КӦП СИДІКСІНІСТІ ТОБЫРАРҒА КИЛІСКЕН
25.06.2021
Хабарлар
Хакас Республикаа - 30 чыл. Пӱӱл пістің республикаа 30 чыл толча. Итсе, пурунғы тустардох хакас чонның позының хазназы пар полған. Ӱстӱнзархы Сибирь чирлерінде хакастарның пурунғы хазназы орныххан
АХ ХАН ТУЗЫНДА
Мооллар чаанаң кірген соонда даа, хакастарның хазна оңдайлары халғаннар. Пасха ханның холында полза даа, Хакас-Минсуғ чирлерінең постарының князьтары устааннар, чааҷы дружиналары, чиновниктері полғаннар. XVIII векте ле, оларны Россияа піріктірібіскенде, хакастарның хазна полчатхан оңдайлары саңай чіт парыбысханнар. Че ниме дее полза, чонның сағызында оларның ӧбекелері хайдағ кӱстіг полғаны, Хакас хазназы полғаны халған.
Хакасия республика поларына уғаа кӧп тус киректелген. Ах ханны хыйа иткен 1917 чылдағы Февраль революциязы соонда, орындағы интеллигенция, Ӱстӱнзархы Сибирьдегі тӱрктернің позының хазназы пар полғанын сағыста тудып, ол чоннарны пірге республикаа піріктіріп аларға сағыныбысхан. Андағ сағыснаң сыхханнар хакас паза алтай чоннарның лидерлері Степан Дмитриевич Майнагашев паза Григорий Иванович (Чорос) Гуркин. Олар Сибирь облазындағы Думаның тоғызында араласханнар.
СОВЕТ ӰЛГӰЗІНДЕ
Сибирьзер совет ӱлгӱзі читкенде, орындағы национальнай чоннарнаң хайди полар сурығ турыбысхан. «Ойрот республика» тӧстир сағыс тӧреен. Ӱстӱнзархы Сибирьдегі чоннар ағаа чӧпсінгеннер. Пастап Наркомнацтың коллегиязында 1921 чылда сентябрьда пу сурығча чоох тутхан Алтай губнац устағҷызының орынҷызы Сары-Сеп Конзычаков. Аның кӧрізінең, алтайларны, шорларны паза хакастарны пу оңдайча піріктірерге чарир Ойротияның хырығлары істінде: «Постарын пірге чонға санап, олар чуртапчатхан прай чирлер оларни полча». 4 ноябрьда 1921 чылда Наркомнацтың ӧнетін комиссиязы ол проектнең чарасхан.
Наркомнац ол сурығны кӧрерге РКП(б)-ның ЦК-зына пирібіскен. 10 ноябрьда 1921 чылда Наркомнацтың комиссиязы, Сиббюроның чарадиин хайыға албин, Ойрот-Хакас автоном пӱдізін алынча сығарарға чарадығ алып, аны РКП(б) ЦК-зының ӱзӱриине сығарған. 15 ноябрьда 1921 чылда РКП(б) ЦК-зының Оргбюрозы Ойрот-Хакас автоном пӱдізін тӧстир проектті хыйа идібіскен. Ол пірігістің чирлері (пӧзік тағлар, тайға) паза чахсы чоллар чоғылына сылтанған.
Пірге республика тӧстир сағыс партияа кірбинчеткен хакастарның III конференциязында пазох сығарылған. Конференция 21 - 23 июньда 1922 чылда Минсуғ городта ирткен. Олох чылда РКП(б)-ның Сиббюрозы паза Сибревком Ойрот-Хакас республиканы тӧстирдең тоғыр полыбысханнар. Олар, пу проектті Ӱстӱнзархы Сибирьдегі чоннар Советскай Россиядаң сығыбызарға сағынчалар, тіп санааннар.
Андағ даа полза, 1922 - 1925 чылларда нинҷе-де чонны пірге административно-территориальнай пӱдіске піріктірер сағыс полған. Іди Ӱстӱнзархы Сибирьнің национальнай интеллигенциязы аразында Хакасияны, Ойротияны (Тағлығ Алтай) паза Туваны пір Тюркскай советскай республикаа піріктірердеңер сағыс тӧреен. Хакасияда андағ республика тӧстир пастағнаң сыххан уезд ревкомының кнезі Г.И.Итыгин (1873 - 1928).
Мартта 1925 чылда Уезд советтерінің ікінҷі съездінде ол Ойротияны, Хакасияны паза Туваны Тюркскай Советскай Социалистическай Федеративнай Республикаа піріктірердеңер чоох тутхан. Съезд резолюция алған: «... андағ пірігіс чағын чоннарны піріктірері піске уғаа кирек полар», ідӧк уездтің исполкомына пу сурығча Ойротиянаң паза Урянхай Танна-Тува правительствозынаң чоохтазығлар апарарға чахаан. Аннаңар ВЦИК-ка искірерге паза Тюркскай ССР тӧстирге тимненіс тоғыстарын апарарға чахығ пирген. Наа республика тӧстирдеңер позының чооғын Г.И.Итыгин Ойротиязар ысхан. Че Енисейскай паза Алтайскай губернияларның паза Сибирскай крайның партия-совет органнары ол чӧптең тоғыр полғаннар. Совет ӱлгӱзінің национальнай политиказына чӧп киліспинче тіп санааннар.
ХАКАСИЯ - ОКРУГ
1925 чылда, Сибревком араласханда, Хакасияа паза Ойротияа (Тағлығ Алтай) автоном облазы статус пирер сурығ ӱзӱрілген. Че андағ статус Ойротияа ла пирілген. Олох чылда Сибирьні пазох алынҷа кизектерге чарчатханда, Хакасия, округ полып, Сибирь крайына кирілген, че национальнай чіли нимес, административно-территориальнай пӱдіс чіли. Енисейскай губернияда, Хакасиядаң пасха, хоза 4 округ тӧстелген: Минсуғ, Ачинск, Канск паза Хызылчар. Хакас округына пис аймах кірген: Асхыс, Боград, Таштып, Чарков паза Чебак.
Соонаң округтар, крайның паза аймахтарның аразындағы пӱдістер полып, артых административнай пӱдістерге саналғаннар, аннаңар оларны чох идер чарадығ алылған. Іди Хакасиядаңар сурығ турыбысхан. Хакасияның прай аймахтарын кӧні крайға пир салар сурығ кӧрілген. Ідӧк аны пір аймахха піріктір салар чӧп сығарылған. Салтарында, 1930 чылда округтар чох иділгеннер, Хакас округы 20 октябрьда Кидеркі Сибирь крайындағы автоном облазына айландырылған.
АВТОНОМ ОБЛАЗЫ
1924 чылдох ВЦИК-тың Президиумындағы национальностьтар киректерінҷе чон комиссариады чох иділгенде, автоном республикалары паза автоном областьтары кізілерінің институды тӧстелген. Хакас автоном облазының Москвадағы представительствозы декабрьда 1930 чылда тӧстелген. Ол Хакасияны тилідеріне чахсы хозым иткен. Аны пастыра наркоматтарнаң паза хазна устаа органнарынаң кӧні палғалыс тудылған.
7 декабрьда 1934 чылда Кидеркі Сибирь паза Іскеркі Сибирь крайлары піріктірілгенде, Хызылчар крайы тӧстелген. Алты аймахтығ Хакас автоном облазы пу крайға кирілген. 1936 чылда СССР-ның Конституциязы алылған соонда, 29 майда 1938 чылда СССР-ның чон комиссарлары Чӧбінің чарадиинаң, автоном республикаларының паза автоном областьтарының представительстволары чох иділгеннер. Салтарында, Хакасия, кіннең палғалыс чідіріп, Хызылчар крайының холында пол парған.
1947 чылда Хакас автоном облазынаң хакас-хызыллар чуртапчатхан Шарыпов аймаан алып алғаннар, ол Хызылчар крайына кирілген. Іди Хакасия позының статузынҷа улуғ аймахха айлан парған, ол крайның паза областьтағы аймахтарның аразындағы пӱдіс пол парған. Крайның ӱлгӱлері прай сурығларны постары пӧкчеткеннер, оох-теек тее сурығларны. Анзы областьтың устаан сағыссыратчатхан. Крайның аймах комиссиялары, «гастролёрлары» полып, чӧрчеткеннер, че оларның тузазы чох полҷаң. Аннаңар Хакасияның правоҷа статузын автоном республиказына теере кӧдір салар сурығ турған. РСФСР-ның автоном республикалары кӧні Москваның холында полғаннар, крайларға олар кірбинчеткеннер.
РЕСПУБЛИКАЗАР ЧОЛ
Россияның саблығ журнализі Максим Чаптыков «Хакасия» газетаның ікі номерінде (пӱӱлгі 25 февральда паза 25 мартта) Хакас Республиканың пайрамнығ чылына чарыдылған статьялар чарыхха сығарған. Хайди ол пасча, 1972 чылда Ағбандағы ӱгретчілер институдының доценті, философия наукаларының кандидады Виктор Анжиганов автоном облазын Хакасскай АССР-ға айландырардаңар КПСС ЦК-зынзар пічікнең айланған. Ол экономика саринаң даа, политика саринаң даа хайдағ туза поларын кӧзіткен. Олох туста Виктор Семёновичті улуғ наукадаң хыйа идібіскеннер. 1988 чылда Хакас облисполкомының кнезі Владимир Николаевич Штыгашев андағох сағыстар ӱчӱн хатығлатхан.
Автоном областьтарының статузын национальнай хазна синіне кӧдірер сурығ 1990 чылда сых килген. Анда РСФСР-ның чон депутаттарының I съездінде Россияның суверенитедінеңер чоох парған. Карачаево-Черкесияның, Адыгеяның паза Тағлығ Алтайның область чӧптері постарын АССР-ға айландырар чарадығ алғаннар. Хакас автоном облазы чӧбінде хакас депутаттар асхынах полғаннар, аннаңар ол пу кӧзідімҷе пар полбаан.
Часхыда 1990 чылда Хакас автоном облазы чӧбінің президиумы, национальнай чӧрімнің лидерлері Валерий Иванович Ивандаевтің паза Александр Анатольевич Костяковтың чӧбіне чӧпсініп, 6 июньда хакас чонның съездін иртірер оргкомитетті чарат салған. 10 августта 1990 чылда Ағбанда драма театрында хакас чонның I съезді азылған. Анда резолюциялар алылған «Хакас автоном облазының хазна-правоҷа статузынаңар (аны Хакасскай автономнай Советскай Социалистическай Республикаа айландырардаңар)» паза «Хакас чонның амғы сидіксіністерінеңер паза оларны пӧгер оңдайлардаңар». Съезд делегаттарының чардығы «Тун» хакас чонның ассоциациязын тӧстирдеңер чарадығ алған.
15 августта 1990 чылда Хакас автоном облазының чон депутаттары чӧбінің теестегі нимес III сессиязында В.Н.Штыгашев хакас чонның съездінің салтарларынаңар чоох тутхан. Чон депутаттарының чӧбі, пасха автоном областьтарының кӧзідімінҷе, Хакас автоном облазын позының амғы хырығларында Хакасскай Автономнай Советскай Социалистическай Республикаа айландыр саларға чарадығ алған.
АМҒЫ ХАКАС РЕСПУБЛИКА
3 июльда 1991 чылда Борис Николаевич Ельцин РСФСР-ның законында хол салыбысхан. Анда Адыгея, Тағлығ Алтай, Карачаево-Черкесия паза Хакас автоном областьтарын Российскай Советскай Федеративнай Социалистическай Республика істіндегі Советскай Социалистическай Республикаларға айландырар оңдайлардаңар чоохталған. Пис автономнай пӱдістең административнай статузын тӧрті кӧдіріп алған (Еврейскай автономнай область амға теере олох статустығ). ХССР-ның Ӧӧркі Чӧбінзер табығлар ирткен. Наа табылған Ӧӧркі Чӧпке республика Конституциязын (Ӧӧн закон) тимнеп саларға кирек полған. 25 декабрьда Совет Союзы чох пол парған, РСФСР аның соонда Россия Федерациязы адал сыххан. Февральда 1992 чылда ХССР наа ат алған «Хакас Республика». Іди тоозылған хакас чонның национальнай хазна оңдайын алар сидік тоғыс. Кӧп сидіксіністі тобырарға киліскен пу чолда.
Автор :
Валерий ЧЕРТЫКОВ, ХакНИИЯЛИ-ның улуғ наука тоғынҷызы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде