ЧАЗЫТ ПІЛІСТЕРНІ ХАЙРАЛЛАПЧАТХАН ТАНЫҒЛАР
16.06.2021
Хабарлар
Аал-городтарыбыс аттары. Ағбан пилтірі аймағы Хакас чирінің кінін ибіре, Ағбан суғның сол саринӌа пилтірінде, Ким суғның сол чарлары хастада орныхча
География саринаң аймах илбек Уйбат паза Ағбан чазыларынаң танығлығ, хайзыларын хоосчылар паза кибелісчілер саблапчалар. Ағбан пилтірі аймағында Хакас чиріндегі иң килкім хумартхылары, Салбых кӱргеннері орныхчалар паза мындох, 1721 чылда, Уйбат чазызында пурунғы тӱрк пічиинің пастағы хумартхызы табылып, I Пётр хан ысхан Д.Г.Мессершмидттің саблығ экспедициязының пічиине кирілген.
Пілдістіг, аймахтың паза аймах кінінің ады Ағбан суғның пилтірінде орныхчатханынаң палғалыстығ. Ағбан пилтірі аал ХХ чӱс чылларның пастағы чардығында тӧстелтір. Аның алнында, саблығ Кӱн тағның идеенде орныхханы хоостыра, улус Подкунье тіп адалтырох. Ідӧк тархын пічіктерінде улус Аскиров (Асхыр) тіп адалғаны таныхталча. Сағынчам, аалның тӧстегӌізінең палғалыстығ полар тіп.
Ағбан пилтірі аймағындағы амғы аалларның аттарын тиксі паалаза, таныхтирға чарир - аймахта, ирткен чӱс чылның ортызындағы кічіг аалларны кӧзіріп, піріктірер политика толдыразынаң партыр. Аны кічіг аалларның тиліс оңдайлары чоғыл тіп сылтағнаң ідӧк аал хонии паза производство кӧдірілізінең палғалыстырып иткеннер. Чон наа тӧстелген колхоз-совхозтарның ӧӧн аалларынзар кӧсчең. Ол кӧзістер тілібіске кӧні теелгеннер. Хакас тілліг кічіг аалларның чуртағӌылары, орыс тілліг улуғ аалларға хозылып, пос тілін чідір сыхханнар. Аның салтарлары ӱр сахтатпааннар, 80 чыллардох кӧрін сыхханнар паза амға теере парчалар.
Наа тӧстелген аалларның паза колхоз-совхозтарның аттары пір оңдайлығ полғаннар - Совет политиказынаң паза партияның саблығ кізілері аттарынаң палғалыстығ. Кӧзідімге алза, ирткен чӱс чылның 90 чылларында Тархын паза культура хайраллирынӌа хазна комиссиязының таниинаң, пістің хазнабыста 150 Киров, 100 Калинин, 46 Куйбышев аал-городтар аттары саналтыр. Ол политиканаң Хакас чирі дее тастыхти халбаан. Пӱӱнгі дее кӱнде Хакас Республикада 3 Киров аал, 2 Калинин аал паза 1 Куйбышев аал саналча. Ағбан пилтірі аймағындағы Тазоба пилтірі аалның орыс ады Калининӧк полча.
Сағынчам, хумартхылас киреенде иртіре хайыныстар саблығ кізінің адын улам сабландырбас, чонға кӱснең сыындырчатхан осхас идер. Ідӧк олар ол чирлернів тархынын паза культура омазын чахсыландырбинчалар, чазабинчалар. Хазнабыстың тархынында асхынах нимес кӧзідімнер пар, хаӌан, наа хумартхыластарны чох идіп, аал-городтарның иргі аттарын айландырғаннар.
Ол туста, ХХ чӱс чылның ортызында, хакас кічіг ааллары орнына Ағбан пилтірі аймаанда мындағ наа ааллар тӧстелгеннер:
- п. Имени Ильича;
с. Весеннее - пастағы ады «Целина» полған, 1954 чылда тӧстелтір;
с. Зеленое - пастап Уйбатский опытно-мелиоративный участок, соонаң Хакасская опытно-мелиоративная станция тіп адалтыр;
п. Оросительный - оросительнай канал пӱдіриинең 1934 чылда тӧстелтір;
п. Расцвет - поселок 1961 чылда Ағбан пилтіріндегі хус фабриказының тоғынӌыларына пӱдірілтір.
Ідӧк ол туста наа тӧстелген аалларның санында -Тепличный, Сахарный, Солнечное, Оросительный, Московское ааллар. Таныхтирға кирек, пу наа тӧстелген аалларның хакас аттары чоғыл. Мының алнында пуох чирлерде хакас ааллары полғанын 19 чӱс чылдағы иргі пічіктер киречілепчелер. Кӧзідімге алза:
- Улус Карасук (Харасуғдағы аал), у речки Уйбат, левого притока Абакана. Число дворов 5, мужского пола 18 и женского — 17. Жители занимаются скотоводством. От с. Аскиза в 152 верстах;
- Кулганов улус (Хулғаннар аалы), у речки Уйбат. Число дворов 2, мужского пола женского — 4. Жители занимаются скотоводством и звероловством. От с. Аскиза в 151 версте;
- Котежековский улус, при речке Ташебе (Тасоба), левом притоке Енисея. Число дворов 12, мужского пола 96 и женского — 79. От Управы в 21 версте.
- Картинский улус I, при Ташебе. Число дворов 17, мужского пола 53 и женского — 40. От Управы в 25 верстах.
Хакас чирінің сын «кӧріндезі» хакас аттардаң, фамилиялардаң паза орындағы тағ-суғ аттарынаң пӱткен ааллар аттары полча тиирге чарир. Олар Хакас Республиканың тіл омазы полчалар. Пасха чонға пілдістіг ниместер, тапчаң нымах осхастар. Килген аалӌылар, андағ аттарны истіп, сизінчелер - мында пос тілліг паза пос кибірліг чон чуртапча. Аннаңар Хакас чиріндегі хакас топонимиязын (аттарын) пістің омабыс тиирге чарир.
Сағынчам, Хакас чирін паза пос тілін пілчеткен кізілерге ол аалларның аттары хоостыра хайдағ-да тирең хоза чарыдығлар кирек тее чох полар. Андағларның санына кірчелер
- Томыҷахтар аалы (аал Доможаков), Сӱӱрестер аалы (с. Шурышев), Тутатчиков аал (пастап «Охотник» колхоз полтыр), Баин аал, Сапогов аал, Трай аал (аал Трояков), Чарков аал.
Ідӧк хакас топонимнерінең, орныхчатхан чир-суғ аттары хоостыра адалған ааллар Пӱӱр пилтірі аал (с. Усть-Бюр). Аалның ады Пӱӱр суғның пилтірінде орныхчатханын таныхтапча. Ӱстӱнзарых Сыбы чирде (Сибирьде) Пӱӱр суғ пір ле нимес. Сағынчам, Хызылчарда сығарылчатхан «Бирюса» холодильникті прайзы даа пілче полар. Таныхтирға кирек, «Бирюса» холодильниктің ады, марығ салтарлары хоостыра, Хызылчар городтың ӱстӱнзарых саринда ахчатхан Пӱӱр суғ (орыстап - Бирюса) хоостыра адалған. Ол туста техниканы суғлар хоостыра адирға хынӌаңнар. Сағысха кирерге чарир «Ока», «Вятка-Автомат» кип-азах чуғӌаң машиналарны паза «Жигули», «Волга» автомобильлерні.
Хапчал аал Хапчал топонимнең палғалыстығ. Тӱрк топонимиязында «хапчал» сӧс тағлар аразындағы улуғ ӧзенні алай чалбах ойымны таныхтапча. Тигей п.ст. - Тигей аал ідӧк топонимнең, хыриндағы Тигей хырның ады хоостыра адалған. Салбых аал - Салбых чазызынаң палғалыстығ. Хакас тілінде «салбых» сӧс ойым чазыны таныхтапча. Орыстап низина, долина полар. Пуох оңдайнаң адалғаннар Ах хол аал паза орныхчатхан суғлары хоостыра Тазоба аал, Уйбат аал, Чорба пилтірі аал (Усть-Ерба), Піҷі пазы аал (Вершино-Биджа). Халғанӌы ӱс суғның адын Ӱстӱнзархы Сибирьде чуртаан самоедтернең палғалыстырчалар.
Узарааны полар
Автор :
Радион СУНЧУГАШЕВ, филология наукаларынын кандидады
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде