ЧАЙААЧЫ КӦҢНІЛІГ УСТАҒҶЫ
02.02.2022
Хабарлар
Газетабысха - 95 чыл. «Хызыл аалның» пастағы редакторына турғызылған Иван Иванович Коковтың пӱӱл пайрамныи тӧреен кӱні, ағаа 120 час толарҷых. Мында аның наа тоғыста пастағы хаалағларынаңар, чуртас чолынаңар хоос танығлар
ОЙЫННАР ПАСХАНЫ
Пічік пілчеткен, школа алай училище тоосхан чиит улус Кӧл пилтірі аалзар пос кӧңнінең чыылызып пастабысхан. Анда чуртас ағыны хайнапчатханы, наа пастағлар толдырылчатханы, ыраххы чирлерде сабға сыхчатханы прайзының хайиин тартчатхан. Аннаңар постарын ӧткін хылыхтығларға санапчатхан оол-хыстар тиң частығларнаң хада часкалығ хоных пӱдірерінде аралазарға маңзырапчатханнар, соона халарға хынминчатханнар.
Андағох чарых сағыстарнаң андар читкен постаң оол Иван Коков. Ағаа сах андох орындағы школада орын табылған, ол ӱгретчі полыбысхан. Чииттернің піреезі Кӧл пилтірі хыриндағы аалларда кӧңніне килістіре тоғыс таап алӌаң. Иирде, тізең, прайзы пір орында чыылыс парӌаң. Оларның ӧӧн чардығы пос кӧңнінең ойыннар турғысчатханнар аразында ӧткін хайын-ӌаң. Пасхазы, «хазалӌых» стенгазета тимнеп, чоо хатхырызып пастаӌаң. Сах андох оларның хыринда оол-хыстар поохти турғлабысчаңнар, хайдағ андағ кӱлкістіг ниме сағын таап алғаннарын хығырарға харасчаңнар.
«Мин 1902 чылда Чабак аймаандағы Чоохчыл аалда кӧп палалығ чох-чоостар сӧбірезінде тӧреем, иң кічии полғам. Улуғ харындас-пиӌелерім, ӧсклеп алғанда, іӌе-пабама полыс сыхханнар. Андада пістің сӧбіре середняктар санына кіріп алған», - пасчаң Иван Иванович чуртас чолынаңар.
Оолағасха 6 час толғанда, аны орындағы тигірибнің приход школазынзар ӱгренерге пирібіскеннер. Аны тоосханда, ол ікі чыл хой хадартыр. Іӌе-пабазына иб аразында хайынарға полысхан полбас па. Чабак аалда ікі чыллығ училище азылғанда, 14 частығ саарбах анда ӱгрен сыхтыр. Аны тоосханда, ағаа ікі чыл ибде чуртирға киліскен.
Сибирь губерниязының толдырығлығ комитедінің ӱгредіг пӧлиинің устағӌызы Георгий Игнатьевич Итыгиннің кӱстенізінең 1921 чылда Минсуғда хакас ӱгретчілернің пілістерін кӧдірӌең ӱс айлығ курстар азылғанда, Иван Коков андар пазын салтыр. Пілістерін алғыдарға сағынчатхан 20 артиинаң хакас оол-хыс чыылтыр.
Тиң частығлар, анда танысхлап, чоныбысты піліске тартардаңар, чуртас ондайын чахсыландырардаңар аймах пӧгіннер турғысчаңнар, аалдағы ӧткін оол-хыстарны комсомолға кірерге чӧптирдеңер, улуғлар аразында халых-чарыдығлығ тоғыс апарардаңар чӧптесчеңнер, талаза даа халӌаңнар.
Ол курстар соонаң Иван Коков Кӧл пилтірі аалзар ӱгретчі поларға килген. Постаң оол сах андох халых-чарыдығлығ тоғыста ӧткін аралазып пастаан, аалдағы комсомолецтернең пик палғалыс тутчаң. Оларның чахиин толдырып, ӱгренӌілерінең хада пос кӧңнінең ойыннар турғызып пастаан. Улуғ арғыстары чиит ӱгретчее ойыннарны позына пазарға чӧп пиргеннер. Іди ол, хысхаӌах ойыннар пазып, ӱгренӌілерінең хада хонӌых аалларӌа чӧр сыххан.
- Пістің иң пӧзік чидиибіс Хакас округы ӱгретчілерінің чыылиинда ойыныбысты кӧзідерге киліскені полар, - сағысха кирӌең ол.
НАА ТОҒЫС
Кӧл пилтірі аалдағы школада Иван Коков ікі чыл артиинаң тоғын салғанда, чиит ӱгретчіні Ағбан пилтірі аалзар хығыртыбысханнар. Андар килгенде, аны Хакасияның окрисполкомының ӱгредіг пӧлиинзер тоғысха алчатханнаңар искіргеннер. Хысхаӌахти ол пӧлік окроно тіп адалчатхан. Чиит хакас оолны аның устағӌызы Константин Константинович Самрин чылығ удурлаан, наа тоғыснаң таныстыр сыххан. Аны истіп, Иван Коков позы алынӌа ӱрӱгіп пастаан: анӌа алғым тоғысты чалғыс кізі хаӌан даа толдыр полбаадағ чіли пілдірген.
- Маң тус табылза, хакас пічиин тимнепчеткеннерге полызығ пирерге килізер. Оларның хайзы даа пір саңай ікілер-ӱзер учебник тимнепче, - амыр ла чоохтан салды пӧлік устағӌызы.
Аны истіп, постаң оол Константин Константиновичсер саңай алаң ас парып кӧрібіскен. Пӧлік устағӌызы кӱлімзірепчеткенін сизініп, улуғ арғызы позын иргісче полар тіп сағын салған. Че анзы сала даа ойнабинчатхан полтыр. Хаӌан постарына ӧӧркі пастыхтар андағох чахығлар пир сыхханнарында, саңай хорых партырлар. Пола-пола килгенде, прай тоғыстарына сыдан сыхтырлар. Мында иң не ӧӧні - пирілген туснаң орта тузаланары. Пірее тоғыс киліспинчетсе, холны пос тӱзірібізерге чарир. Че оларға іди хылынарға маң чоғыл. Пір тоғыс киліспинчетсе, пасхазына чапсынчалар.
Сыныхтағлығ чорыхтарға чӧріп, Иван Коков аалларда ӱгредіг кирее хайдағ чабыс синде турчатханын кӧрӌең, ол тоғыснаң айғасчатхан оол-хыстарға кӧмес тее хабас пирерге харасчаң. Ағбан пилтірі аалдаң сыныхтағӌы килгенін истіп алзалар, палалар ӱгренчеткен туразар аалның прай даа чуртағӌылары чыылыс турӌаңнар. Таңдағы кӱннеңер, наа хоныхтаңар, колхозха кірердеңер паза даа пасха сурығлардаңар чоох-чаах сала ла хараа тооза парбаӌаң. Улуғлары тараза халзалар, чииттер кӧгліг ойыннар пастабысчаңнар, сыныхтағнаң чӧрчеткен постаң оолны анда аралазарға чӧптеп алӌаңнар. Ағаа, тізең, таңда, чох, пӱӱн пасха аалдағы школада полып аларға кирек. Тус оңнығ ла табырах иртпинче, хайди прай аалларда поларға, ағаа пирілген чахығларны толдырарға маннанӌаң. Итсе, прай даа школаларда сидіксіністер тӧӧй: учебниктер чидіспинче, карандаштардаңар, чаӌын-тетрадьтардаңар чоох таа чоғыл. Уғаа сидік тус.
Аннаңар, Ағбан пилтірі аалзар айланғандох, Иван Коков хакас пічиин тимнепчеткеннернің, учебниктер пасчатханнарның тоғызынаң чағын танызып аларға чарадыбысхан. Олар аны сах андох постарына полыстыр сыхханнар, орыс тексттерні хакас тіліне тілбестирге алай сан пӧкчең кӧніктіріглерні тимнирге сурынғаннар. Мында тоғынчатхан улустың прайзы даа аннаң тиң частығ алай кӧмес улуғ.
- Андағ оңдайнаң хакас пічиин тимниріне мин дее кӧмес-кӧмес хозым иткен кізібін, - чоохтирға хынӌаң ол.
РЕДАКТОР ПАЗА КОРРЕКТОР
Окронода тоғынчатхан Иван Коковты комсомолның Хакасиядағы окружкомынзар хығыртыбысханнар. Постаң оолны Иван Киштеев чылығ удурлаан. Чииттер таныс полғаннар. Че комсомол окружкомының хачызы аны позынзар хайдағ кирекнең хығырғанын сах андох искірбеен, окронодағы тоғыс кӧңніне кірче бе тіп сурастырғлаан. Анаң ағаа Кӧл пилтірі аалда ойыннар пазарға киліс турғанын искем теен. Ол аалда ӱгретчі полған Иван Коков сиргектенібіскен.
- Искен поларзың, пос тілінең газета сығарарға тимненіс парча. Адын адабох салғабыс, - чоохтың ӧӧніне кірібісті Иван Михайлович. - Пастығың сині редактор поларға чаратхан.
Постаң оол хахап парғанын чазырбинчатхан. Ол ӱгретчі нооза. Окронода тоғынарға ағаа килістіре орын. Че пу сурығны пасха саринаң кӧр килзе, андағ туста чуртапчалар. Таңда ниме поларын, хайда тоғынарға килізерін пірдеезі орта пілбинче. Чахығ пирілген - толдырарға кирек. Ағаа ойыннар пас турарға киліскенін Иван Киштеев тиктең не сағысха кирбеді полар.
- Прайзыбысха даа наа тоғыснаң айғазарға килісче. Сині редактор тоғызына сыданар тіпчелер. Чоныбысха пос тілінең сыхчатхан газета хайди даа кирек. Кем-де аны, тимнеп, сығарарға кирек. Андағ ӱлӱс сағаа килісті, - теен Иван Киштеев.
Іди 25 частығ хакас оол «Хызыл аал» газетаның пастағы редакторына турғызылған. Иван Коков Минсуғдағы «Власть труда» газета хайди тимнелчеткенінең, чарыхха сыхчатханынаң танысхан. Пастағы туста «Хызыл аал» аның хойнында сых турарын прайзы даа пілчеткен. Ағаа газетаа килістіре хабарлар пазарға килізері ідӧк тее пілдістіг полған. Пасха тимнегліг тоғыстарны орыс наборщиктер толдырарға ынабысханнар. Аннаңар наа газетаның редакторына тынарға сала ниик полыбысхан. Олох арада позының иңніне нандырығлығ чӱк-чахығ артылчатханын ол чахсы оңарчатхан. Че кемге-де пу тоғысты толдырарға киректелче. Ол даа сылтағнаң чағын нанӌы-арғыстары комсомолецтер сидіксіністер алнында тӧдір пазынминчалар тіп тыытчаңнар, аның иңнін сапхлап, тараза халӌаңнар.
Анзы за оңарылыстығ. Полған на кізінің позының тоғызы. Ол аны чахсы толдырарға кӱстенче. Аннаңар чиит редакторның кӧңнін чылығ сӧстернең не тыыт салчалар. Полғаныбысха ла мындағ сидіксіністер тобырарға килісче тееннері полбас па. 25 частығ хакас оолға чи хайди поларға?
- Газетаның пастағы сығарыстары тузында мағаа редактор паза корректор поларға киліскен. Чалғысхан на тоғынӌаңмын нооза, - сағысха кирӌең Иван Коков.
ЧОННЫҢ ӦРІНІЗІ
Хайди орта ухаанӌыланған комсомолның Хакасиядағы окружкомның хачызы Иван Киштеев, пос тілінең сыхчатхан «Хызыл аал» газета чоныбысха улуғ ӧрініс ағылған. Кізілер «Власть труда» газетаның ортызында пӱкти тудылған чалғыс листті холға алып, андар хахап парып кӧрчеткеннер. Чӱректерін амырат полбинчатханнары, аны кӧксілеріне чаба тудып, ӧріністерін чазырбинчатханнар.
- Пістің чонға хайдағ-да ӱлӱкӱн полғанға тӧӧй пілдірген. Пічік пілчеткен чииттер улуғларына «Хызыл аалда» ниме пазылғанын хығыр пирчеткеннер. Аға-ууӌалар газетазар чап-сып кӧрчеткеннер, - истерге киліскен 1930 чылларның соонзар Хакас облисполкомының кнезі полған істеніс ветераны Сергей Ефимович Инкижековтың ол тусты сағысха кирчеткенін.
Піс аннаң хада 1977 чылда кӱскӱзін Орджоникидзе аймаандағы Тигір тізі тасхылда «Тайға императорының тӱгенӌі чылы» хоос фильмде суурынарға чӧргебіс. Хынығ паза тузалығ чоох-чаахнаң алызарға тус толдыра полчатпас па. Соонаң ол позының чуртас чолынаңар пазылған чыынды сығарыбысхан.
- Пістің туғаныбыс, газетаның редакторы полған Иван Коков чи, «Хызыл аалны» сығарып, уйғу чох хараалар иртірӌең полған, - сағысха кирӌең 1940 чылның алнында Хакас радиозында музыкалығ искіріглер тимнеп турған хабарӌы Анна Кирилловна Майнагашева, Коковтар хызы. - Че аның сырайында сыбыра ӧрчіліг кӱлімзірес полӌаң. Чоныбысха туза ағылчатхан тоғыс толдырча нооза.
Че прайзынаң артых ӧрініскен поларлар чайаачы устар. Амды оларға постарының кибелістерін, чоохтарын газетада сығарып ал турар чахсы оңдай табылча. Олох арада писательлернің ӧӧн чардығы хакас пічиин тӧстирінде араласчатхан комиссияда полған алай учебниктерге кирек тексттерні орыс тілінең тілбестирге полысчаңнар. Мында Василий Кобяковты, Андрей Кузугашевті паза даа пасхазын адирға чарир. Хакас писательлер аразында марығ чарлалчатханнаңар искіріг «Хызыл аал» газетадох сыххан нооза.
Че Иван Коковха редактор тоғызын ӱр толдырарға киліспеен. 1927 чылда кӱскӱзін «Хызыл аалның» редакторына Михаил Тимофеевич Спирин турғызылған. Андағ оңдайнаң Иван Иванович Коков газета сығарар тоғыснаң ікі ай артиинаң на устаан - 27 июньнаң сығара август ай тоозылғанӌа. Аның соонда чи хайдар парған полӌаң?
Піреезінің танығларынӌа, Хакасиядағы окроно аны Новосибирсксер учебниктер сығарарға ызыбысхан. Пасхазы Иван Коков Москвазар ӱгретчілер пілізін кӧдірӌең курстарға парыбысхан тіӌең. Чайаачы кӧңніліг оол позын ӱгретчее санапчатханын пілӌеңнер. Ағаа хоза, ол сыбыра пілізін алғыдарға, тоғызын чахсы толдыр турарға харасчаң. Тиктең нимес, ол позынаңар хысхаӌахти пасхан пічіктерінде ӱгренер оңдай табылза, аннаң хайди даа тузалан халарға кӱстенгенін таныхтапча. Москвада ӱгренгенінеңер пазылыбохча.
Чуртас чолын ол Карелияда тоосхан. Ипчізінің чирінде. Хайдағ оңдайнаң анда пол парғаннаңар алынӌа чоох пас саларға чарир. Че Иван Иванович Коков, 25 частығ ӱгретчі, пос тілінең сыххан «Хызыл аал» газетаның пастағы редакторы полғаны Хакасияның тархынында хаӌанға даа халар. Хайди тидірлер, пастағӌыларға хаӌан даа сидік поладыр. Че ол аны турыстығ тобыр парыбысхан, позының адын тиксі сабландыр салған.
СӦС СОО: Пу материалны тимнепчеткенде, Иван Иванович Коковтың чуртас чолын, тоғызын сағысха кирген газетабыстың ветераннары, редактор полған Елена Антоновна Абдинанаң, Тимофей Николаевич Балтыжаковнаң, істеніс ветераннары Инна Кирилловна Майнагашеванаң, Коковтар хызы, Сергей Ефимович Инкижековнаң, тархын наукаларының кандидады, этнограф Кузьма Михайлович Патачаковнаң паза даа пасхазынаң чоохтасханы туза полған.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы