КИБЕЛІСТЕРІ САҒЫСХА ТӰЗІРЧЕЛЕР
27.04.2022
Статья
Кӱскӱзін мин Паин Сааның чайаачызынаң хатап танызып алдым тиирге чарир. Минің чеенім Ольга Юрьевна Шагдурова (хыс фамилиязы Кокошникова) Новосибирсктегі Россияның наука академиязының филология институдында тоғынча, Сибирьдегі чоннарның тіллері пӧлиинде улуғ наука тоғынӌызы полча, филология наукаларының кандидады. Олар анда хакас, алтай, тыва тіллерін удаа істесчелер, тиңнестірчелер. Андағ оңдайнаң, чееніме Паин Сааның пір кибелізінің танығлары кирек пол парған: хаӌан, хайдағ чыындыда сыххан. Пу кибеліс:
Маңзыра, син, Маңзырирға.
Маңзыра, син, хынарға.
Маңзыра, ойлап, чуртирға,
Маңзыра сӧс тударға.
Маңзыра кӱннің айызын,
Маңзырап, кӧр килерге.
Маңзыра чирнің чалбағын,
Маңзырап, ибірерге.
Маңзырап, Маңзырастарда
Пір ниме, син, ундуба.
Пірее хачан сағаа чуртаста,
Килізер... Маңнанмасха...
Кибелістің сӧстері минің кӧңніме чағыннар. Андағ оңдайнаң, мин Асхыс аймаандағы библиотеказар парғам. Анда чир-суғ ӱгренӌең пӧлік пар. Мағаа Паин Сааның кибелістер чыындыларын таап пиргеннер: «Азыр чол» паза «Таңма». Кирек кибелісті тілеп, мин ниме мағаа кирегін ундубысхам. Чайаачының полған на тоғызын, тохтабин, хатап-хатап хығыр сыххам. Полған на кибеліс мағаа таңнастығ пілдірген: хығырарға ниик, че кізіні сағысха тӱзірче. Пір кибелісте мындағ сӧстер пар:
... Ам часкалығбын, ам ӧрінчем мин,
Хачан табылчалар хығырығчылар.
Тадар тілінең пазылған сӧзімні
Оңарған хынған кізілерім парлар.
Че соонаң килген хоос тілліглерге
Ниме идерге, хайдар парарға?
Чӱректе чатхан аарлығ чӱктерні
Кемнің алнында айабин чайарға?..
Мин ол «хығырығӌы» полчам. Ідӧк сағыссырапчам, «хоос тілліглернің» сӧстерін кем хығырар, кем истер, кем пілер, кем оңнир...
Оля чееніме улуғ алғызым читірчем. Ол полбаан полза, пу кибелістер чыындыларына мин хайбасчыхпын. Мындағ хайхастығ чайаачы тоғыстарнаң таныспасчыхпын, неке. Прай даа кибелістер чуртастаңар, кізіні сағындырчалар. Пар кибелістер, хайда мин позымның сағыстарымны кӧр таапчам. Кӧзідімге алза, «Азыр чол» кибелісте мындағ сӧстер:
Чиңдір салып, турчам чалғызан.
Чирімде ээленче наа худай.
Ине тілін «хара пас» ундаан.
Истілбес чир-чалбахта:
- Хур-рай!
Амғы туста кӧп сӧснең тузаланмин сыхтыбыс. Мин позымны пілгели, «хурай» сӧсті исчеңмін. Іӌем пісті, палаларын, соонаң пархаларын, пу сӧснең арачылаӌаң, киптеӌең. Мин дее соонаң палаларым кічігде, уйғуларында ылғабыссалар алай аңдарыл парзалар, алай ба пірее нимее чочып парзалар, сағынмин даа, «хурай, хурай, хурай» тіп чоохтанӌаңмын. Іди іӌе тілі кізінің ханына сиип парчаттыр. Минің тӧреен тілім пу тусха читкенде, соондағы тӧлге чидер тіп сағынчам.
Паза Паин Сааның, кибелістердең пасха, сарыхтар пар: тамӌыхтар паза лимериктер. Кӧзідімге алза:
Чилнің кӱзі - хазыр сабыста,
Пораанның кӱзі - хыйаннығ соохта,
Малның кӱзі - кӧптелген тӧлде,
Пабаның кӱзі - тӧреен оолда,
Ипчінің кӱзі - ізестіг ирде,
Чонның кӱзі - пірігісте...
Хығырыңар хакас тілінең пазылған кинделерні, чайаачы тоғыстарны, газетаны. Посха чағын сағыстарға тоғазарзар.
Нина ЧЕБОЧАКОВА
Асхыс аал
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы