ГАЗЕТАНЫҢ КӰЗІ - АНЫҢ ХЫҒЫРЫҒҶЫЛАРЫНДА
01.06.2022
Хабарлар
Газетабысха - 95 чыл
Прайынар хыгырланар постын тілінен сыхчатхан газетаны. Ол сірэрні сидік чобаглыг хоныхтан сыгарып, чахсы чуртир чолга кирэр - піди, мындағ сӧстернең, мындағ кӧстегнең 95 чыл мының алнында чуртасха кірген хакас газетабыс.
Пістің чонның тархынында ол уғаа танығлығ кӱн полған. Ол кӱннең сығара хакас чоныбыс пос тілінең чирібістің паза тилекей хабарларын хығырып пастаан. Пістің газетабыс Хакас Республикада иң улуғ «частығ» газета паза СМИ полча, аның пастағы номері 1 июньда 1927 чылда чарыхха сыххан.
Пос тілінең печать органын тӧстирдеңер сурығ 1917 чылда ирткен чоныбыстың пастағы паза ікінӌі съездтерінде кӧдірілген. Аны чуртасха кирерге Октябрь революциязы соондағы культурнай революцияның салтарлары оңдай пирген, хаӌан наа хакас алфавиді, пічии тӧстелген, учебниктер сығарылып, пос тілінең ӱгредіг пар сыххан соонда.
Амғы тусха теере газетабыс адын ханӌа-да хати алыстырған: 1927 чылдаң 1959 чылға теере газета «Хызыл аал» адалған, 1959 чылдаң 1991 чылға теере - «Ленин чолы», 1991 чылдаң сығара газета «Хакас чирі» адал сыххан, 2008 чылдаң пасти - «Хабар». Че 2020 чылда, хакас чонның, хығырығӌыларыбыстың кӧп саннығ айланызы паза чахии хоостыра, редакцияның ӧмезі ӧткін тоғыныбысхан сылтаанда, газетабысха «Хакас чирі» ады нандыра айландырылған.
Хакас Республиканың национальнай газетазы тархынынаң паза мындағ ӧӧн танығлар идерге чарир:
- 1930 чылға теере «Хызыл аал» Минсуғ округының «Власть труда» газетазының вкладышы чіли сығарыл турған;
- 1930 чылда Ағбан пилтірі аалда (амғы Ағбан) типография азылғанда, «Хызыл аал» алынҷа газета пол парған;
- 1929 чылдаң 1939 чылға тееренаа тӱрк алфавиттіг латиницанаң;
- 1939 чылда хатап кириллицаа тӧстенчеткен хакас алфавидіне кірібісче;
- 1977 чылда хакас газета «Знак Почёта» орденнең сыйыхтатхан.
Газетабыстың ады паза кӧрімі алысса даа, аның ӧӧн кӧстеглері алыспинча - Хакас Республикаа, чоныбысха тоғынары. «Хызыл аалдаң» пасти тӧреен тілібіснең сыхчатхан чалғыс газетабыс Хакас чирінің, аның город-аймахтарының, аалларының чуртазынаңар, чидіглерінеңер, сидіксіністерінеңер, чоныбыстың саблығ кізілерінеңер пазып, хығырығӌыларға тоғынча. Аның полған на страницазы чир-суубыстың тархыны полып халча.
Таныхтирға кирек, газетабыстың чуртазы тиксі хазнабыс чуртазынаң пик палғалыстығ. Редакция тоғынӌылары, хайдағ даа тус полза, постарының тоғызын тӱзімніг толдырчалар. Пастағы туста газетаның ӧӧн кӧстеглері чонны пічікке ӱгредері, наа чуртас кӧстеглерінең таныстырары паза аал хониин тилідерінде, тиксі наа чуртас пӱдірерінде ӧткін араластырары полған.
Хазыр отыс чылларда редакция тоғынӌыларынаң прайзы ла хазых халбаан. Кӧзідімге, Николай Иванович Конгаров 9 октябрьда 1937 чылда арестке алылған паза атысха чарғылатхан.
Хакас газетаның тилізіне иң улуғ хозым иткен Семён Константинович Добров. Ол пастағы профессиональнай хакас журналист полған. 1939 чылда Семён Константиновичті, Ленинградтағы В.В.Воровскийнің адынаң журналистика институдын тоосханда, газетаның ӧӧн редакторына турғысчалар. Че тӱрчедең чаа пасталыбысча. Чаа пасталғаннаң «Хызыл аал» газетаның кӧп журнализі Чир-суубысты арачылирға фронтсар парыбысхан. Че газета позының тоғызын узаратхан, «Прай нимені - фронтха, прай нимені - Чиңіске!» хыйғынаң тоғынған. С.К.Добровтың сағысха киргенінең: «Илбек Ада чаа пасталыбысхан. Чааның сидік оңдайларында піске, журналисттерге, редакциядаң паза типографиядаң суткаларнаң сыхпин тоғынарға килісчең...»
Чаа соонда фронттаң чааласхан иреннер иблерінзер айланғаннар. «Хызыл аал» газетаның редакциязында тоғынып пастааннар Иван Мартынович Костяков, Тимофей Николаевич Балтыжаков, Иван Васильевич Капчигашев паза даа пасхазы. Чаа соонда пістің хазнабысха азахха турарға кирек полған. Аннаңар прай чон ӧӧнінде аал хониин кӧдірерге прай кӱзін салған. «Хызыл аал» газетаның ӧӧн пӧгіні полған - матыр тоғынчатхан кізілердеңер пазарға. Хабарӌыларға аалларӌа аймах-пасха оңдайларнаң чӧрерге килісчең. 1950 чылларда газетаның ӧӧн пӧгіні чон хониин, матыр істенӌілерні чалбах чарыдары полған. Газетада хазнабыстың істіндегі ле киректері кӧзіділбинче, ідӧк пасха хазналардағы хабарлар алғым искірілчелер. «Хызыл аал» газетада тоғынып пастапчалар хабарӌылар Николай Кученов, Пётр Тодышев, Борис Баинов, сомӌы Гаврил Чеменев, хоосчы Андрей Топоев.
1960 - 1980 чылларда газетабыста кӧп пазылча аал хониин паза промышленностьты кӧдірчеткен тоғысчылардаңар: матыр хыраӌылар, чабаннар, інек сағӌаңнар, пӱдірігӌілер. Чапсых полған «Сызыро апсахтың» паза «Тырбос инейнің» хазалӌых чоохтарын хығырарға. Хазалӌых чоохтарға олох олаңай арғаас алай тоғысчы паза улуғ нимес пастығастар кір парӌаңнар.
Таныхтирға кирек, газетада тіл суриина паза литератураа хайығ тӧреміл салылча. Амғы туста сыхчатхан газетаны 30, 40, 50 чыллардағызынаң тиңнестірзе, харахха кӧріндіре тасталча, хайди пістің литература тілібіс ӧс парыбысхан. Ол ӧзіске газета тоғынӌылары улуғ хозым итче. Литература даа тілі газетаның тіліне тӧстеніп пӱткен. Мында хайди даа таныхтирға кирек газетада тоғынған саблығ писательлер Моисей Баиновты, Каркей Нербышевті, Михаил Чебодаевті, Александр Черпаковты, Олег Шулбаевті паза аннаң даа пасхазын. Ол кибірні узарат парчалар Анатолий Султреков, Илья Топоев. Ідӧк редакцияның опыттығ тоғынӌылары Альберт Толмашов, Алефтина Субракова, Николай Султреков, Наталья Субракова, Надежда Чучунова, чииттерні ӱгредіп, ынағ істен парчалар. Халғанӌы туста редакция ӧмезінің чииттері ікінӌі пӧзік ӱгредиин журналист специальностьча алғаннар: Оксана Ивандаева, Наталья Субракова, Наталья Тюкпеева, Оксана Челтыгмашева, Антон Чертыков. Ізенчебіс, олар хакас журналистиказының таңдағызын улам пӧзік синге кӧдірерлер.
95 олаңай ла сан нимес, анда Хакас чирінің 95 чыл тархыны, чоныбыстың худы-кибірлері, хомзынызы, ӧрінізі паза пу тус аразына редакцияда тоғынған кӧп кізінің матыр істенізі, чуртазы.
Пӱӱнгі дее туста, хаӌан интернет чуртасха пик кір парғанда, хаӌан хабарлар электроннай палғалыс пастыра чапчаң тарапча, газетабыстың кӱзі, кирексінізі хызырылбинча. Газета хакас тілін, кибірлерін, тиксі культуразын хайраллирына паза тилідеріне улуғ хозым итче. Пір дее пасха СМИ пу сурығларға ол син хайығ салбас. Пір дее хакас тілінең печать тоғызы газетаның тарапчатхан санынаң тиңнес полбазох.
Алғыстапчабыс хакас газетабыстың пайрамынаң прай хығырығӌыларыбысты, редакция ветераннарын паза пӱӱн тоғын парчатхан ӧмебісті!
Аарлығ хығырығӌылар! Ізенчебіс, «Хакас чирінің» хығырығӌылары хозылар. Газетаның кӱзі хығырығӌыларынаң кӧні палғалыстығ - оларның санынаң паза чир-суубысха сағыссыразынаң.
Автор :
Радион СУНЧУГАШЕВ, «Хакас чирі» газетаның ӧӧн редакторы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде