістің Улуғлар чӧбі тоғынча, национальнай сурығларҷа министерство пар. Оларның чӧптерін піс тӧреміл чуртасха кирчебіс. Ам прай учреждениелер аттары хакас тіліне тілбестелгеннер. Пазағы чылда чоллардағы прай знактар орыс паза хакас тілінең пазылых полар. Хакас тілінең ӱгредіг читі процентке ӧс парған, хакас тілі ӱгретчілеріне чал ахчазы 10 процентке кӧп тӧлелче, хакас тіліне ӱгренчеткен студенттерге стипендия сині кӧдірілген. Учебниктер, программалар сығарарына ахча кӧп позыдылча.
Хакас тілін тилідер пастағнаң халых пірігістер сыхсыннар, чиновниктер аннаң айғас полбастар. Улуғлар чӧбінің прай чӧптерін піс толдырчабыс.
Ирина Смолина:
- Прай школаларға читкіҷе ахча позыдылған. Чоохчыл аалда наа школа пӱдірілген, аалда ӧӧнінде хакастар чуртапча...
Екатерина Максимова (Ӱӱс аалдағы ӱгретчі) сурығнаң айланған: «Наа школа пӱдірілчеткен ӱчӱн улуғ алғыс. Мында кӧп чиит паба-іҷелер чуртапча, олар мындох тоғынар кӧңніліглер. Аалны тилідерге ниме иділче?»
Виктор Зимин:
- Ам даа кӧп ниме пӱдір саларға чарир, тигіриблер, пасха даа объекттер. Че хайдаң ахча аларға оларны пӱдірерге, тударға? Наа чылға аалда школа азылар, библиотека орнығар тура тілепчебіс. Аалда кӧп сурығ пӧгіл парған, прайзының чуртир андағ оңдайлар полған полза, чахсы поларҷых.
Саша Башков (Ағбан г., 8 класстың ӱгренҷізі) сурынған: «Пістің скейт-парктың хыры чоғыл. Піс анда часхы-кӱскӱде ле спортнаң айғас полчабыс. Хысхыда андағ оңдай чох полча. Хыр идерге полыс пиріңер». (Видео кӧзіділче)
Виктор Зимин:
- Мин аны кӧрбеем, пістің андағ экстремаллар парын пiлбеем. Андағ спортнаң олғаннар айғасчатханы уғаа чахсы. Піс, тізең, ам даа ирткен вектегі иргі автобустарнаң чӧрчебіс. Городтың мэрі парктаңар сағынзын, олғаннарның скейт-паркының хыры полар.
Ниали Ткачёва сурығлар пирген: «Хакасиязар муңар сириец килері сын ма?» Ікінҷі сурығ: «Хаал аалның паза Саяногорсктың аразында Заветнай посёлок пар. Анда кізілер туралар пӱдіріп алғаннар, чир участоктарының статузын законға килістіре ит полбинчалар. Посёлокта 200 азыра тура пӱдріл парғаң оларны санға турғыспинчалар. Сірерге ле ізеніс пар».
Виктор Зимин:
- Сириядаңар сурығ. Кемге ол кирек? Мында соох, олар чуртап полбастар. Пленге кірген игиловецтер піске кирек чоғыл. Сирияа піс полысчабыс, оларға постарының экономиказын азахха турғызарға кирек. Пу тылаасты кем-де сағын таап алған полар.
Посёлоктаңар Леонид Михайлович искір пирер.
Леонид Быков:
- Ол участоктар Пии ай-маандалар. Оларны Саяногорскка пирзелер, сурығны пӧгербіс. Аны республика синінде чарадарға кирек.
Юрий Курлаев:
- Халғанҷы чылда піс чыылығлар иртірерінҷе улуғ тоғыс ит салғабыс. Полған на ээ аал хонии чир участогына чарадығ пирген. Солбы аал чӧбі пазына пічік тимнеп салғабыс. Олар чирлерні аал чӧбіне аларға депутаттар чӧбінің чарадиин закон хоостыра алыбызарға киректер. Піс пирчебіс...
Виктор Зимин:
- Нинҷе тус пир парирзар?
Юрий Курлаев:
- Пір чыл.
Виктор Зимин:
- Пір чыл налогтар албинчазар ба?
Юрий Курлаев:
- Чох, олар налог тӧлепчелер. Чир собственностьта, налогтар аймахха тӧлелче. Пӱӱл 24 ноябрьда аймахтың депутаттар чӧбінің сессиязы полар, анда чарадығ алылар.
Виктор Зимин:
- Піс хайда чаратпасха сӧсті чахсы пілчебіс. Пір, ікі, ӱс чыл чаратпинчабыс. Пістің праволарыбыс пар. Хакасияның Ӧӧркі Чӧп устағҷызынаң, чыылызып, чӧптезіп алыңар - хаҷан теестегі нимес сессия иртірібізерге, анда чарадығ алыбызарға. Прай нимені сӧӧ тартчабыс. Ол аалзар парып, чыылығ иртірібізіңер. Кізілер оларны кӧрзіннер. Іди тоғынарға чарабас. Кізілер ахча хоратчалар, піс тураларын законға килістіре ит полбинчабыс. Оларға аал статузын, чурттарның адрестерін пирер чарадығ алылған нооза. Уйадыстығ поларға кирек, пӧгіңер сурығны.
Евгений Хлыстов (Нымырттығ пос.) сурған: «Хаҷан Нымырттығ - Майна чол иділ парар?Полған на наңмыр соонда оймахтар хозыл парча. Машиналар сайбалчалар».
Виктор Зимин:
- Піс анда полғабыс, ол чолны кӧргебіс. Андағы чолзар хайалар тӱскен, чол чабылған. Хаҷан-да піс Хакасияның чол чыындызының 90 процентін Саяногорск - Майна - Нымырттығ чолға хоратхабыс, хоза 300 миллион салковай кредит алғабыс, ідӧк ағаа миллиард азыра салковай федеральнай ахча хорадылған. Ам парғаныбыста, оймахтар чахсы чабыл партыр. 21 ноябрьда мин, Нымырттығзар парып, Хлыстовнаң тоғазарға тимдебін.
Харатас, Сорығ, Саяногорск городтарның істіндегі чолларын тыхтирға кирек. Харатасха ікі хати кӧп ахча пирчебіс, ідӧк Саяногорскка. Саяногорскка пирілген ахчанаң тузалан полбааннар, подрядчик табылбаан. Февраль-мартта подрядчик табылзын, чылығда чолдағы тоғыстарны пастирға кирек. Хоптар кӧп, мин пу сурығны сыныхтағда тударбын.
- Табат аалдағы пенсионерлернің сурынызы: автобус тохтаҷаң орынны аал пазынаң чағын орынзар ағыл саларға. Чирім паза Сон ааллардаң аймах кінінзер автобус чӧрбинчеткенінеңер андағы чуртағҷылар айланчалар.
Виктор Зимин:
- Сергей Георгиевич, ноға андағ сурығлар сығысча? Улам Чирім аалдаң?
Сергей Зайцев:
- Чирім аал ӧтіре Шира -Хызылчар ікі автобус маршруды иртче. Ол читкіҷе тіп санапчам. Чирім аал трасса хыринда орныхча.
Виктор Зимин:
- Мин, пу киректердеңер чоохтап, майых пардым. Ноға кізі трассазар ікі километр парарға кирек. Тохтағны аалзар апар салыңар, автобус, андар кіріп, пассажирлерні апарыбызар. Пӧгіңер ол сурығны. Кізілер - ол пістің чир-суубыс, пістің Хакасиябыс!
- Автобустар тохтағларында одырчыхтар чоғыл, анда истіг нимес, наңмырда чазынҷаң даа оңдайлар чоғылына кӧп кізі хоптанча. (Видеосюжет кӧзіділче)
Виктор Зимин:
- Сӧп-сап тол парған бактар хыринҷа трассаҷа парарға уйадыстығ. Андағ киректі мин тӱзедерге кӱстенчем, ол минің республикам, сӧп-сап толдыра чайылчатса, мин хомай ээ полчам. Трассадағы тохтағлар - республиканың кӧрімі. Туалетсер пар килҷең оңдай чоғыл. Пӧзік культуралығ поларға кирекпіс. Полпредтерге, аймах пастарына чахыпчам, прай ол нимелерні кӧріңер, сомға суурыңар, оларны нааҷылирға кирек. Национальнай тематика чоғыл. Пасха регионнардаң пір дее пасхалалбинчабыс. Хакас Республика пар, ол пасхазына тӧӧй полбасха кирек. Национальнай аймах таа, Абрек Васильевич, пасхалалбинча. Национальнай республиказар килгеннерін прай аалҷылар кӧрерге, сизінерге киректер. Администрация пастары, пу киректі сыныхтаға алып, хайдағ программа тимнирдеңер сағыныңар.
- Харатастағылар Сірерзер айланчалар: Ағбанзар иртен тоғысха парчатса, автомобильлер уғаа узун тулғорда турыбысчалар. Чолны алғыдар оңдай пар ба?
Виктор Зимин:
- Ол сурығны мин пілчем. Піс анда кӧп полосалығ чол пӱдір салғабыс. Ол чахсы чарыдылча. Ам Хызылчарзар чолны алғыдар план тудылча. Чолларны алғыдарға хайди даа кирек полар. Хайдағ оңдай табарын транспорт министрі кӧрер.
Елена Ситникованы (Богословка аал) мындағ сурығ сағыссыратча: «Пістің сыыратта чаа араласчыларының сӧӧктері чыылған. Че андар чидерге оой нимес. Грейдер чолны тӱзет салча, аның тузазы асхынах, піс хомай чолҷа чӧр полбинчабыс. Полыс пиріңер. Олар пістің ӱчӱн чааласханнар».
Виктор Зимин:
- Улуғ тӧл хайди сурығ турғызарға пілче. Я, ол сурығны пӧгерге кирек.
Леонид Быков:
- Аалдаң сыыратха теере 1,5-2 километр чолға сай ур саларға киректелче.
Виктор Зимин:
- Піс, пірігіп, ікі бюджет ахчазынаң ол тоғысты толдырарбыс. Чолҷылар даа хабас пирерлер. Николай Дикобаев (Москвада ӱгренче) сурған: «Сірер Москвазар пірее пӧзік синдегі тоғыста тоғынарға парарға план тутчазар ба? Орындағы кізілердең губернатор тоғызына турыстыра кізі кӧрчезер бе?»
Виктор Зимин:
- Піс Дикобаевнең пастағызын на чоох алыспинчабыс. Ол мині мыннаң ызыбызарға кӱстенминче полар. Президент чаратса, мағаа киртінізін кӧзітсе, мин мындағы табығларда аралазарбын. Тоғынар кӱзім ам даа пар. Мында прай нимені чахсы ит саларға сағынчам, чахсы бюджеттіг регион ползын. Мині тоғысха пірдеезі хығырбинча, ачырғастығ даа. Мин кӱстеніп тоғынчам, талайзар, пасха хазналарзар тынанарға чӧрерге хынминчам. Пістің хазнаҷа даа чӧрерге маңнанминчам. Суғҷа инерге хынчам, Архангельск облазында, Камчаткада полбаам. Анда тынанарҷыхпын. Чуртазымны алыстырарға сағынминчам. Позың кізілерге кирек полчатханыңны пілінерге кирексің. Мин республиканаң поғдархапчам, пасха тоғысха парар план тутпинчам. Чонға кирек ползам, тоғынарбын. Тоғыстаң тузында парарға кирек, анзын кізі ідӧк пілінерге кирек.
- Городтағы чуртағҷылар сурчалар: хараа тоғынчатхан ломбардтар, спирт сатчатхан точкалар город тастынзар сығарылар ба? Ідӧк ниме идерге кирек удаа кӱлеттепчеткен, суум-саам итчеткен хонҷыхтарнаң?
Виктор Зимин:
- Ломбардтар хаҷаннаң тоғынчалар. Араға, спирт сатчатхан точкалар суриин город ӱлгӱлері пӧксіннер. Чарадығ чох спирт сатчатхан точкалар адрестерін мағаа пиріңер. МВД, ФСБ полызиинаң ол сурығны пӧк саларбыс. Хонҷыхтар, пірее ӱлӱкӱн, пайрам полза, кӱлеттепчелер. Че сыбыра араға ісчеткеннернең палғалыстығ сурығны пір дее устағҷы чарат полбас. Прай андағ искіріглерні пиріңер, мин оларны кӱс структураларына пирібізербін.
Антонина Чаркова (Писхамҷы аал): «Пістің аалда изелчеткен туралардаң кізілерні кӧзірер программа чахсы тоғынминча».
Валерий Келин:
- Писхамҷы аалда программаҷа 12 квартираа кізілер кӧзірілген. Чылығ пирілчеткенде, пір квартирада система сайбалған, ол суға пастырған. Ам анда тыхтағ тоғыстары апарылча.
- Киров облазынаң пір чуртағҷы айланча: «Мин иргі киртініс аларға сағынчам. Агафья ууҷазар чидіп аларға полыс пирерзер бе?»
Виктор Зимин:
- Православие алай ислам аларға сағынчатхан кізілер хайдар-да пістің полызиибыснаң парарға сурынзалар, бюджетке сидік чуғар. Ағаа хоза, Агафья ууҷа - иргі киртіністің патриархы нимес, ол чуртапчатхан орын заповедник полча. Андар олаңай ла чӧрерге чарадылбинча. Ағаа миллионнар ахча хорадылча, прай ниме Агафьяа вертолётнаң апарылча. Прай чуртазын тоғын салған кізілернің хыринда, ағаа прай ниме тикке иділче. Анзы чахсы нимес. Чаа тузында олар, тайғазар парып, чаадаң чазынғаннар. Ам ол прай пиленге чуртапча. Прай кізі іди чуртирға хынарҷых. Піс аны городсар алай аалзар кӧзерге чӧптеебіс, че ол ынабинча. Ідӧк хости регионнаң вертолётнаң учух киліп, постарына пиар итчелер. Мин ам оларға пеер учуғарға чаратпинчам.
Мыннаң кӧні эфир тоозылған. Кӧні палғалыста ӧткін араласханнар Ағбанның, Сорығның, Харатастың чуртағҷылары, аймахтарны алза, Ағбан пилтірі, Асхыс, Шира аймахтарының чуртағҷылары.
Хакасия пазына кӧні эфирде мындағ азых чоохтазығ апарған ӱчӱн алғыс читірілген. Ол ідӧк алғыстас сӧстерінең нандырған.
Виктор Зимин:
- Прайзына улуғ алғызым читірчем. Пӱӱн мин иртеннең чоохтазыға тимненгем. Чох, азынада пирілген чаҷынҷа нимес. Пирілген сурығларның 90 процентін мин азынада пілбеем. Амды прайзын чахығларны толдырарға сурынчам. Полған на кізі позының орнында тоғызын толдырзын. Піреезі пістің чуртазыбысты ардадарға сағынча. Олар атархапчалар алай хомай идер ле сағыстығлар. Піреезі сурча - ноға хомай тоғынчатхан чиновникті хыйа итпинчезер? Полған на кірген сурығҷа тоғыс апарарбыс, олар сыныхтағда тудылар. Піс тоғыстаңар, читпестердеңер чоох апарарға кирекпіс, оларны хайди тӱзедердеңер. Піс чир-суубысха, хазнаа тоғынарға кирекпіс. Тайма чоохтар тарадарға кирек чоғыл, чахсы чуртирға кирек. Ноға чииттерге ӱлӱкӱн ит пирбеске, ағаа кӧп ахча хорадылбинча -40-ча муң салковай.
Амды мындағ оңдайнаң Наа чылға теере тоғаспаспыс. Чуртағҷыларға турыстыра ӱлӱкӱн ит пирелер. Азынада чарых лампалар хызарға кирек. Толдырығ ӱлгӱ органнары постарының учреждениелерін чазирлар. Муниципалитет пастары, бизнеснең чӧптезіңер, олар постарының тураларын чазазыннар. Правительство туразы алнында піс улуғ нимес «нымах» олғаннарға ит пирербіс. Хакасияның пазы сурығларның кічіг чардығына ла нандырарға маңнанған.
СӦС СОО: Кӧні палғалысты толдыразынаң пістің газетаның сайтында кӧріп аларға чарир: www. khakaschiry.ru
Автор :
Альберт ТОЛМАШОВ, Наталья СУБРАКОВА, Николай СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы