АЙРАН СУХСУН ХАНДЫРЧА, КІЗЕЕ КӰС ХОСЧА
09.06.2021
Хабарлар
Пайрам. Ирткен субботада «Хуртуйах тас» музей-заповедникте Айран сузы ӱлӱкӱн таныхталған
ХАЙДИ ТАНЫХТААН МУЗЕЙНІҢ НАУКА ТОҒЫНҶЫЗЫ ЛЕОНИД ГОРБАТОВ, ПУ ӰЛӰКӰН АЙРАН ХОРДИИНЕ ЧАРЫДЫЛҒАН. ПІСТІҢ ЧОНЫБЫС ХАҶАННАҢ АНЫ ПАХТАДАҢ СЫҒАРҶАҢ, АНДАҒ АЙРАН ИҢ ТАТХЫННЫҒ ПОЛЧАТТЫР. ОЛ ПІСТІҢ ЧОНЫБЫСТЫ КӦП ЧЫЛ ИЗЕРЕ ТОСХЫНДЫРҒАН. ПУ ПАЙРАМ АЙРАННЫ УЛУҒЛАП, ЧЕЕСТЕП ИРТІРІЛГЕН.
Ӱлӱкӱнге Ағбаннаң, Пии аймаандағы Сос пилтірі музейінең, Ӱс чул аал чӧбінең, Томыҷахтар аалынаң паза пасха даа орыннардаң аалҷылар килгеннер.
- Пірее сӧбіреде хысхызына айран тоозыл парҷаң, аны аарчаа айландырыбысчаңнар. Іди айран хордии халбаҷаң. Піреезі аны сығарып алза, аалда ӱлӱкӱн пасталҷаң. Піс, пурунғыларыбыс чіли, Асхыс чазызын айраннаң толдырыбызарға сағынчабыс, - таныхтаан Леонид Васильевич.
Ӱлӱкӱн пасталғанда, чыылысхан чонзар сӱттің арғыстары, айранның харындас-пиҷелері - Потхы, Пызылах, Абыртхы - сыхханнар. Кӧрігҷілер оларны матап айа саап удурлааннар. Че ӧӧн матыр Айран Хан полған. Ол, сценаа сығып, чыылысхан чонзар айланған:
- Улуғ кӱн килді, мына айраннығ сабаннарым. Оларны улуғлирға кирек. Пӱӱн айран ӱстӱн алҷаң кӱн чағдап килді. Айран хордии ӱлӱкӱні пасталзын.
Ол сӧстер соонаң прай чонға айраннығ чірчелер читірілген. Айран Хан полысчыларына айран сузын позыдыбызарға, алтын алғайны азыбызарға чахаан. Ідіс чабии азыл парғанда, пу кӱннең сығара Хакас чиріне айран толзын, чон чахсы чуртазын, тосхымнығ ползын тіп алғас читірілген. Айранның пастағы ӱлӱзін сузып аларға Томыҷахтар аал чуртағҷызы, Россияның саблығ ӱгретчізі Александра Прокопьевна Матвееваа пирілген.
- Аарлығ чир-суғҷыларым, прайзына пик хазых, часкалығ чуртас алғапчам. Пала тӧлі ӱзілбезін. Кізі пик хазыхтығ полза, айраннаң имнензе, ол хачан даа чахсы чуртир, - чооғын тоозып, Александра Прокопьевна айранның ӱстӱн, сузып, ідіссер урған.
Айран ӱстӱ алыл парғанда, аалҷыларны «Хуртуйах тас» музейнің директоры Оксана Горбатова, «Благодарение» полызығлығ чыындынын директоры Тарика Торокова, Ӱс чул аал чӧбінің пазы Занета Ултургашева ӱлӱкӱннең алғыстааннар.
- Пайрамға кӧп кізі килгеi ӧріндірче. Кӱн чарых ползын. Ӱлӱкӱнні пастаалар, - теен Оксана Горбатова.
- Пістің чир-чайааныбыс уғаа сіліг. Чайғызын прай ниме ӧңненче. Мындағ сіліг орында пістің ӱлӱкӱнібіс таныхталча. Прайзына чоныбыс кибірлерінің пайын чахсы кӧріп аларға алғапчам, - таныхтаан Тарика Торокова.
- Пурунғыларыбыстың ӱлӱкӱнінең алғыстапчам. Ибде прай ниме амыр-хазых ползын, тоғыста прай ниме иптіг парзын. Палаларны ӧскіріп, улуғларны улуғлап чуртаалар, - алғаан Занета Ултургашева.
Хас-хаҷаннаң айранның пастағы ӱлӱзі иң ызыхха саналҷаң. Аннаң худайларнаң ӱлесчеңнер, аның ӱчӱн пай чир-суғҷыларыбыс айран ээзіне улуғ сыйыхтар читірҷеңнер. Ӱлӱкӱнде айран хордиин аукцион пастыра садыбысханнар. Айран Хан Леонид Горбатовтың таниинаң, мының алнында полған на пай кізі айран хордиин позына алып аларға сағынҷаң, аннаңар оларның аразында аукцион иртірілҷең. Айран хордиин утхан кізі хонҷыхтарын сыйлаҷаң полтыр, іди аал чуртағҷылары хаҷан даа тох полҷаңнар. Анаң М.Е.Кильчичаковтың адынаң музей директоры Надежда Боргоякова Каркей Нербышевтің «Айран» кибелізін хығырған.
Полтах аалдағы музей директоры Ольга Боргоякова айран тимнир рецепттерінең таныстырған. Аның таниинаң, амғы туста айранны аймах оңдайнаң тимнепчелер. Пастағы рецептке кирек: 1 литр сӱт, 0,5 стакан узаан сӱт, 1,5 стакан газтығ минеральнай суғ. Пастап сӱтті, хайнадыбызып, соодып аларға кирек. Анаң, андар узаан сӱт хозып, сӱлейке ідіске урыбызып, пис часха турғыс саларға киректелче. Пис час пазынаң сӱтсер минеральнай суғ урылча, анаң чахсы пулғастырыбызарға. Айран тимде. Айранны ачыдарының ікінҷі оңдайына 300 грамм хойығ йогурт, 100 грамм соох минеральнай суғ кирек. Соох йогурт тирең улуғ ідіссер урылча. Аны кӧбіктенгенҷе, пулғастырып, тус паза сахар тадии хоостыра хозарға чарир.
Пулғастырчатхан туста андар минеральнай суғны кӧӧлҷе урарға кирек. Ӱзінҷі рецептінҷе пахтазар узаан сӱт хозарға. Аны 8 - 10 часха чылығ орынзар турғыс саларға. 1 литр пахтаа 0,5 литр узаан сӱт урылча. Андар кічіг самнах синінҷе сахар саларға. Ачытхы тимде полза, андар кӧк сӱт хозарға. 10-12 час пазынаң айран тимде полар.
Ӱлӱкӱннің ӧӧн чардығы пахтаны сығарғаны полған.. Ол айранны ачытчатханы полча. Ӧріңме сӱӱл парза, аны улуғ нимес ідіссер урыбызарға кирек. Анаң ағас самнахнаң пулғапчабыс, табырах пулғаза, ӧріңме ідӧк чахсы ӱзілче. Іди ах хайах сығарылча. Аның сӱмезі пахта полча. Аны айранға хосчабыс, пахтадаң ачыдылған айран уғаа татхыннығ полча.
Алғыстас сӧстері соонаң аймах марығлар пасталған. Пайрамның ӧӧн сценазында араласчылар, айранны махтап, алыптығ нымахтар хығырып, марығласханнар. Ідӧк ӱлӱкӱнде «Сӱт сӱзӱні» паза «Иптіг ипчінің іпегі» марығлар ирткеннер.
«Сӱт сӱзӱні» марығда 1-ғы орынға Оот пилтірі аалның чуртағҷызы Валентина Тюмерекова турысхан, 2-ҷі орында «Сакура» чонға полызығ пирчеткен кіннің директор орынҷызы Таисия Сагалакова полыбысхан, 3-ҷі орында - Оңхак аалдаң килген Елена Сазанакова.
«Чазағ нымах» номинацияда орыннар піди ӱлестірілген: 1-ғы орында - Калининдегі ортымах школаның ӱгретчізі Рустам Канзычаков ӱгренҷілерінең хада, 2-ҷі орында - Алефтина Карамашева (Пилтір аал), 3-ҷі орында - Аима Боргоякова (Индіркі Тӧӧ аал).
«Айран махтанызы» марығда 1-ғы орында «Сакура» кіннің ӧмезі полыбысхан, 2-ҷі орында - Наталья Бурнакова, «Тахпахчы» студияның «Хағба» ансамбльының устағҷызы, 3-ҷі орынға Анастасия Сагоякова (Томыҷахтар аалы) сыххан. «Иптіг ипчінің іпегі» марығда 1-ғы орынға Ирина Чистобаева (Таштып пилтірі аал) турысхан, 2-ҷі орынға - Мария Ачитаева (Сос пилтірі), 3-ҷі орында - Валентина Тюмерекова (Оот пилтірі аал).
Автор :
Антон ЧЕРТЫКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде