ХЫЙҒАЛАРЫБЫС ХАЙЫҒДА ПОЛҶАҢ
09.02.2022
Хабарлар
Газетабысха - 95 чыл. Сергей Инкижеков - сыбыра устағ-пастағ тоғызында полған кізі. Мағаа аннаң хада «Хызыл аал» хайди сығып пастааннаңар, чоныбысха ӧрініс ағылғаннаңар чоох-чаахнаң одырып аларға киліскен
ЧОРЫХХА СЫХХАНЫ
Ағбандағы ӱгретчілер институдын тоосханда, пір айҷа тынанғам, чуртачаң орын тапхан соонда «Ленин чолында» істеніс чолын пастаам. Ипти ле тоғын парчатханымда, армияа хығыртығ тудындырыбысханнар.
Пу кирек 1977 чылда октябрь айда полған. Тоғынар, хабарлар пазар кӧңнім саңай тӱс чӧрібіскен. Ол тусха орта мині тоғысха алған редактор Георгий Владимирович Сунчугашев теестегі тынаға парыбысхан полған. Аның орнына Елена Антоновна Абдина халған. Істеніс ветераны ноға-да мағаа паарсаҷаң.
- Армияа парарға ам даа чарым ай халды, я? Таңда киноға суурынарға чол сығарзың, - саңай алаң астырча редактор орынҷызы.
Аны искен кізілер минзер хахап парып кӧрчелер. «Хайдағ андағ кино пол парды?.. Ноға ол суурынарға кирек?.. Минің дее парарым килче, артист поларға кічігдең сағынғам», - хаңалҷостаныс сыхханнар хабарҷылар.
- Ідӧк тее тоғынмин пас чӧрче... Писатель полар кізее киноға суурынғаны туза полар, - ӱндесче редактор орынчызы, анаң хосча, - таңда обед соонаң килерзің. Мында кізі сағир.
Холын чӱктен салған улуғ частығ кізіні сах андох кӧр салғам. Ниме чапсытхан - хада тоғынчатхан арғыстарым, аны кӧр салып, тың улуғлап, чоох-чаахнаң турыбысчаңнар. Чох, мин аны таныбинчам. Аннаңар Елена Антоновнаа ла ізеніс. Хайдағ кізі полчатханын чоохтап пирерге кирек.
- Пу пістің чиит писательібіс Анатолий Султреков. Сірернің сурыныстарыңҷа таап пирдім, тимір чол вокзалынзар машиналығ апар саларлар, - кинетін не маңзырап сыхты Елена Антоновна.
Поездтіг ойлат парирбыс. Кӧзенек хыринда тур салдыбыс. Улуғ частығ кізі Сергей Ефимович полчатханын на пілчем. Елена Антоновна пісті чағын таныстырарға маңнанмин халған, постарының киректері хоостыра чоохтасханнар. Аннаңар киноға суурынарға хада парчатхан апсахсар пірее хати сыныхти кӧр салчам. Улуғ пастых полған кізее тың на тӧӧй нимес - чабызах арах сыннығ. Устағчы хайди даа чалбах чарыннығ, пӧзік сыннығ, поғда кӧрімніг, хатығ ӱнніг поларға кирек тіп тӧлкеленіп одырчам. Сергей Ефимович, тізең, ағырин на чоохтанча, пу хыри-пазы кӧрінминчеткен чазыларҷа аттығ даа, чазағ даа чӧр турарға киліскенін сағысха кирче. Піс ол туста Шираның кӱргенніг чирінче иртчеткебіс.
- «Хызыл аал» хайди сығып пастаанын, чоныбыс тың ӧрінгенін кӧрген кізібін, - кинетін не чоохтаныбысхан ол.
КИНОҒА СУУРЫНҒАНЫ
Армияа парарға тимнен салған позым пастағы туста аның сӧстеріне тың даа хайығ айландырбаам. Анаң на сағыс хабынғам: мына хайдағ кізінең хада киноға суурынарға киліс парды. Паза мындағ сурығ айтыс пирбинчеткен: ноға мин ағаа кирек пол пардым? Анзын сала соонаң арах піліп аларға чарадыбысхам.
Копьев аалдағы тимір чол станциязында пісті машиналығ удурлааннар. Сах андох «Хара кӧл» тынағ орынзар ойлат сыххабыс. «Тайға императорының тӱгенчі чылы» хоос фильмде суурынчатханнар анда чуртапчатхан осхастар. Свердловсктағы киностудия тынағ базазын тоғыс тоозылғанча саңай ээленібіскеннеңер искіргеннер.
Мында мағаа прай ниме чапсых пілдірген. Сергей Ефимович, тізең, ибдегі ле чіли пойли хайын чӧрче, пастых полчатханда, пеер тынанарға кил парчаңмын тидір. Анзы чапсых таа пілдірібіскен, хайдағ ла пастых полды ни тіп сағын сыххам. Чазырбинчам, ол кем полчатханын пілбинчеткем. Ам на институт тоосханда, чон аразына кірерге маңнанғалах полғам.
- Син ибіркі сілігнең ӧкерсініп ал. Мин ӱр нимес тынанып алим. Час позынин алча, - амыр ла чоохтан салды ол.
Сынап таа чи, ноға мында одырчадарбын. Сыхтым. Сах андох Хакас драма театрының артисттеріне урундым. Оңнығ ла сууласпинчалар. Мині кӧр салып, алаң асчалар, мында ниме ит чӧрчезің тіпчелер. Киноға суурынарға килдім теенде, істілерін тудынғанча хатхырысчалар. Хомзын таа парғам. Ізебімнең чачын сығарып, Николай Тачеевке тудындырыбыстым. Хығырып алып, ибіре пас чӧр сыхты - артист узын кӧзітче полбас па.
- Ооллар, пістің театрзар наа кізі алтырлар, - хахап парғанын чазыр полбинча ол, чаҷынны пасхазына кӧзідіп.
Анда мин Хакас драма театрының артизі полчатханнаңар, кӱнде 2 салковай 70 ахча тӧлирге киректелчеткеннеңер пазылых полған. Андағох чачын Сергей Ефимович Инкижековха пирілген. Олаңай кізілерге пір кӱн ӱчӱн 1 салковай 80 ахча пирҷеңнер. Улуғ хомзынысха, ол чаҷынны, ибзер айланчатханда, нандыра алып алғаннар, хорадылған ахча ӱчӱн нандырығ тударға кирек тееннер.
Киноға пӧзік тағда суурынғабыс. Пісті Тигір тізі аттығ тасхылзар вертолеттығ апарчаңнар. Прай Хакасия анда чыыл парғанға тӧӧй. Таныстар толдыра. Чіҷең нименің аймағы. Хой идінең тігілген чарбалығ ӱгре сыбыра ізіг - мындағ саблығ тасхылда хуруғ одың табылбас па. Аннаңар кӧйчеткен от успинчатхан. Хайынҷах палалар тоғыстарына сыданчатханнар.
Піс Сергей Ефимовичнең хада апсахтар полыбысхабыс. Сынап улуғ частығ кізее хубуларға кирек чох полза, мині матап чӱлендір турғаннар: хыр састығ парик, узун сағаллар. Аркадий Гайдарны удурлапчатхан кізілер аразында пас чӧр сыххабыс.
ИИРДЕГІ ЧООХТАЗЫҒ
Саңай кізі хорғыстығ иде азырапчалар тынағ базазында. Тын таа полбин, стол кистінең турчабыс. Чӧптеспин дее, арығ киинең тынарға сыхчабыс. Ағастар аразындағы саарсых азах чолынча пастыр чӧріп алып, истіг орын таап алғабыс, тынанарға одырыбысхабыс. Тынарға хайдағ ниик.
- Нимее кирек пол парғаныңны піліп аларға чидікпинчезің, я? - минзер кӧйтік кӧріп, кӱлімзіреп салды Сергей Ефимович.
Пазым икіпчем. Улуғ частығ кізі чоохтың ӧӧніне сах андох кірбинче, ибіре-сибіре сыйбастырғлапча. Пір сӧснең, ағаа позының чуртас чолынаңар книга пас саларға кирек. Ағаа чиит писательлернің піреезі полыс пирзін тіп, ол Михаил Кильчичаковсар сурыныснаң айлантыр. Хакасиядағы писательлер пірігізінің нандырығлығ хачызы миннең чоохтас кӧрерге чӧп пиртір.
Хайди полчаң? Михаил Еремеевичтің сурынызын хайди даа толдырарға кирекпін. Че холыма кірген повестканы хыйа итчең оңдайым чоғыл, службаа парарға кирек. Улуғ частығ кізі сағыбас мині армиядаң айланарымны. Аннаңар «Таң солбаны» литература пірігізінзер хада чӧрген Сергей Карачаковтың адын адапчам, ол чахсы полыс пирер тіпчем. Чиит писательлернің ӱзі Москвадағы М.Горькийнің адынаң Литература институдында ӱгренчеткенін чоохтабох пирчем. Іди пір чӧпке килгебіс. Ікі Сергей пір тіл табарбыс тіп ізендірген ол.
Аның соонаң улуғ частығ кізідең «Хызыл аал» газета хайди сыхханнаңар, чир-суғҷыларыбыстың ӧрінізінеңер сурастырып пастабысхам. Андада Сергей Ефимовичке 19 час полтыр. Чиит тее полза, аны комсомолның Асхыстағы комитедінің хачызына таап салтырлар. Анзына турыстығ сылтағлар табылғаннар, неке. Пос тілінең газета сыхчатханнаңар ӧрчіліг тылаас тиксі тараанда, аны пос хараанаң кӧріп аларға, холда тударға кізілер аннаң-мыннаң на чыылызып пастыртырлар.
- «Хызыл аалның» редакторы Иван Коков хайди-да алаң ас парған кӧрімніг пастыр чӧрчеткен. Оңарылыстығ, газета сығар алнында уйғу-чадығ чох хараалар полған полар, - сағысха киріп пастабысты улуғ частығ кізі, анаң хосча. - Пілчезің ме, анҷа кӧп аймах кізі аразында мин кемні кӧр табарға харасхам?
Анзын хайдаң даа пілим зе. Кӧмес сым одырып алған соонаң Сергей Ефимович чооғын піди узаратхан: «Піс, устағ-пастағда тоғынчатханнар, хыйға хакастарны санға аларға харасчаңмыс. Олох арада постарыбыс улуғларыбыстаң кӧзідім алчаңмыс. Минің андағ кізім Михаил Григорьевич Торосов полған. Азыр хулахнаң кӧп хати исчеңмін, кӧрерге киліспеен».
ПИКТЕГДЕ ОДЫРҒАНЫ
Чоохха киліскенде, таныхтирға чарир: Сергей Ефимович Инкижеков 1908 чылда Ағбан пилтірі аймаанда полған Сойғачы аалда тӧреен. Піліске ирте тартылған, ӱгреніп алған. Хайди позы таныхтапча, устағ-пастағдағылар пічік пілчеткен ӧткін хылыхтығ хакас оол-хыстарны сыбыра хайығда тутчаңнар. Андағох хайыға кірген полбас па Інгеҷектер родының хыйға оолғы. Пастап аны комсомолның Асхыстағы комитедінің хачызына тапханнар. Анаң ол Асхыстағы толдырығлығ комитеттің кнезі полыбысхан.
- Пілчезің ме, пос тілінең сығар газетаны тимнирдеңер пастағы чарадығ 1927 чылда март айда алылған. Мағаа Хакасияның окружкомының ол чыылиинда аралазарға киліскен, - сағысха кирче ол.
- Сергей Ефимович, пай чуртастарыңнаң пірее хынығ, чапсых чардығынаңар чоохтап пиріңер? - сурынчам.
Анзы минзер сыныхти кӧрібісті. Анаң, полған на кізі позының тоғызын толдырча теен чіли, 1930 чыллар тоозылчатхан тустаңар чоохтап пастабысхан. Политика репрессиязы тиксі хазнабыста хайнапча нооза. Аны, Хакасия облисполкомының кнезін, харибге чабарға тимненчеткеннерінеңер азынада искірҷең чахсы кізі табылған. Сергей Ефимовичке андада 30 час полған, кабинедінде пиктенібізіп, нинҷе пар аар нимелернең ізікті істінең тіреп салған. Позы Москвазар сығдырадарға харасча, че палғалыс чоғыл. Ӱзібіскен осхастар. Кабинет ээзінің хал хылиин чахсы пілчелер нооза. Андағ полбаан полза, пастыхха сых полбасчых.
- Кабинедімде пиктен салып, ӱс кӱн одырғам. Кем-де Москвазар сағба идібістір. Андартын чахығ килгенде ле, хыйа парғаннар, - аар ла тын салды устағ-пастағда 1956 чылға теере тоғынған Сергей Ефимович Инкижеков.
Иирдегі хынығ чоохтазығ тузында Інгеҷектер родының саблығ оолғының пай чуртазынаңар кӧп чапсых тылаас истіп алғам. Олаңай чоохтазығ тузындағы хабарларны пічікке пазып албааныма тың ачырғанчам. Позының туған-чағыннарынаңар улуғ поғдархаста сағысха кирчеткенін хайди ундударзың.
ХАБАРҶЫЛАР ПОЛҒАННАР
Сергей Ефимович пос тілінең сыхчатхан газетада хабарҷы полып тоғынғаннар санында пастап Матрёна Матвеевна Инкижекованы адапча. Ол В.Г.Чаптыковтың адынаң хазна филармониязының симфоническай оркестрнің дирижеры Вячеслав Инкижековтың ууҷазы полған. Матрёна Матвеевна 1915 чылда тӧреен. Минсуғдағы ӱгретчілер курстарын тоозып, Пии аалдағы школада істеніс чолын пастаан. Олох арада 18 частығ хакас хысты аймахтағы комсомол комитеді Москвазар путевканаң таныхтапча. Анда ол Надежда Константиновна Крупскаянаң тоғасхан.
1941 - 1945 чылларда ол «Хызыл аал» газетада аал хонии пӧлиинің устағчызы полып тоғынған. Мында даа позын чахсы ла саринаң кӧзіткен, чаа чыллары тузында Хакасияның халых-чарыдығлығ чуртазында ӧткін араласхан, чииттерні фронтха полызыға кӧдірчең. Андағ ӧткін хакас хысты 1946 чылда коммунисттер партиязына алчалар, Хызылчардағы партийнай школазар ӱгренерге ысчалар. Аны тоосханда, Матрёна Матвеевна партияның Хакасиядағы обкомының агитация паза пропаганда пӧлиинде инструктор полып тоғынча. Иреннер чаадаң айлан сыхханда, ол партийнай тоғыстаң парыбысхан. Аны областьтағы Культура туразының устағҷызына турғысханнар. Ол «Кӱн чахайағы» ансамбльны тӧстиріне улуғ хозым иткен, Сара Даниловна Словинанаң паза Александр Александрович Кенельнең сыбыра хада-пірге хайын чӧрҷең, ойыннар турғызарға маңат хабазығ пирҷең. Хайда даа тоғынчатса, газетанаң палғалыс ӱспечең, хабарлар пасчаң.
Пістің газетада хабарҷы полып тоғынған ікінҷі туғанына Леонид Трофимович Инкижековты санирға чарир. Ол Ленинградтағы театр институдын тоосхан. Пастағы курс соонаң актерлар пӧлиинең театроведтер пӧлиинзер парыбысхан. Андағ оңдайнаң Леонид Трофимович хакастар санынаң пастағы пӧзік ӱгредігліг театровед полча.
1956 чылда театр институдын тоосхан 25 частығ хакас оол тӧреен чирінзер айланча. Пастағы туста ағаа килістіре тоғыс табылбинчатхан. Аннаңар партияның Хакасиядағы обкомының агитация паза пропаганда пӧлиинің устағҷызы Семён Константинович Добров аны «Хызыл аал» газетаның хабарчызы поларға чӧптеп алған. Редакцияда Леонид Трофимович 1957 - 1959 чылларда тоғынған. «Мағаа хайдағ ла полза сурығлар чарыдарға килісчең. Олох арада театрда турғызылчатхан ойыннардаңар, пістің артисттерібістің узынаңар пазары ӧӧн хайиимда полчаң», - редакцияда тоғынған чылларын сағысха кирерге хынчаң Леонид Трофимович Инкижеков, Хакас театрынаңар 3 книга пас салған чайаачы ус.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде