КІЗІ ТӦРЕЕН ТІЛДЕҢ КӰС АЛЫНЧА
04.05.2018
Хабарлар
Тіл сурии. Пос тілінеңер хай пірее сағыс-кӧрістер.
Пірсінде пір орыс ипчінің оолғы, институтта ипти ле ӱгренчедіп, ӱгредиин тохтадып, пасхаҷыл хылын сыхтыр. Ибде пір дее ниме итпин, кӧӧленісчеткен хызынаң даа чоохтаспин сыхтыр. Хайди полча полҷаң ол? Іҷезі сағыссырапчатпас па. Оолғының чуртазы сайбаларға чӧр нооза.
Оол, ноға-да хакас тілі сӧстігін тудын салып, сӧстер пулбуранып одыр. Хакас тілін ӱгренчеткенге тӧӧй бе хайдағ. Іҷезі палазының тыны-паарына кірбин тур, ниме полары кӧрінгей зе...
Пірсінде тӧрт час иртенӧк иб ізии, азылып, чабылғаны истіле тӱскен. Оолғы, тыхтанып алып, хайдар-да чӧрібіскен. Че ол кӱн палазы ибзер орай иирде ле айланған, ӱзе майых парып. Че харахтары аның чылтырапчатхан, уғаа ӧрчіліг полған.
- Хайди полдың, оолғым? - ӱрӱк парған іҷезі сурған.
- Сағаа чоохтазам, киртінмессің дее! - нандырған чиит оол.
- Че, чоохта, киртінербін, - ӱндескен ипчі.
- Пір хараазын тӱс кӧргем. Минзер пурунғы кип-азахтығ хакастар килгеннер, олар хакас тілінең миннең чоохтасханнар. Мин пір сӧс тее піл полбинчам. Арса, кирек нимедеңер искір пирерге сағынчалар? Аннаңар, орыс-хакас сӧстігін алып, сӧстерні ӱгрен сыххам. Олар, тізең, мағаа мындағ чоох чоохтаптырлар: «Син, киліп, отха пазырып, азырап сал. Піс сині сағыпчабыс. Андада туюхталған чолыңны ас пирербіс...»
Іди ол табан иртен иртӧк чазағ Асхыс чирінзер чолға сығыбыстыр. Ӱӱ тағзар чидіп, кибірліг от салып, азыраптыр. Иирге теере полып, Ағбанзар парчатхан машинаа одырып, килібістір. Соонаң пу оолның чуртазы чахсы саринзар айланған. Институт тоозып, кӧӧленіскен хызынаң сӧбіре тӧстеен, оларның ікі оол тӧреен. Чахсы тоғызы, чурты, машиназы пар - паза ниме киректір пу кізее. Ӧбекелерні улуғлап, кибірлерге тудынғанынаң паза пос тілін пілгенінең кӧп ниме палғалыстығ полтыр. Пу оол от азырир кибірні тастабин чуртапча осхас.
Пу чоохты мағаа Капсаргиннер родының пазы Егор Егорович чоохтаан. Соонаң ол орыс ипчее хати тоғасханда, оолғы хайди чуртапчатханнаңар суртыр. Ол ипчі оолғы хайди полғанын оңнап полбиндыр, аның пабазы украинец, іҷезі орыс полған нооза. Сынында ууҷазы хакас полған осхас, ӧбекелері хоостыра хакастар ханы оларда пар. «Ууҷаңар олаңай кізі полбаан, неке, - чоохтаан ағаа Егор Егорович. - Ол сірернің оолғыңа тӱске кірген, улуғлабызарға сурынған. Іди аның чолын ас пиргеннер».
Егор Егорович Капсаргиннің чооғын аннаң андар истіп одырғам. Пірсінде, кибірліг от салып, От инені азырапчатхан туста ол пілігҷілердең ноға пістің тіл чітче тіп суртыр. Тоң хакас тілліг сӧбірелерде палалары орыс тілліг пол парчалар. Нандырығ мындағ полған: хаҷан-да хакас палалар орыс тілін пасха ханнар тілі чіли ӱгренгеннер, амды пос тілін іди ӱгренчелер. Андағ ниме полбаза паза паба-іҷелер ибде палаларынаң пос тілінең чоохтассалар, тіл чуртир.
- Піди ибіре-сибіре сағынзам, ноға хакас тілліг палалар пӧзік чидіглерге читчелер? - чооғын узаратхан Е.Е.Капсаргин. - Мин хаҷаннаң ученайлардаң паза пасха даа хыйға кізілердең хакас тілі піске нименең аарлығ тіп сурҷаңмын. Учёнайларның чооғынаң, полған на кізее тӧреен тіл кӧп нимее кирек полча. Че, минің кӧрізімнең, иң пастағызын ол позыбысха кирек.
Кӧзідімге, кізі хайдағ-да сурығны пӧк полбин порастанча. Че нандырығ кинетін пос тілінең килче. Мин пірее нименең узанып одырчатсам, тоғызым тохтап парча. Хайди аны идібісчең тіп сағысха тӱсчезiң. «Піди ит», - хакас тілінең нандырығ килче. Э-э, олаңай ниме полтыр нооза тіп чапсыпчазың. Пасты тырбахтанған соонаң тоғыс ниик пар сығадыр. Алай ба ол - пу сағыссыратчатхан сурығны ундут таа салчазың, че нандырығ нинҷе-де тус пазынаң позы килче. Мындағ ондайнан піске ӧбекелерібіс полызып одырчалар тіп санапчам. Ідӧк полған на кізінің позының Худайы пар теені тик чоох нимес нооза.
Хай піреезі мағаа тидір: «Я, син хам полчазың, от азырапчазың» «Чох, мин кибірге тудынчам», - тіпчем андағларға. Кирек полза, Чайааннар полыс пирчелер, аннаң андархы чолны кӧзіт пирчелер.
Егор Егорович ідӧк тіл пілчеткен пӱӱнгі чииттерге чӧпсінминче. Андағлар палаларын орыс тіліне ӱгретчелер, постары, тізең, чахсы орыстап полбин, оларны акценттіг чоохтазарға ӱгрет салчалар. Ноға? Іҷе-паба хайди чоохтанча, пала тілі олох оңдайнаң сыхча нооза. Пос тілін пілчезің, палаңны олох тілге ӱгрет. Чон аразынзар сыхса, ниик чуртир, аны пасха чон улуғлир. Кибірге тудынчатхан, тілін пілчеткен чон кӱстіг чуртапча.
Полған на іҷе палазы часкалығ чуртазын тіп сағынча нооза. Амғы тусты кӧрзе, андағ нимее тартылчатханнар саны ас. Пии аймаандағы улуғлар чӧбінің чыылии ирткенде, анда хакас чонның Улуғлар чӧбі президиумының кізізі Анатолий Сунчугашев, чоох тудып, чуртастаң кӧзідімнер ағылған. Чыылған чонға ол кӧзідімнер кӱлкістіг пілдірче, че сынында анзы хомзыныстығ.
- Пии аймаандағылар хакас тілін ӱгренерге кӱстенчеткені уғаа чахсы, че тілні ӱгренері - сӧстерні ле пілері нимес, - тіпче ол. - Олғаннарның чооғында тыыда адалчатхан (ударение - авт.) чардыхтарны саба адааны хоостыра сӧстер оңар-тискер истілчелер. Орыс паза пасха даа чонға пістің тілнің сӧстерін адирға сидік. Че ноға тоң хакас палалар пос тілінең чоохтанарға сидіксінчелер, анзы чапсытча.
Анатолий Иванович чуртастаң алылған кӧзідімнерні чоохтаан. Пірсінде Асхыста аның алнынҷа парчатхан ікі ууҷа орыстап ала парир одыр. Оларны тохтадып, суртыр:
- Сірер пос тілін пілчезер бе?
- Пілчебіс...
- А ноға орыстапчазар?
- Привыкли...
Алай ба мындағ кирек. Ағбанда автобуста пір ипчі палазына телефоннаң сығдыратча одыр. Аның чооғы мындағ полған: «Палам, ӱгре там в кастрюле, азыранып аларзың». Анатолий Иванович, городча парчатхан хакастапчатхан чииттерні тохтадып, оларға іди ле чоохтас турыңар тіпче, ӧрінче. Пос чирінде пос тілінең чоохтазарға ноо уйатчаң. Андағ кізі іҷе-пабазынаң уйатча тиирге дее чарир.
Автор :
Елена ТАГИРА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы