КИИКЧІН КӦРІСТІГ, ЧАПЧАҢ ХАЙЫНЫСТЫҒ ХУЧАС
18.06.2021
Хабарлар
Хоос искусство. Хоосчы Василий Суриков, Санкт-Петербургтағы хоосчылар академиязында ӱгреніп, Хакасиязар чорыхнаң кил парған. 1873 чылда «Хучас Кулунаковтың портредін» чайап салған
Москвадағы Кончаловский-Суриковтар сӧбірезінің чыындызында хоосчы Василий Иванович Суриковтың «Азахтарында ілҷірбеліг хакас» хоозы хайраллалча. Акварель тоғызында автор пас салған: «Хучас ызығдағы аар тоғыстардаң 12 хати тискен. Асхыс». Іди портретте кемнің омазы хоостал парғанынаңар наука істезии иртірілген.
Василий Суриков, Санкт-Петербургта ӱгренчеткенде, Асхыссар кил парған. Петербургтағы сыхтығ кии аның хазиина уйан теелген, ӧкпе ағыриинаң ағырыбысхан. Аннаңар истіп алып, Хызылчардағы алтын аныпчатхан, чиит хоосчаа полысчатхан Пётр Иванович Кузнецов хомзын парған. Чайғызын Хакасиязар имненерге паза тынанарға хығырған. Пётр Кузнецовтын чурттарының пірсі Узун чулда орныххан. Пай кізі Суриковха стипендия тӧлеен, пабазы орнына полған, чӧптернең полысхан. Пётр Кузнецовтың Хызылчардағы чурты Кимдегі губернияда иң пайға саналған. Ол ідӧк орыс паза хырығ озариндағы хоосчыларның тоғыстарын чығҷаң, аның ас тоғасчатхан фарфор паза бронза чыындылары пар полған. Чорыхтарға удаа чӧрчеткен Пётр Иванович литератураны, музыканы, пасха хан тіллерін чахсы пілген. Санкт-Петербургтағы Мариинскай император театрында позының тынанҷаң орны полған. Ол Василий Суриков саблығ хоосчы поларына киртінген иң пастағы кізі полча.
1873 чылда Суриков Кузнецовтың Асхыстағы резиденциязында чуртаан. Асхыс аалның тархыны ыраххы тустарзар парча. 1770-1771 чылларда, Асхыс суғның пилтірінде Ах чарых Пётрның паза Павелнін Петропавловск тигірибі пӱткенде, аал тӧстелген. Тӧстегҷізі Чадан Наир Гульбежековтың оолғы, сағайлар кнезі Амзор Наир тіп саналча.
Василий Суриков Асхыссар килгенде, аал Чазы думазының кіні полған. Петропавловск тигірибі азылған соонаң 1869 чылда пір класстығ приходской училище тоғынып пастапча. Пётр Кузнецовтын ол туста пай библиотеказы пар полған. Орындағы чуртағҷылар книгаларнаң тузаланҷаңнар. 1859 чылда Асхыста 40 иб паза 221 кізі чуртаан тіп санға алылған.
Пётр Кузнецовтың алтынын Асхыс ӧтіре Кызас, Анзас паза Узун чул суғларңа индірҷеңнер. Василий Суриков Кузнецовтың ікі хадыл туразында чуртаан. (Амды анда Н.Ф.Катановтың адынаң чир-суғ ӱгренҷен музей орныхча). Хоосчы Д.И.Каратановтың пабазы Иннокентий Иванович пайнын ибінде тоғынған. Оолғы Дмитрий Каратанов соонаң сағысха кирген: «Хайдағ чылда хоосчы Василий Суриков килгенін оңнабинчам. Че аннаңар іҷе-пабамнаң искем. Ол килгенде, чапсых кирек пол парған. Ӱр ниместе Асхыстағы харибзер сайбағҷы Хучасты, тудып алып, чарғаа теере пиктеп салған полғаннар. Сайбағҷы чалғысхан алай ба нанҷыларынаң хайынған ма, пілбинчем. Аал чуртағҷылары, пайлар аннаң матап хорыхханнар. Ур тус сайбағнаң айғасхан. Туртухпас, кӧйтік хылыхтығ Хучасты пір дее тут полбаҷаңнар. Тадарларның аразында аның полысчылары пар полған даа полар. Алай кізілер аннаң чочынып полыс турғаннар ба. Че хайди полза тутыр салған. Уғаа кӱстіг иренні кӧйтікнең тудып алғаннар, неке».
Василий Суриков Хучасты хоостап саларға сағыныбысхан. Сайбағҷыны хадағҷылар пайның оолғы Иннокентий Кузнецовтың ибінзер ағылғаннар. Хоосчы карандашнаң хоостаан. Акварель сырлары хоостыра Хучас кӱрең сырайлығ, халын сибірек хара састығ, чалбах наах сӧӧктіг, сағысха пастырчатхан кӧрістіг ирен полғаны кӧрінче. Кибірліг кип-азахтығ иреннің азахтарында тимір ілҷірбе ілінче. Тиксі тудынғаны, одырғаны паза тонанғаны иреннің хылиин чахсы читірче. Василий Суриков Хучастың хылиинан пасха, ідӧк аның пасхазына пазындырбас оңдайын чахсы омалап салған.
Хоосчы Дмитрий Каратанов сайбағҷыдаңар пасхан: «Пазы холадаң чағылған осхас мойнынаң парчан сылағай пӱдізінде пик одырча. Одырчатхан сылтаанда, ӧскен сынынаңар чоохтап полбас. Омазынаң 30 час пирерге чарир. Хатығ хылии чахсы пілдірче. Кӧрізі амыр, туртухпинчатхан, пазындырбас. Іди киикчіннер ле кӧрчелер. Аны пу хуснаң тиңнестірерге чарир. Пу кізіде чабал хылых пілдірбинче. Пабам Хучасты кӧрген паза ол сыннаң даа хайхастығ кізі полған тіп чоохтаан. Аны Хызылчарда чарғылааннар, ызыға ысханнар».
Хакасияның национальнай архивінде «Миргеннің оолғы хасхы, позын Николай Андреев аданчатхан Хучас Кулунаковтаңар кирек» хайраллалча. 1850 - 1870 чылларда Чазы думазынзар чыған чон аразында аттарны оғырлапчатхан Хучас Кулунаков саблан сыххан. Чох-чоос оол рекрут службазына кірче, че, казарма чуртазына сыдаспин, тизібісче. Хасхы ааллардағы пайларны тонаҷаң. Туртухпас паза кӧйтік хылыхтығ, кӱстіг ирен пір дее нимедең хорыхпаан. 1862 чылда аны тудып алғаннар, ызыға ыстырған. Че ол аннаң тизібіскен. 1867 чылда пазох тутыр салча. Аны пиктеп салғаннар, че ол пазох хазыбысча. Аны кӧп хати чапханнар.
1863 чылда Чазы думазында аттар оғырлазы удаа пол сыххан. Аалларнаң даа оғырласнаң айғас сыхханнар. Род устағҷылары паза старосталар сайбағларны чох идеріне прай кӱстерін салғаннар. Чон хасхыларны чазырған, аттар оғырларының алнын аалнаң ал турғаннар. 1895 чылда ызығда полған А.Кропоткин пасхан: «Минсуғ округында аттар оғырлирынҷа сайбағлар удаа полчалар. Че хайди оларны оғырлабас, хаҷан олар чазыҷа пойли оттап чӧрчелер, пірдеезі хадарбинча. Чылғы сӱр парыбызар ӧӧн специалисттер сағайлар полчалар. Чахсы аттарны ыраххы чирлерзер сатчалар, уйаннары чииске парча. Пірееде пір саңай 10-20 пасты сӱр парыбысчалар. Мындағ оңдайнаң олар чуртапчалар».
Хучас Кулунаковтың аннаң андархы чуртазы хайди салылғаны пілдістіг нимес. Халғанҷызын Туруханск крайынзар ыстырып, айланмаан даа полар. Че хоосчы Василий Суриков аны пос чуртасха хынчатхан кізіні чіли омалап салған.
Маина ЧЕБОДАЕВА, искусствоведение кандидады, ХакНИИЯЛИ-ның наука тоғынҷызы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде