«АЙ СОЛБАННАҢ КӰН СОЛБАН» ЧАРЫХХА СЫХТЫ
30.03.2022
Статья
Наа кинде. «Ай Солбаннаң Кӱн Солбан» - іди адалча хайҷы Семён Шулбаевтің алыптығ нымахтар киндезі
Семён Иванович 1924 - 1992 чылларда чуртаан, сыххан чирі Аңчул полған. Ол сылтағнаң кинденің презентациязы тӧреен аалында ирткен.
Культура туразында чон-чахсы чыыл партыр: хайӌының туған-чағыннары, Чоғархы Таштып, Хызыл суғ паза Аңчул ааллар чуртағӌылары, Хакасияның тіл, литература паза тархын наука-істезігліг институдының ученайлары, Хакасияның Литераторлар туразының тоғынӌылары, Таштып аймааның пазы Алексей Дьяченко, аның полысчызы Иннокентий Куюков паза пасхазы даа. Аалӌыларны чалахай удурлааннар «Чирім тынызы» культура туралары пірігізінің тоғынӌылары Наталья Канзычакова, Эрна Миягашева.
Кемдір ол Семён Иванович Шулбаев? Саблығ хайӌы-нымахчы, Илбек Ада чаа ветераны. Чаа тузында ол Тихоокеанскай флотта служба апарған, японнарнаң чааласхан. Ибзер айланғанда, аал чӧбінде хачы полған, соонаң леспромхозта істенген. Палаларының чооғынаң, пабазы чааны сағысха кирерге хынмаӌаң.
Ол алыптығ нымахтарны кічігдең истерге хынӌаң, школада ӱгренчеткен тустох иирлерде Аңчул аалдағы хайӌыларны истерге чӱгӱрӌең полтыр: Ефграф Миягашевті, Павел Тодановты, Алексей Майтаковты, Алексей Очубаевті. Алыптығ нымахтарны чиит Семён 1940 чылдаң сығара ызып пастаан, позының кӧг тирии чохтаңар, ол Павел Тодановтың оолғынаң сурап алӌаң полтыр.
Семён Иванович Шулбаев 30 азыра алыптығ нымах пілгені хайхастығ. Ол син алыптығ нымахты сағыста ал чӧрерге хайдағ илбек сағыстығ кізі поларға кирек! Хак-НИИЯЛИ-ның холнаң пазылған фондында аның 12 алыптығ нымаа хайраллалча. Оӧнінде ол нымахтарны позы пічікке пасчаң. 1979 чылда чонның пазылбин пӱткен чайаачызын чыыпчатхан экспедиция, Аңчул аалда полып, Семён Ивановичтең ӱс алыптығ нымах пазып алған, ікізін ол позы пазып пирген. Пӱӱнгі кӱнге хайӌының тӧрт ле алыптығ нымаа чарыхха сых парған. Іди «Хан Орба» (1989ч.) паза «Хубан Арығ» (1995ч.,1996ч.) алыптығ нымахтарны кибелісчі Алевтина Майтакова сығарысха тимнеен, «Ах пора аттығ алып Ах Хан» (2007ч.) алыптығ нымахты писатель Анатолий Султреков чарыхха сығарарға хабасхан.
«Ай Солбаннаң Кӱн Солбан» тӧртінді сыххан алыптығ нымахты С.И.Шулбаев Аңчул аалда чуртаан Алексей Николаевич Майтаковтаң ікі хати истір. Ол иптіг, пай тілліг кізі полтыр, кӧп алыптығ нымах пілдең, аны искен чон «Ай Солбаннаң Кӱн Солбанны» иң хынығ алыптығ нымахтар санына кир салған. Аны чадынға пазып, Семён Шулбаев 1989 чылда Россияның паза Хакасияның саблығ артизі, Хакасияның чон артизі, режиссер Светлана Чаптыковаа пирібістір. Аннаң сығара илееде тус ирт парды, че алыптығ нымах чарыхха сых парды!
Таныхтирға кирек, кинденің презентациязы пӧзік синде ирткен. Хайҷының чуртас чолынаңар, чайаачызынаңар, алыптығ нымахты сығарысха тимнепчеткенде, хайдағ сидіксіністер тоғасханнаңар Хакасияның Литераторлар туразының кізілері Надежда Бурнакова, Валентина Кайдаракова, ХакНИИЯЛИ-ның тоғынҷылары Наталья Шулбаева, Юлия Чаптыкова, Хакас радиозының хабарҷызы Инна Тодинова чарыт пиргеннер. Тоғыс оой парбаан, ноға? Пу алыптығ нымах пір ле диалектнең пазылбаан паза иргілен парған сӧстер кӧп, оларның орта алай саба пазылғанын сӧстіктерде сыныхтирға кирек нооза. Че сыххан киндеде прай ідӧк ле артыс салғаннар, хайди Семён Шулбаев пасхан.
«Ай Солбаннаң Кӱн Солбан» алыптығ нымахта тӧреен Чир-суун, постың сӧбірезін, чонын паза малын арачылапчатхан махачы, кӱстіг алыптардаңар пазылча. Олар тӧрт тӧлге читіре абылапчатхан оңнығ нимес алыптарнаң арға-сӱмелерінең сынасчалар. Пу харбазығда кем утып алар? Хадан ӧӧн алыптарның сӧбірелерінде чарымы ах сағыстығ, чарымы хара сағыстығ алыптар тӧріпчетсе. Ана пу туста алыптарның тирең, хыйға сағыстығ уудалары, хада хонған абахайлары паза ізестіг нанҷылары оларға полыс поларлар ба алай чох па? «Ай Солбаннаң Кӱн Солбан» алыптығ нымахта прай ниме пар: хыныс, ынағлас, хайхас, арға-сӱме, харбазығ...» - пазыл партыр кинденің аннотациязында.
Алыптығ нымах 500 тиражтығ сыххан. Кинделернің чарымызы республиканың библиотекаларында тарадылар. Аңчулдағы библиотекаа «Ай Солбаннаң Кӱн Солбан» киндені сыйлааннарох. Библиотека тоғындызы Ирина Бутонаева кибелісчі Алевтина Майтакованың 90 чазына кӧзідіг тимнеен. Анда Семён Шулбаевтің «Хубан Арығ» алыптығ нымаан кӧр табарға чарир.
Тиражтың 10 процентін Семён Шулбаевтің пала-пархазына пирібіскеннер. Хонғаны Мария Романовнанаң хада Семён Иванович пис пала ӧскір салғаннар: Зинаида, Светлана, Иван, Клавдия паза Александра. Иван Шулбаевті республикада кӱресче саблығ тренер чіли таныпчалар, ол Сорығда кӱрес школазын тӧстеен. Пабазынаңар хайдағ кізі полған тіп чоохтап пирерге сурынғанда, ол кӧрігділернең ӱлескен: «Пабам чалахай, илбек сағыстығ кізі полған. Удаа піс аны ниме-де пасчатханын кӧрҷеңміс. Чатханнаң пасха, балалайканаң ойнап пілҷең. Ибіркі тайғаны, хада хузухтап-аңнап чӧргенде, прай мағаа кӧзіт пирген. Пик пӱдістіг, пӧзік сыннығ ир кізі полған».
Тарина БУТОНАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы