КІЧІГ ААЛНЫҢ УЛУҒ ІЗЕНІЗІ
16.05.2018
Хабарлар
Тоғыс чорығы. Хакасияның пазы Виктор Зимин Чоғархы Хурлығаста паза Таштыпта пол килген.
ЧААНЫ УНДИРҒА ЧАРАБАС
Ирткен неделяда республика устағӌызы тоғыс чорығынаң Таштып аймаандағы Чоғархы Хурлығаста паза Таштыпта полды. Пастап Виктор Зимин Чоғархы Хурлығассар парған, анда ол орындағы чуртағӌыларнаң тоғасхан паза Чиңіс кӱніне чарыдылған пайрамнығ мероприятиеде араласхан. Чоохтирға кирек, Хакасия пазы кічіг ааллар санына кірчеткен Чоғархы Хурлығаста пастағызын на полбинча. Пӱӱл мартта, пу аалыӌахта полып, республика устағӌызы Чоғархы Хурлығасты тилітчең чапсых сағыснаң танысхан. Андадох ол пазох кил парарға молӌаан.
Чоғархы Хурлығаста Виктор Зиминні Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министрі Михаил Побызаков (министерство пу кічіг аалның кураторы полча), Таштып аймааның пазы Алексей Дьяченко паза аалдағы халыхтарның орындағы пос устаныс (ТОС) чӧбінің кнезі Александр Рабиханукаев удурлааннар. Хакасия пазы орындағы чуртағӌыларнаң хада Илбек Ада чаа араласчыларына турғызылған хумартхы тассар чахайахтар салған. Хайди таныхтаан аалның ТОС устағӌызы Рабиханукаев, пу хумартхы тасты аалның наа чуртағӌылары пос кӱзінең турғыс салғаннар. Че аның пӱдіриине ахча чыырында пу аалда хаӌан-да чуртаан кізілер ӧткін араластырлар.
- Улуғ алғыс сірерге прайзына, тоғызыңар ӱчӱн. Пу олаңай ла хумартхы тас нимес, - айланған чуртағӌыларзар Виктор Зимин. - Ӧӧні - хайдағ сағыснаң кӱстеніснең ол чайалғаны. Я, ол улуғ нимес, че ол сірернің кӱстенізіңернең паза чон ахчазына иділгені сылтаанда улам аарлығ полча. Піс ирткен чаадаңар нинӌе тус ундутпаспыс, анӌа піс наа чааға пасталарға оңдай пирбеспіс.
Чоғархы Хурлығас чіт париған аал полған. Хаӌан-да пу аалда 300-че кізі чуртаптыр. Соонаң, колхозтар совхозтарға айланған туста, чуртағӌылар, тоғыс чох халып, пасха чирлерзер кӧс сыхтырлар. Іди аал ээн хал париған, 10 азыра ла чуртағӌы халған.
Че анаң 1990 чылларда аалда фермер хоныхтары тӧстел сыхтыр. Аал тайға аразында паза уғаа сіліг орында орныхча, аннаңар пеер Россияның аймах чирлерінең чир-чайааннығ орында чуртирға сағынчатхан сӧбірелер кӧзіп пастаптырлар. Аалға наа тыныс пирерінде ідӧк Хакасия пазы Виктор Зиминнің пастаа хоостыра тимнелген «Хакас Республиканың кічіг паза ыраххы аалларын хайраллиры паза тилідері» программа улуғ хозым иткенін таныхтирға кирек. Кӧзідімге, программаның грант ахчазына социокультурнай кін читіре пӱдірілген. Пӱӱнгі кӱнде Чоғархы Хурлығас чуртағҷылары саны 60-ға чит партыр. Аалны кӧрзең, мында чуртас хайнапчатханы кӧрінче - прай даа туралар наа, хоза пӱдіріглер кӧп, олғаннарға ойначаң площадка даа пар.
«АРЫҒ НЫМАҒЫ» ЧУРТАСХА КИРІЛЕР
Алындағы тоғазығда Виктор Зиминні Чоғархы Хурлығасты тилітчең чапсых проектнең таныстырғаннар. «Арығ нымағы» проектті аал чуртағҷылары Таштып аймаа устағ-пастаанаң хада тимнептірлер. Ол проектче Чоғархы Хурлығас хыринда экскурсиялар иртірчең паза хазых пиктечең улуғ комплекс пӱдірері кӧрілче. Турист комплексі тӧстелгені 50-дең ас нимес тоғыс орнын пирер.
Пу чорыхта Хакасияның пазы ол проект хоостыра Таштып аймааның устағ-пастаа туразында алынҷа чыылығ иртірген. Анда проектті хайди чуртасха кирері паза аалның инфраструктуразын чахсыландырары ӱзӱрілген.
Чыылығ тоғызын пастир алнында араласчылар «Чоғархы Хурлығас. Чир кізілері» фильм кӧріп алғаннар. Анда пӱӱнгі кӱнде пу кічіг аалда чуртапчатхан кізілердеңер чоохталча. Олар прайзы аймах-пасха тоғыснаң айғасчалар: кем-де - им оттарны чыырынаң паза тимнирінең, кем-де - гончар киреенең, хайзы-да - ағас узанчаң кирекнең. Че олар прайзы, пірге тудынып, удур-тӧдір полызызып чуртапчалар.
Виктор Зимин фильмні кӧріп алған соонаң Чоғархы Хурлығас чуртағҷыларын кӱстенҷіктері ӱчӱн махтаан. Регион устағҷызы чооғында аал чуртазы ағаа чағын полчатханын таныхтаан, ол аалдаң сыххан нооза - Катановтаң. Аалларның, андағы чонның чуртазын аарлапчатханы сылтаанда кічіг паза ыраххы аалларны хайраллаҷаң, тилітчең программа тӧреен.
- Ӧӧн сағыс полған - кізее кічіг аалда чуртир оңдай пирері, - таныхтаан Виктор Зимин. - Мындағ кічіг аалларда кибір-чозахтар, культура паза тіл хайраллалча нооза.
Уғаа чӧпсіндірген республика пазының чооғында хакас чонына алғызын читіргені.
- Чалғыс нация, хайзы атархабинча, - теен ол. - Постың тӧреен чирінде прайзына чылығ хайча. Пазох улуғ алғызым читірчем хакас чонына!
Таштып аймаа пазының экономика сурығларынҷа орынҷызы Сергей Арехов «Арығ нымағы» проектче хайдағ тоғыс иділ парғанынаңар искірген. Амғы тусха турист комплексі орнығар чир (40 га) хоостыра прай пічіктер тимнелтір. Проектті чахсаан тимниріне Москва паза Санкт-Петербург специалисттері хозылтыр.
Москвадаң килген архитектор Марина Макарова сӧбіре тынаана кӧстелген комплекс хайдағ поларынаң таныстырған. Ол ӱс чардыхтаң пӱдер тіп кӧрілче: «Арығ нымағы» («Соох Апсахтың аалына» хоза «Хысхы», «Часхы», «Чайғы» паза «Кӱскӱ» орыннар полар - комплекс чыл ибіре тоғынар ӱчӱн), «Берендеево царство» (бизнестегілерге: тоғазығлар иртірҷең орын, аалҷы туразы паза хазых пиктеҷең кін), «Тридевятое царство» (VIP-тынағ - чамдыхти чабых орын). Комплексте аймах-пасха программалар иртірілері кӧрілче: саналығ, соорыҷахтығ чылары, хысхыда паза чайғыда палыхтиры, хазыхтанҷаң программалардаң пасха, аймах ӱлӱкӱннер, фестивальлар иртірері.
Хазна Думазының ӱгредігҷе паза наукаҷа комитедіндегі региональнай паза муниципальнай наука тилізі сурығларынҷа чӧптің эксперті Глеб Тюрин пу проект чуртасха кирілгені идінҷектерге чахсы хабазығ поларын таныхтаан. «Арығ нымағы» улуғ садығ кініндегі павильоннар оңдайынҷа тоғынар нооза: полған на идінҷек алынҷа объект ӱчӱн нандырар.
- Хакасиязар килгенім мині тың ӧріндірче, - чоохтанған Санкт-Петербургтаң килген аалҷы. - Мин мында кӧп чапсых нимелер кӧріп алғам, Россияда андағ ниме удаа учурабинча. Аалларға сибер хайығ салылча, аның ӱчӱн сірерге улуғ алғыс. Уғаа чӧпсіндірген Чоғархы Хурлығас аал, ол сынап таа хатап тӧріпче тиирге чарир.
Хакасия пазы Виктор Зимин республика ӱлгӱлері проектті чуртасха киреріне хабазарға тимде тіп молҷаан. Проектті тимнееннернің искіриинең, сағыстың пастағы чардығын толдырарына 40 миллион салковай киректелер. Виктор Зимин анзына хабазығны пирҷең оңдайларны чахсаан кӧрібізерге киректелчеткенін таныхтаан: инвесторлар табарға алай республика бюджедінең позыдарға? Республика бюджедінең олаңай ла позыт полбассың нооза. Пу сурығча ам даа тоғыс апарылар тіп кӧрілче. Че инфраструктура саринаң кічіг аалға амох хабазып пастирлар. Іди Индіркі Хурлығастаң Чоғархы Хурлығасха теере узуны 8,5 километр чол нааҷылалар, пӱӱл 2,1 километр тыхталар тіп кӧрілче. Аннаң пасха, республика устағҷызы, комплекс пӱдірілерін санға алып, кічіг аал чирінде сотовай палғалысты чахсыландырарға паза чарытхынаң палғалыстығ сурығларны пӧгібізерге чахығлар пир салған. Ідӧк Чоғархы Хурлығаста ФАП паза ӱгретчі туразын пӱдірҷең оңдайлар табарға пӧгін турғызылған.
ЧИИТТЕРНІҢ ӦТКІНІ МАХТАҒДА
Виктор Зимин пу тоғыс чорығында ідӧк Таштып аалның чииттер кінінде ааллаан. Чииттер кіні ікі хадыллығ тураның подвалында орныхча. Анда тренажер залы, чыылығлар иртірерге алай улуғ экранда кино кӧрерге оңдай пирчеткен актовай зал пар. Ідӧк сомнар итчең студия, кічіг палаларға ойнаҷаң комната орныхча.
Чииттер кінінің директоры Дарья Попованың искіриинең, Таштыптағы чиит улус ӧткін хайынча - пу даа кін тӧстелгені ӧӧнінде чииттернің постарының чидии. 2010 чылда чииттер ӧмезі Таштып аал чӧбінзер чииттерге пос тус иртірчең паза тынанчаң орын пирерге сурыныснаң айланған. Килістіре орын табылған, че анда тиксі тыхтағ киректелген. Чииттер, чыылызып, подвалны пос кӱзінең арығлабысханнар. Тыхтаға ахчаны, тізең, аймах гранттығ марығларда аралазып, таап турғаннар. Кін орнын иптеп саларына оларға нинҷе-нинҷе марығны утарға килістір, грант ахчазы тың на улуғ нимес нооза. Че чииттернің тіспен хылии тикке парбиндыр, салтарында олар орынны иптеп алғаннар. Ағаа хоза, киректелчеткен ниме-нооларны садызып алғаннар.
- 2013 чылда пістің кін ізіктерін азыбысхан, - поғдархаснаң чоохтаан Дарья Попова Хакасия пазына. - Ол тустаң сығара пістің кінзер чӧрчеткеннернің паза мында иртірілчеткен мероприятиелер саны ӧслече.
Чииттер кінінзер Таштыптағылар ла чӧрбинчеттір, ідӧк хости аалларнын чииттері килчелер осхас. Олар прайзы, пірге тоғынып, республика, аймах паза аал синінде иртірілчеткен мероприятиелерде ӧткін араласчаттырлар. Кӧзідімге, 9 Май алнында олар Илбек Ада чаа ветераннарының сыыраттарын арығлап салтырлар. Чиңіс кӱнінде, тізең, «Хумартхылас свечізі» акцияда ӧткін араластырлар - олар Таштып чуртағҷыларына театр ойыны оңдайынаң Ада чаа пасталғанын, хайди пістің чир-суғҷыларны чааға ӱдескеннерін паза олар чаадаң айланғаннарын кӧзіткеннер.
Халыхтар тоғызында аралазарынаң пасха, чииттер кіні тӧлегліг полызығлар пирче: тренажер залынзар чӧрері, палаларны олған комнатазынзар ағылары, сурыныс хоостыра мероприятие иртірері. Пу оңдайнаң чииттер пос кӱзінең кінні тилідеріне ахча тоғынчалар.
Хакасияның пазы Таштыптағы чиит улустың ӧткінін паза тіспенізін пӧзік паалаан.
- Мин сірерге прайзына алғызым читірчем, пос аалында паза аймаанда мындағ улуғ тоғыс апарчатханнарың ӱчӱн, - теен Виктор Зимин. - Айдассар! Уғаа ӧріндірче, сірернің тоғызыңар Таштып чуртағҷыларына ла кӧстегліг нимес, сірер ідӧк кічіг ааллардағы чииттернең тоғынчазар. Паза улуғ алғызым читірчем ветераннарның сыыраттарын иптеп салғаныңар ӱчӱн. Ол уғаа кирек паза ызых ниме.
Тоғазығ тоозылчатханда, регион устағчызы чииттердең оларға хайдағ-да полызығ киректелче бе тіп сурған. Чииттер кіні подвалда орныхча, аннаңар оларға вентиляция киректелчеттір. Виктор Зимин мындох Таштып аалның чииттер кініне пу пӧгінге ахча позыдарға чахығ пирген. Ағаа хоза, тренажер залынзар наа инвентарь аларынаң полыс пирерге чахып салған.
Автор :
Альберт ТОЛМАШОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы