АНЫҢ ЧУРТАЗЫ - СІЛІГ САРЫН
06.05.2022
Хабарлар
Василий Архипович УГУЖАКОВ
Илбек Чиңіс. Ханнығ чаада махачы хылыхтарын кӧзіткен айдастар олаңай чуртаста даа чон хайиинда полғаннар, устағ-пастағ тоғызын толдырҷаңнар. Андағларның санында сала даа ікінҷілес чох Василий Угужаковты адирға чарир
ИРТЕҶІЛ ООЛАХ
Василий Архипович Угужаков 7 январьда 1925 чылда Хакас уездіне кірчеткен Шарып аймаандағы Орах аалда чӧпче хоныхтығ кресен сӧбірезінде тӧреен. Іӌе-пабазы иртеннең иирге теере тоғынӌаң, палаларын астатпасха, хомай тонандырбасха кӱстенӌең. Пабазы уғаа ус холлығ полған, ол ла итпес тоғыс чоғылға тӧӧй пілдірӌең. Палаларын кічігдең сығара позына полыстырӌаң.
- Пӱӱн ирте узирға чадыңар. Таң алнындох кӧлзер палыхтап парарбыс, - сизіндірӌең чурт ээзі палаларын. Орах аал хыринда палыхха пай Парна кӧл полған. Нинӌе кирек, анӌа тут. Пабазы, ат кӧлібізіп, тутхан палыхты тимір чол станциязынзар садарға апарӌаң. Іӌезі сӱт тамаан тимнеп пирӌең. Чіӌең нименің аймағын сатханын садыбысчаң, орнасханын орназыбысчаң. Тимір чол станциязынзар удаа чӧрчеткен кізінің анда чахсы таныстары табылӌаң. Олар хакас иренге чахығлар даа пирӌеңнер. Хысхызын даа чорыхтарын тохтатпаӌаң.
- Арғаастанминчатхан, ирте турчатхан кізі ле ікі ӱлӱстіг поладыр, - ӱгреде чоохтан салӌаң чурт ээзі. Ол даа сылтағнаң, неке, Вася оолах кӱн сустарын азах узында удурлирға харасчаң. Пабазына полызып, аның чахығларын чӱгӱрікнең толдырӌаң. Чітіг хылыхтығ оолғына пабазы иртенгі кӱн сустары ибіркіні хайди сіліг чарытчатханын кӧзітчең, пірее килістіре тахпах таа кӧглебісчең. Чоохха киліскенде, мындағ танығ идерге чарир: Василий Архипович уғаа сіліг ӱнніг полғанын прайзы даа сағысха кирӌең. Орах аалда прайзы пос тілінең чоохтасчаң.
Иртеӌіл хылыхтығ ӧскені ағаа соонаң маңат хабасхан тиирге чарир. Хаӌан ол устағ-пастағ тоғызында полғанда, арғыстары аны уйғу-чадын саңай ундутхан кізі полӌаң ма тіп санаӌаңнар. Тоғыстаң парчатсалар, Василий Архипович кабинетте халча, кемнең-де телефоннаң чоохтасчатхан полча. Иртен килзелер, анда хайын чӧрчеткенін кӧрчелер, хайдағ-да пастыхты тоғазыға хығырып алған осхас, ол-пу чахығлар пирглепче. Чыылығ алнында хайди даа пірее пӱдірігні сыныхтабысча.
СУРЫНЫС ПІЧИИ
Чазы читкенде, Вася пастағы классха парған. Ай-тыс пілбес хылыхтығ оолағас школада даа пірее ниме хайди даа сағын таап алӌаң. Ӱгретчілер аның ӧткін хылиинаң орта тузаланарға харасчаңнар, аалдағы улуғ частығларға полыс пирерге нанӌыларынаң хада ызыбысчаңнар. Анаң аны пасхазына кӧзідімге ағылӌаңнар, махтабысчаңнар.
Пасталығ школа соонаң оолағас ӱгредиин хонӌых Парна аалда узаратхан. Мында даа Вася Угужаков пасха ӱгренӌілер аразында чіт парбаан. Пастап пионер организациязында ӧткін хылиинаң пасхазының хайиин тартхан. Аны комсомолға алғаннарында, пірдеезінің ікінӌілес чох полған, ол орындағы комсомол организациязының хачызы поларға кирек. Че ағаа пу аалда чахсы киректернең сабланарға асхынах пілдірген осхас. Тынағ кӱннеріне ибзер айланза, тӧреен аалындағы чииттерні чахсы киректернең айғазарға кӧдірӌең, улуғларны пічікке ӱгредері, оол-хыстарны комсомолға кирері, колхозха кірерге чӧптирі полӌаң.
Ханнығ чаа пасталыбысханда, Василий Угужаков школада ӱгренчеткен. Че сағызынаң ол хаӌанох фронтта полчатпас па. Аннаңар сым-туюххан кирек пічіктер чыып пастабысхан. Ағаа 18 час тол парғанда, военкоматсар килген, позын фронтсар ызардаңар пос кӧңнінең сурыныс пічиин артысхан. Ағаа хоза киректелчеткен пічіктерні іди ле сал пирген. Прайзында даа аны махтапчатхан ӱндезіглер.
- Чарир, оол, піс сині пос кӧңнінең армияа алчабыс. Че фронтсар парар алнында, кічіг командирлер курстарын тоозарға кирек. Аны тоосханӌа, чазың даа чағдап килер, - орта чарадығ алып, ӧткін хылыхтығ хакас оолны амыратханнар военкоматта.
Чаада аралазарға маңзырапчатхан Василий Угужаков хайдар даа ӱгренерге парарға тимде полған. Хаӌан аны кічіг командирлер курстарына ызарбыс тееннерінде, 18 час толдыр салған оол ӧрін тее парған: чаада аралазарға маңнанғадағ. Хайдағ даа полза, 1943 чыл нооза. Хызыл Армияның чааӌылары азымахчы фашисттерні кидеркі саринзар тудығ чох сӱрчелер. Итсе, сағам хан тӧгілістіг хазыр чаалазығлар пістің хазнабыс чирінде парчалар.
ААР ПАЛЫҒЛАТХАНЫ
Чаа пасталыбысхан сылтаанда школа тоозарға маңнанмаан хакас оолны Томск облазындағы Асиновскай кічіг командирлер тимнепчеткен чааӌы училищезінзер ӱгренерге ысханнар. Анда пехота офицерлерін тимнепчеткеннер. Ӧткін хылыхтығ чир-суғӌыбысха командирлер сах андох хайығ айландырғаннар, аны училищедегі комсомол организациязының хачызына табарға чӧпнең сыхханнар. Пу тоғыс ағаа маңат таныс, аннаңар Василий позын чахсы ла саринаң кӧзідерге харасхан. Іди тудынза, анзы ағаа фронтсар табырах парыбызар оңдай пиреріне тың ізенген.
Аннаңар, чаа киреене ӱгренердең пасха, училищенің комсоргы аймах тоғазығлар, тузалығ политинформациялар иртірерге маңнанӌаң, фронтта киректер хайди парчатханынаң тӧреміл таныстырӌаң. Сынында, тізең, ағаа офицер званиезін алған пасха чааӌыларнаң хада 2-ӌі Украинскай фронтсар пір туста парарға киліскен. Ол фронттың командирі полған Совет Союзының маршалы И.С.Конев.
Хызыл Армияның офицері Василий Угужаков гвардияның 62-ӌі дивизиязының 182-ӌі атығӌы полкының взвод командирінің полысчызы полыбысхан. Чаалазығ тузында кем хайди тудынчатханы сах андох харахха тасталча. Ай-тыс пілбес хылыхтығ хакас офицер мында даа позын чахсы ла саринаң кӧзідерге кӱстенӌең, махтаға сыхчаң. Чааӌы комсомолецтер хакас оолны батальонның комсоргына таап алғаннар. Чир-суғӌыбыс андағ пӧзік ізеніске турыстығ полған.
Ол туста пістіңнер Днепр суғ ӱчӱн хазыр чаалазығлар апарчатханнар. Хаӌаннаң сығара орыс литературазында махтаға сых турған саблығ суғ чаа тузында пірде пірсінің холында пол парӌаң. Гвардияның 62-ӌі дивизиязының чааӌылары, Днепр суғны маңнаныстығ кизіп, фашисттерні Украина чирінең сығара сӱріп пастааннар. Оңарылыстығ, полған на аал-город ӱчӱн хатығ харбазығ парӌаң. Чаалазығ тузында чағын нанӌы-арғыстарын чідірчеткені иң аар пілдірӌең.
Взвод командирінің полысчызы, лейтенант Василий Угужаков ыырӌыдаң тоғыр чаалазығлар тузында махачы хылиин пір ле хати кӧзітпеен. Аннаңар 18 частығ хакас офицернің кӧксінде II степеньніг Ада чаа орденін кӧрерге чарир полған. Хазнаның мындағ аарлығ сыйии полған на чааӌаа пирілбинче нооза. Аның соонда чир-суғӌыбыстың кӧксінде I степеньніг Ада чаа ордені палыңни тӱскен. Чиит оолға уғаа махтағлығ кӧзідімчидіг тіп санирға чарир.
Украина чирін азымахчыларның холынаң позыдарында хазыр чаалазығ тузында махачы хылыхтығ чир-суғӌыбыс аар палығладыбысхан. Нанӌылары аны имӌілер холына пирібіскеннер. Соонаң ол Баку городтағы госпитальда 1943 чылның 4 декабрьынаң сығара 1944 чылның 2 июньына теере имненген. Аның соонда чиит офицерні ибзер позытханнар, читіре имненіп аларға чахааннар. Махачы чааӌы имӌілер сыныхтаан ирт полбин салған. Хазии хоостыра аны службадаң саңай позытханнар. Андада ағаа 19 ла час полған. Хайдағ ачырғас. Аның нанӌы-арғыстары чааласчалар, че оларға полысчаң пір дее оңдайы чоғыл. Аар палығлатпаан полза, ханға тоспас фашисттерні арғыстарынаң хада хазнабыстаң сығара сӱрерӌік.
ІСТЕНІС ЧОЛЫ
Шарып аймаандағы военкоматсар санға турарға килгенде, чиит офицерні тӧреен аалындағы школада чаа киреенӌе ӱгретчі поларға чӧп пиргеннер. Че саңай пасха сағыс тутчатхан комсомолның Хызылчардағы крайкомы - махачы чааӌы полған хакас оол хайди даа оларға полызарға кирек. Аннаңар Василий Угужаковты комсомол тоғызына тартарға чарадығ алылған.
Чаа палығлары чазылғанӌа ол пропагандист полған, хайдағ даа чахығны толдырчатса, пірее наа, тузалығ ниме сағын таап аларға харасчаң. Тоғызына парчан кӧңнін салчатхан оолны Москвадағы комсомолның пӧзік школазынзар ӱгренерге ысханнар. Аны тоос килгенде, Василий Угужаков комсомолның Хакасиядағы обкомынзар хачы поларға ызылча. Мында тоғынчадып, чиит оол, Ағбандағы пединститутта ӱгреніп, аны заочно тоозарға маңнанча.
Хайда даа тоғынчатса, сыбыра маңат кӧзідімнерге читчеткен Василий Угужаковты партияның Асхыстағы райкомының пастағы хачызына турғысханнар. Аал хониин чахсы пілер ӱчӱн, пӧзік ӱгредігліг устағӌы Ағбандағы сельхозтехникумны заочно тоосхан. Асхыста ӱс чыл тоғын салғанда, аны партияның Ағбандағы горкомының хачызына турғысчалар. Анда ол пастағы хачаа теере табырах ӧс парыбысча, сыбыра махтаға сыхча, сыйыхтарға турысча.
1964 чылның декабрь айында Василий Архипович партияның Хакасиядағы обкомының хачызына турғызылча. Пір чыл пазынаң аны Москвадағы пӧзік партийнай школазар ӱгренерге ысчалар. Ол туста анда аннаң хада Хакасиядаң илееде кізі ӱгренген. Писатель паза ученай Николай Доможаков тоғыс хоостыра Москвада полза, оларны прайзын чыып алӌаң, тӧреен чирібістің тилізінеңер ухаанӌыластығ чоохтазығлар апарӌаң. Мында мына ниме иң чапсых - Николай Георгиевичтің ухаанӌыластары 5 - 10 чыл пазынаң сын чуртаста прай тол турғаннар. Ол киректердеңер редакцияның ветераны Елена Антоновна Абдина сағысха кирерге хынӌаң. Ол даа Москвада полза, чир-суғӌыларыбыснаң тоғасчаң осхас.
НАНДЫРЫҒЛЫҒ ТОҒЫС
1967 чылда Василий Архипович Москвадаң айланған. Аны Хакасияның толдырығ комитедінің кнезіне турғысханнар. Мына хайди ол позының сын орнын тапхан тиирге чарир. Пасха даа орыннарда тоғынчатса, маңат кӧзідімнерінең сыбыра махтаға сыхчаң, хазна сыйыхтарына турысчаң, чон аарлаӌаң, улуғлаӌаң. Че Хакасияның толдырығ комитедінің кнезі полыбысханда, пу тоғысты маңат апарарға чуртазы тооза тимненген чіли ізестіг тудын сыххан, хайдағ даа нандырығлығ чахығларны табырах паза кӧрілген тусха толдыр саларға тимде полған. Аның орынӌылары, партия обкомының тоғынӌылары ағаа матап хайхаӌаңнар.
1967 чылдаң сығара 1982 чылға теере табығӌыларның киртінізіне турыстығ тоғынған махалығ кӧзідім тіп паалирға чарир. Позының пастағы орынӌызы полған Геннадий Африканович Вяткиннең хада Хакасияның кӧрімін наа пӱдіріглернең чазап салғаны оларның кӱстенгені полчатпас па. Мында килкім пӱдіріглернің піреезін не адап пирерге чарир: «Саяны» стадион, Радио туразы, драма паза «Нымах» театрлары, наа школалар, олған садтары, чӱзерлеп километр асфальтнаң чабылған чоллар, Сойан-Сус ГЭС, «Ағбанвагонмаш» паза даа пасха онарлап килкім пӱдіріглер тиксі Совет Союзына сабланғаннар. Хакасиязар муңарлап чииттер пӱдірігде аралазарға килӌеңнер. Оларны хайда-да чуртадарға, палаларын олған садынзар чӧргізерге киректелчеткен. Мындағ маң чох туста хайдағ уйғу-чадыннаңар сағыс полар. Алнынзар, наа чидіглерзер кӧстег. Ӱр нимеске дее тохтирға чарабас. Сала ла пос салыныбыссаң, чуртас ағынының соонда халарзың.
Анзын ноға чазырӌаң за, Василий Архиповичті хомайлирға харасчатханнар табылӌаңнарох. Саңай маң чох тоғыс тузында прайзына чахсы пол полбассың. Чахығлар толдырарға хынминчатханнарға алай тоғысты сайбирға харасчатханнарға ӱн дее кӧдірерге, хатығлирға даа килісчең Василий Архиповичке. Че Хакасияның чуртағӌылары ағаа киртінӌеңнер, аның хайдағ даа чахығларын толдырарға тимде полӌаңнар. Анзын мындағ улуғ нимес кӧзідім чахсы киречілепче: 1969 чылда хакас оол-хыстарны Ленинградтағы театр институдынзар ӱгренерге ысчатханда, Василий Архипович чииттернең тоғазығ иртірген, нандыра айланзаңар, чурт пирерге харазарбыс теен.
- Махачы фронтовикке киртінерге чарир. Сӧзіне турысчатхан устағӌы, - сала ла пір ӱннең нимес сыбыхтасханнар хакас чииттер.
САРЫН ОСХАС ЧУРТАС
1977 чылда Василий Архиповичтің орынӌызына Мария Кривошеина турғызылған. Пу тоғыс ағаа пір дее таныс нимес. Че нинӌе-де тус пазынаң ол махтаға сығып пастаан, тоғызына сыданӌаң. Анаң позын Москвазар ӱгренерге ызарға сурынған. Василий Архипович аны позытхан, нандыра учёнай полып айланарға кирексің теен.
Ӱс чыл пазынаң Мария Ивановна Хакасиязар тархын наукаларының кандидады полып айланған. Василий Архиповичнең тоғасханда, піди теен: «Москвада ӱгренген чылларым иң кӧгліг сарын чіли ирткеннер. Че сірернің прай чуртазыңар - сіліг сарын». Мында паза даа ниме хозарзың. Иң пӧзік паалағ.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде