ЧОН ХАЗИИНЫҢ ПАСТАҒЫ УЛУҒ ІСТЕЗИИ
15.04.2022
Хабарлар
Наа кинде. «Хуртуйах тас» музей-заповедниктің наука тоғынҷызы Леонид Горбатов «Хакас чонның хазии» монография ах чарыхха сығарыбысты
Піс пурунғыларыбыс кізі хазиина, аны пиктиріне паза, ағырыға хаптырза, имненеріне хайди хайғанын пілчебіс, че пӱӱнгі кӱнге теере ол сурығ пір дее наука тоғызында чарыдылбаан. Амды кирек алысты. Пу наада тархын наукаларының кандидады, «Хуртуйах тас» музей-заповедниктің наука тоғынӌызы паза Хакасия культуразының саблығ тоғынӌызы Леонид Горбатов «Хакас чонның хазии» монография ах чарыхха сығарыбысты.
Аның таныстырчатхан чардығында пазылча: «Монографияда хакастарның культура ис-пайының ӧӧн чардыхтарының пірсін, хакас чон хазиин, пастағызын на тиксі паза пірге істезерінӌе кӱстенгені чыылған. Кибірліг имнег оңдайларын апарған узах частығ искірігӌілердең чыылған наа пілістер пирілче. Ол санда чӱрек сабылғанынӌа диагноз турғысханы, аннаң хамнар тузаланӌаң, пілігӌілердеңер искіріг, ағырығлар сығысхан сылтағларның пӧлілгені, чон имнег киреенде имнердеңер тиксі искіріглерні чығаны, имнерні тимнеені, оларның кӧрімнері, ісчең оңдайлары пирілче паза ағырығларны имнеӌең оңдайлар таныхталча...»
Кинденің таптырғазы сала толдыра нандырығ пирче. Ол ӱс главадаң пӱтче: хакастарның ХІХ чӱс чылда паза ХХ чӱс чыл пасталчатханда, чуртас оңдайы паза хазии, хакас чонының имнег киреенің кибірлері паза имнер, хай пірее ағырығларны имнеӌең оңдайлар. Сӧс соо соонаң тузаланған искіріг орыннары, автордаңар сӧс, искірігнең ӱлескен чуртағӌылар ады-солазы, кізі иді-ханының, істі-харнының хакас аттары паза оңнағлар пічии пирілче.
- Хакас чонның хазии хайди хайраллалчатханын істескен полғам. Істезігліг тоғызымны 2019 чылда Томсктағы хазна университедінде арачылаам. Аны хоостыра пу наада монография сығарылған. Анда хас-хачаннаң сығара пӱӱнге теере кем хакас чонының хазиин хайраллачаң полған, хайдағ туза олар ағылчаңнары чарыдылча. Имнег кирее хайди тилеен, хайдағ ученайлар аны істескеннерін піліп аларға чарир. Пілігҷілернің, хамнарның паза имчілернің тузазын істескем, - чарытхан тархын наукаларының кандидады.
Леонид Васильевич, істезігліг тоғызына искіріглер чыып, чоохтасхан чуртағӌылар аттарын пирче. Оларның санында хазых таа кізілер, ам изен нимес тее кізілер пар. Пурунғыларыбыстың кибір-чозахтарын хайраллаан, постары хам алай пілігӌі полған кізілер республиканың аймах пулуңнарында чуртааннар: Асхыс, Таштып, Пии, Шира чирлерінде паза пасха даа. Ол санда авторның хам полған тай ууӌазы Ылчырба Чистанова (1918 - 1986 чч.) паза іӌезі Зинаида Горбатова (1949 -2002 чч.) полтырлар. Тиктең нимес пу монография оларға чарыдылған. Учёнай улуғларын позының иң ӧӧн паза пастағы ӱгретчілеріне санапча. Олар Леонид Васильевичті хакас чуртазына, аны істезеріне кӧніктіргеннер, ол тоғыс кирек полчатханын таныхтааннар.
- Оларның чуртазы ниик полбаан, ууҷам хам полчатханы ӱчӱн чарғылаттыр паза ызыға ызылтыр, ічем аның ӱчӱн ідӧк матап иреелентір, че, андағ даа полза, олар чон кибірлерін хайраллирын узаратханнар паза пала-пархаларына читіргеннер, амды мин аны чонға читірчем, - тіпче улуғларының киреен узаратчатхан хам Леонид Васильевич.
Россияда чон имнег киреене чарыдылған пу пастағы тоғыс. Ағаа сала чағын сурығларӌа істезіглер пар, ол санда Алтайда паза Дагестанда. Аннаңар даа арачылағ комиссиязы тоғысты пӧзік паалаан. Істезігліг тоғызының наука устағӌызы профессор Валентина Тугужекова полған, рецензенттер - Сибирьдегі чилегеліг чоннарның істезігӌізі, этнограф Виктор Кривоногов паза якут, пӱрӱт, моол чоннарының істезігӌізі Всеволод Башкуев. Прайзы тархын наукаларының докторлары. Аннаң пасха ӱндезіглер тимнелген. Пілдістіг, наука тоғызын піди ле, материаллар чыып, сығарыбыспассың. Аның наука-істезігліг полчатханын пір ле хати нимес киречілирге киректелче.
- Че монография наука тоғызы даа полза, піс аны чонға пілдістіг тілнең сығарарға кӱстенгебіс. Тирең паза алғым оңнағларны алыстырғабыс, ол чонға иділген нооза, - тіпче Леонид Васильевич. - Киндеде 25 чыл мының алнында даа сыххан материаллар пар. Харын, газетабыс пар, «Ленин чолы», «Хакас чирі» страницаларында сыххан материалларымны ідӧк пеер киргем. Хайдағ хамнар пар? Хам-кӧрігҷі, хам-пілігҷі, тӧлкечі, чарғыҷы - прай пӧліліп чарыдылғаннар. Имҷі-пілігҷілер ідӧк ағырығларны имнепчеткені хоостыра пирілгеннер.
Ирткен чечіме кӱн «Хуртуйах тас» музейде Леонид Горбатов наа сыххан киндезінің кӧзідиин иртірген. Кӧзідіге илееде аалӌы чыылысхан, ол санда ученайлар, музейлер тоғынӌылары, библиотекарьлар, имӌілер. Тархын наукаларының докторы, профессор Валентина Тугужекова, Л.Р.Кызласовтың адынаң республиканың чир-суғ ӱгренӌең музейінің специализі Надежда Данькина, Н.М.Мартьяновтың адынаң Минсуғдағы музей директорының наука тоғызынӌа орынӌызы Ольга Ахремчук, Н.Г.Доможаковтың адынаң национальнай библиотеканың ӧӧн библиотекарьы Эльвира Торокова паза пасхазы араласханнар. Олар істезігліг тоғыстың тузазын таныхтааннар, Валентина Тугужекова, тізең, кинде авторына наукадағы чолын узарадарға алғаан.
Леонид Васильевич пу істезігліг тоғызын монография чіли сығарарға полысхан улусха улуғ алғызын читірче. Істезігліг тоғызын узарадар сағыс парох. Ученайның анзына ідӧк материаллар чыылча.
Автор :
Наталья СУБРАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде