УЛУҒ ЧАСТЫҒЛАР - ТІЛ ХАЙРАЛЛАҒӋЫЛАРЫ
03.06.2022
Хабарлар
«Хакас чирі» газетаның ӧӧн редакторы Радион Дмитриевич СУНЧУГАШЕВ
Газетабысха - 95 чыл. Радион Дмитриевич Сунчугашев 2014 чылдаң сығара газетабыстың ӧӧн редакторы полып тоғынча. Ол учёнай, филология наукаларының кандидады. Мында аның чуртас чолынаңар танығлар
ЧИҢІС ӰГРЕДИИ
Чоғархы Асхыс аалда чуртапчатхан саарбахтарның ӧрінізі оңнығ нимес - аймахтағы тиң частығларның командаларын прай хыра ут парирлар. Пастағы орын холға кирзелер, олар Ағбанзар парарға киректер. Анда парчан областьтаң чыылысхан иң кӱстіг командаларнаң айғыда тоғазарлар, утып аларға прай постарын саларлар. Ағбанда чиңіс тутсалар чи?
- Эк, Хызылчарда пір дее поларға киліспеен, андар пар килерҷік... Мин Ағбанзар даа пастағызын на чидіп алдым, - ӱлесчелер постарының сағыстарынаң тиң частығлар.
Меспектіг хоккей ойнап, саарбахтар областьта чиңісчі полыбысханнар. Амды ӱгренҷілер спартакиадазында араласчатхан оолағастарға Хызылчарзар парарға кирек. Край мариинда Хакасия ӱчӱн турызарға оларға ӱлӱс тӱсті нооза. Кӧмес чочыныстығ арах пілдірче.
Чоғархы Асхыс аалның саарбахтарына, Сибирь паза Ыраххы Восток зона мариинда аралазып, турыстығ ойнабызарға опыттары читпин парған. Аймах орыннардаң чыылысхан командалар мындағ пӧзік синдегі арға-мӧрійде пастағызын на устарын сынабинчалар нооза. Пірее хати кӧйтік сӱменең тузаланарға даа хорыхпинчалар.
- Ол марығлар піске, саарбахтарға, хада тудынарға, удур-тӧдір пілізіп ойнирға маңат кӧзідім полған. Анзын хачан даа ундутпинчам, - ӱлесче позының сағыстарынаң хазыр арға-мӧрійлерде араласхан Радион Дмитриевич.
Меспектіг хоккей ойнирын ол студент тузында даа тастабаан, улуғ опыттығ спортсменнернең дее тоғазарға килісчең. Ағбандағы «Сойан» команданың хоккеисттері, ағаа тоғас парзалар, хайди даа хол тудып изеннесчелер, улуғлапчатханнарын кӧзідерге харасчалар.
НАУКАА ТАРТЫЛҒАНЫ
Ағбандағы пединститутты тоосханда, Радион Сунчугашев Калининдегі ортымах школаның интернадында воспитатель полып тоғынған. Прай ӱгретчілер таныстар. Ортымах школаны ол мында тоосхан нооза. Ипти ле тоғын парчатханда, военкоматтаң повестка килген. Іди чиит оол Амыр тиңістің Чаа-Талай флодында служба ирткен. Ибзер айланғанда, аны Хакасиядағы наука-істезігліг институдының тіл секторынзар тоғынарға хығырғаннар. Пастап ол кічіг наука тоғынҷызы полған. Анаң тіл секторының устағҷызына турғысханнар. Соонаң ӧӧн наука тоғынҷызы полыбысхан. Тіл сурығларынаң айғазарға хынчаң.
ХакНИИЯЛИ-да тоғынчадып, Наукалар академиязының Москвадағы Тіллер істезии институдының аспирантуразын заочно тоосхан. Пу кирек 1998 чылда полған. 1999 чылда, тізең, саблығ тюрколог-востоковед Игорь Валентинович Кормушиннің устаанынаң кандидат диссертациязын Москвада маңнаныстығ арачылабысхан. Аның кандидат диссертациязы «Хакасияның оронимиязы» адалған.
Р.Д.Сунчугашев тіл секторының устағҷызына турғызылғанда, ХакНИИЯЛИ Хакас-орыс сӧстігін чарыхха сығарарға тимнепчеткен. Аннаңар ӧӧн аар чӱк Радион Дмитриевичтің иңніне артылған. Ағаа «Наука» издательствозынаң чӧптезіглер апарарға, орындағы ученайларның тоғызынаң устирға киліскен. Улуғ ӧрініске, ӧменең толдырылған тоғыс тимге сыххан, 2006 чылда чарых кӧрген. Анда 22 муң хакас сӧс орыс тіліне тілбестелген.
Че чуртас ағыны пір орында турбинча нооза. ХакНИИЯЛИ-ның алнында наа пӧгіннер, толдыр полар кӧстеглер. Полған на пӧлік позының тоғызынаң айғасча. Тіл секторы, тізең, пістің чонның диалекттерін істезер киректі хайығдаң позытпинча. Іди Хакасияның пір пазынаң пасти пасха хырығларына читіре тіл секторының тоғынҷылары чылығ туста чӧрчелер.
- Таштып аймаандағы Хызыл суғдаң сығара Хызылчар крайындағы Шарып аймаандағы Орах аалға читіре чӧрчеңміс. Іди чыл сай, гранттар утып, ол ахчаа чорыхха сыхчаңмыс, - сағысха кирче «Хакас чирі» газетаның ӧӧн редакторы.
ХАБАРҶЫ ТОҒЫЗЫ
ХакНИИЯЛИ-да 22 чыл тоғын салған соонда, Радион Дмитриевич пос тілінең сыхчатхан «Хабар» газетаның Ҷӧӧн редакторына турғызылған. Хабарҷы тоғызынаң ол пір дее таныс полбаан тиирге чарабас тіп санапчам. Аның тіл сурығлары хоостыра хай пірее істезігліг тоғыстары пістің газетада сых турчаңнар. Ағаа хоза, Радион Дмитриевич илееде чыл Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозының терминология комиссиязының кнезі полған, аның тоғызынаңар, анда хайдағ сурығлар ӱзӱрілчеткеннеңер газета пастыра хығырығҷыларны тӧреміл таныстыр турчаң, позының сағыстарынаң ӱлесчең.
Че полған на тоғыстың позының оңдай-кибірлері пар. Аннаңар пір тоғысты пасхазынаң тӧӧйлирге чарабас. Ол даа сылтағнаң, неке, наа ӧӧн редакторның алнында соона салдырбас сурығ полып турыбысхан - газетабысха «Хакас чирі» адын нандыра айландырары. Пос тілінең сыхчатхан газетабыс «Хабар» тіп адалғанда, аның саны кӧріндіре хызырыл парыбысхан - хығырығчыларыбыс іди тың хомзын партырҷыхтар. Олар пістің редакциязар, ӱлгӱдегілерзер газетаа иргі адын айландырардаңар сурыныс пічіктерін матап пасчаңнар.
Наа ӧӧн редакторға чи хайди поларға? Газетаның адын алыстырар сурығны Хакасияның Ӧӧркі Чӧбі позының сессиязында пӧкче нооза. Аның соонда ла Хакасия пазы ол пічікте хол салыбысча. Мында ідӧк полған. Ол сылтағнаң Радион Дмитриевич газета пастыра сурастырығ иртірерге чарадығ алыбысхан: кем «Хабар» ӱчӱн, кем «Хакас чирі» ӱчӱн? Хығырығҷыларыбыс сах андох ӱндезіп пастабысханнар. Нандырығларның ӧӧн чардығы Хакасияның пазына ызыл турғаны чапсыстығ даа пілдірген.
Андағ оңдайнаң, газетабыстың ӧӧн редакторы кӱстенгені сылтаанда 2020 чылда «Хабар» пазох «Хакас чирі» пол парған, кізілерге ӧрініс ағылған. Олох арада газета саны тың на ӧскені пілдірбеен. Хығырығҷыларыбыс, тізең, «Хакас чирі» нандыра айланза, пасхазын газетаа пазынарға хайди даа чӧптеп чӧрербіс, тираж 2000 ас парыбызар тіп ізендіргеннер. Сынында хайди кӧрчебіс, пӱӱнгі кӱнде газетабыс саны 2000-а читкелек. Итсе, піс хығырығчыларнаң тоғазығлар иртірібӧкчебіс, газетаа пазынарға чӧптебӧкчебіс. Редакция кибірін узарадарға кирек нооза.
ХАКАС ТІЛІНІҢ КӰНІ
Республиканың ӱгредіг паза наука министерствозының терминология комиссиязының кнезі полчатханда, Радион Дмитриевич тӧреен тілібіс кӱнін таныхтап турар чӧпнең сыбыра сыхчаң. Прайзы чахсы оңарча, кирек паза тузалығ пастағ. Че килістіре чарадығ пір дее алылбинчатхан. Ӱлгӱдегілер удур парбаза, правительство синінде закон алылбаза, пу сурығны нинҷе дее ӱр ӱзӱріге сығар турарға чарирчых. Кирек алнынзар пар сыхханға тӧӧй пілдірген, хаҷан республиканың ӱгредіг паза наука министерствозының терминология комиссиязын Хакасия правительствозының холына пирібіскенде. Ол тусха орта пістің ӧӧн редакторыбыс терминология комиссиязының кнезі полбинчатхан, че аның тоғызында ӧткін аралас турған.
Ідӧк Хакас тілінің кӱнін таныхтирдаңар сурығны Хакас Республиканың хакас тілін паза культуразын хайраллирдаңар правительство комиссиязында тӧреміл кӧдірчең. Амды Хакасия правительствозының комиссиязында алылған чӧптерге, чарадығларға прайзы хайығ айландыр сыххан. Іди Радион Дмитриевичтің хаҷанох ал чӧрчеткен сағызы толған, Хакасия правительствозының чарадиинаң 2017 чылдаң сығара республикада чыл сай 4 сентябрьда Хакас тілінің кӱні таныхталча. Аның пастағҷызы Радион Дмитриевич Сунчугашев Хакасия правительствозының Аарластығ пічиинең таныхталған. Ӧӧн редакторыбыс анзына тың ӧрінген.
- Пілчезер бе, ХакНИИЯЛИ-да 22 чыл тоғын салып, республиканың алынҷа министерстволарының паза ведомстволарының Аарластығ пічіктерін алчаң полғам. Хакасия правительствозының Аарластығ пічиинең пастағызын на таныхталдым. Анзы хазна сыйиина тиңнелче, - чарытча позының ӧрінізін редакторыбыс.
Тоғызын алыстырыбысхандох, Россияның Журналисттер пірігізінің Хакасиядағы пӧлиинің устағҷызы Радион Дмитриевичті Россияның Журналисттер пірігізінзер кирердеңер чарадығ алыбысхан. Хайди тидірлер, тоғыс хоостыра іди поларға кирек. Тың даа ӱр тус иртпеенде, ағаа Россияның Журналисттер пірігізінің ӧӧн сыйыхтарының пірсі читірілген - «Хабар» газета аймах марығларда аралазып, ол санда тиксі Россия синінде дее, махтаға сыхчатхан, чиңістер тутчатхан ӱчӱн. Іди пос тілінең сыхчатхан газетабыс халғанҷы тустың аразына ла ікі хати «Россияның алтын фонды» иң аарлығ сыйыхха турысхан. Мының алнында «Хабар» тиксі хазнабыс синінде иртчеткен арға-мӧрійлерде араласпачаң. Андағ кӧзідімнерге хайди поғдархабас.
Ағаа хоза, ӧӧн редакторыбыс пістің хабарҷыларны Россияның Журналисттер пірігізі иртірчеткен аймах марығларда аралазарға сыбыра кӧӧктіріп одырча. Пістіңнер устарын сынап пастабыстылар. Сағам чиңісчілер чоғыл. Прайзыбыс таа ізенчебіс, пола-пола піреезі тиксі хазнада махтадар. Чахсы тоғынарға, хығырығҷыларыбысты маңат материалларнаң ӧріндір турарға харасчатхан чииттерібіс табылыбохчалар чи.
ЧӰРЕК ЧЫЛИИ
ХакНИИЯЛИ-да тоғынчатханда, Радион Дмитриевич наука сурығларына чарыдылған 80 артиинаң статья пас салған, 3 монография-чыынды чарыхха сығарыбысхан паза улуғ сӧстіктернің соавторы полча. Аның тоғыстары тиксі Россияча, хырығ озаринча табырах тарап парыбысханнар. Пістің газетаның сиргек хығырығҷылары филология наукаларының кандидады Р.Д.Сунчугашев топонимия паза тіл сурығларына чарыдылған материалларны пірее-пірее сығарыбысчатханын кӧрчелер. Анзы аның тиксі Хакасияча экспедицияа чӧр турған тустағы материаллары. Алай ба ӧӧн редакторыбыс хазна чахиин толдырчатханынаң тиңнирге чарир. Хакас тілін хайраллап халарына, мыннаң мындар тилідеріне улуғ хайығ айландырылчатханда, тӧреен чирібістегі аал-городтарны ікі тілнең таныхтап турарын кирексіпчелер. Ол сурығнаң ӧнетін айғасхан, істезіглер иртірген ученайдаң пасха аны кем артых пілер. Итсе, чітіг сағыстығлар пу сурығ хоостыра хоза танығлар идерге харазыбохчалар, постарының хай пірее чӧптерінең ӱлезібӧкчелер.
Че анзы наукаа чарыдылған талазығ-чӧптер нимес. Полған на кізі позының сағыстарынаң ӱлезер оңдайлығ. Аннаңар даа Радион Дмитриевич мындағ пастағны чуртасха кирерге чарадыбысхан: газетада «Чир-суубыс мында пасталча» танығлығ материаллар сығар турарға. Аал чуртағҷылары постарының тӧреен чиріне ноға іди поғдархапчалар, аар-пеер таразарға хынминчалар? Мына хайда позының хынызынаңар, аал тархынынаңар чӱрек чылиин ас пирерге чарир. Ол даа сылтағнаң полбас па, хабарҷыларыбыс пірее аалзар ӧнетін чӧр киліп, аның амғы ла чуртазына теелбинчелер, ирткен тустағы саблығ киректердеңер улуғ частығлардаң прай сурастырғлап аларға харасчалар. Андағ материалларны прайзы даа хынып хығырчатханын чахсы пілчебіс.
Піди кӧріп-сизініп одырчатса, Радион Дмитриевичтің мында ікінҷі ырах сағыстығ пӧгіні пар осхас - ол материалларны піріктіріп, алынҷа чыындынаң сығарыбызар оңдай табарға. Чоныбысха уғаа тузалығ поларчых, тӧреен чирібістің тархынын олаңай чуртағчыларның сағыстары пастыра толдыразынаң піліп аларға полызарчых. Ізенербіс, ӧӧн редакторыбыс сағынған сағыстарын толдырарға харазар.
ТАҢДАҒЫ КӰННЕҢЕР
Амғы туста наа технологиялар чуртасха кирілчеткенде, чапсых хабарлар табырах тарапчатса, пос тілінең сыхчатхан газетабыс чоныбысха кирек. Тӧреен тілін чідірген чон чох пол парча тидірлер. Аннаңар піс чуртаснаң тиңе хаалирға харасчабыс. Ӧӧн редакторыбыстың алнында аймах пӧгіннер. Оларның пірсі - «Хакас чиріне» электроннай оңдайнаң пазын саларын алғыдары. Ол сурығ хоостыра тоғыс апарылча.
Полғаныбыстың на алғым пӧгіннер. Чуртас ағыны хайнапча, кӱннің сай соона салдырбас сурығлар турғысча. Пістің редакцияда пай пілістіг, тоғысха кӱс чайаачы ӧме істенче. Чииттерібісті ӱгретчең, опытнаң ӱлесчең улуғларыбыс парох. 95 чыл чоныбыснаң хадабыс. Ӧӧн редакторыбыс піліп устааны хоостыра мыннаң мындар даа тоғызыбысты ипти апарып одырарбыс, чоныбысха туза ағыларға, пай тілібісті хайраллап халарға кӱстенербіс.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде