ХАЛЫН ТАЙҒАДАҢАР КӦГЛЕРІ
27.07.2022
Хабарлар
Алевтина МАЙТАКОВА
Газетабысха - 95 чыл. Орай арах таа полза, аның пайрамнығ тӧреен кӱнін, 90 чазын, таныхтап саларға кирек. Алевтина Майтакова 1960 - 1970 чылларда «Ленин чолында» пастап корректор, анаң хабарҷы полып тоғынған
ӰГРЕТЧІ ТОҒЫЗЫ
Алевтина Константиновна Майтакова Таштып аймаандағы Аңчул аалда 1932 чылда соох хысхы кӱнде тӧреен. Аның улуғлары саблығ хайҷы-тахпахчылар полғаннар. Ол даа сылтағнаң, неке, сиргек хызыҷах кічігдең сығара хоос сӧстің сілиине тартыл сыххан, тахпахтарны, алыптығ нымахтарны хынып исчең. Че прайзынаң артых аның кӧңніне хысхаҷах кип-чоохтар кірҷеңнер. Уламох хынығ пілдірҷең, хаҷан анда хыйға палалардаңар чоохталчатса.
Читі чыллығ школаны тоосханда, хызыҷах Ағбанзар чол тутхан, городтағы педучилищезер ӱгренерге кіріп алған. Ханнығ чаа соондағы чылларда анда уғаа пай пілістіг, кӱстіг ӱгретчілер тоғынғаннар. Ааллардаң чыылысхан оол-хыстарны иң пастап чуртасха кӧніктірҷеңнер. Анзы уғаа орта пӧгін полған. Хайдағ даа аалда ӱгретчі прай ниме пілчеткен кізее саналҷаң.
1951 чылда педучилищені тоозып, чиит ӱгретчі істеніс чолын Асхыс аймаандағы Индіркі Тӧӧ аалдағы школада пастаан. Оңарылыстығ, педучилище тоосхан 19 частығ хыс пасталығ класстарның ӱгретчізі полған. Пастағы хаалағларын сағысха киріп, Алевтина Константиновна пірее хати кӧгліг хатхырыбысчаң. Чиит кізі, позы даа оңарбин халып, шор диалектіне кірібісчең осхас. Индіркі Тӧӧ аалдағы палалар, аны піл полбин, харахтарын на тозыратчаң полбастар ба.
Ӱс чыл школада тоғынған соонда Алевтина Майтакова Ағбандағы пединститутсар ӱгренерге кірібіскен. Аны тоосханда, чиит ӱгретчі тӧреен-ӧскен аалындағы 7 чыллығ школада хакас тілі паза литература уроктарын апар сыххан. Маңат тоғынчатхан ӱгретчіні 1963 чылда Таштып аалдағы 1 № ортымах школазар тоғынарға алып алғаннар. Аннаң сығара ол Ағбанзар килібіскен, «Ленин чолында» корректор полыбысхан.
ПАРУКТЫҢ УХААНҶЫЛАЗЫ
Чиит кізінің чуртас чолындағы мындағ алызығлар іди ле пос оңдайли полбин турғаннар, неке. Аннаңар Алевтина Константиновна пединститутта аның хынған ӱгретчізі полған Николай Георгиевич Доможаков ағаа сыбыра полыс турған тіп сағынча. Анзы тиктең нимес. Саблығ хайҷы-тахпахчылар аразында ӧскен хызыҷах хоос сӧстің сілиин кічігдең сығара орта паалап пастаанын таныхтаабыс нооза. Андағ хайығ тикке парбасха, хайди даа чайаачы тоғысха ағыларға кирек. Іди ас саннығ шор чонның хызы студент тузында кӧглеп пастабысхан. Чох, сарнабаҷаң, кибелістерінең хайығ тартчаң.
Хайди тидірлер, чайаачы тоғыснаң айғазып пастаан кізі иң пурун кӧӧленістеңер, анаң іҷезінеңер, соонаң ибіркінің сілиинеңер кибелістер пасча. Мында кирек андағох оңдайнаң парған тиирге чарир. Че Алевтина Майтакова пастағы кибелізін паарсах іҷезіне чарыдарға сағыныбысхан. Нинҷе ле уйғу чох хараалар иртірді ни. Пилен кибелістерні хығырарға хайдағ ниик. Хоос сӧстер іди ле, сӱректезе, чізілізіп одырчатханға тӧӧйлер.
Улуғ ирее-чобағ соонда тоғыс тоосты. Пірдеезіне чоохтабинча, кӧзітпинче. Че хада ал чӧрче. Позы алынҷа піди чарат салған: Николай Георгиевич чалғысхан полза, андар чағын пастырып, кибеліс пазылған чаҷынны холына тудындырыбызарға, сах андох тизібізерге. Уйатханына чи. Ол туста пістің чон пілчеткен, Николай Доможаков хакас литературазын мыннаң мындар тилідер пӧгіннең, пастағы роман пазарға чапсыныбысхан. Мында, тізең, хайдағ-да пастағызын на пазылған кічиҷек кибеліс.
Сынында, тізең, кирек кӧмес пасха оңдайнаң парыбысхан. Сағынған сағызы хоостыра Алевтина хынчатхан ӱгретчізі чалғысхан турчатхан туста чағын пастыр килген, Николай Георгиевичке, кибелізін пирчедіп, хығыр кӧріңер теен. Анзы аларға ынабинча, харах оды уйан, аннаңар позың тыыда хығыр пир тидір. Истерге тимненібісті.
Паза даа ӱр чубанмин, постаң хыс, чӱрексініп ала, чуртазында пастағызын на пасхан чайаачы тоғызын хығыр сыхты. Анаң сым на полыбысхан. Николай Георгиевич тее ай-сым. Ниме пол парғанын піліп аларға сағынып, пазын чоғар кӧдірче. Ӱгретчізі халбах иріннерін хыймыратхлапча, хайдағ-да чиистің татхынын амзаан чіли тудынча. Холларын кистінзер тут салтыр. Анаң, чарых кӧзенексер чағын пастырып, кибеліс пасхан чаҷынны алнынзар сал пирерге сурынған. Мына ол, ізебінең ручка сығарып, ниме-де пас сыхты. Хайди-да ӱр паза аар пасхан. Алевтина тынминдаача.
- Редакция хайдазын пілчезің, я? Андар парып, Семён Константинович Добровтың холына пирерзің, - чахыпча ӱгретчі, анаң хосхан. - Пір дее сӧс алыстырбадым. Кибелістің ӧӧн сағызы паза кӧңні пар. Сағаа пазарға кирек. Чайаачы тоғысха тимдезің.
АНЫҢ КИБЕЛІСТЕРІ
«Ленин чолы» газетада тоғын сыхханда, Михаил Чебодаевнең, Моисей Баиновнаң, Каркей Нербышевнең, Митхас Тураннаң паза даа пасха писательлернең сыбыра тоғас турҷаң. Пірее хати оларнаң чоох-чаахнаң даа одырыбысчаң. Мында улуғ нимес хоза танығ идерге кирек: пістің редакция 1972 чылда амғы туразар кӧс килгенде, хабарҷылар корректорларнаң алынҷа тоғынҷаңнар. Корректорларыбыс, аар-пеер чӱгӱр чӧрбес ӱчӱн, постарын газета сығарчатхан «Хакасия» типографияның туразында артыс саларға сурынғаннар. Аннаңар хабарҷылар паза корректорлар тилем тоғаспаҷаңнар. Чыылығлар паза ӱлӱкӱннер тузында кӧрісчеңміс.
Алевтина Майтакова корректор даа полчатса, кибелістерін «Ленин чолында» сығарҷаң. Оларны тимге сығарарға редакциязар кил парҷаң. Мында писательлернең, тоғазып, чоохтасчаң. Михаил Николаевичнең хада, хакас литература сурығлары хоостыра тіл алызып, илееде саадап парыбысчаңнар. Пасхазынаң даа тоғасчаң, наа пасхан кибелістерін хығыр пирҷең.
Анаң ӱндезіглерін сағыҷаң.
Кӱскӱ иирде хойығ тайғада
Кизек ачыхта от кӧйче.
Отты ибіре анда-мында
Саарбах олғаннар одырча.
Хырых чыллар - ӧзӧгіс чыллар.
Аал чоны тайғазар парча.
Торым тееріп, хузух иділер -
Іди халых азыранча.
Михаил Чебодаевнең Каркей Нербышев сах андох аны махтап пастапчалар, хоос кӧрім пар тіпчелер. «Тайға палазы кӧк тайғазын хайди махтабас», - хозылча оларға Митхас Туран. Анаң Моисей Баиновсар сыныхти кӧрче. Мындағы писательлернің аразында ол кӧні чоохтығ, айағ чох ызылат тастабысча. Аннаңар даа пірее артых сӧс сығарыбыспазын тіп чочынчалар. Ол пір дее айабас.
- Прайзыбыс ол аар, сидік чылларны тобырғабыс. Кем-де ӧрке-палых тутчаң, пасхазы чистек-хузухнаң нимістенҷең, аннаңар пу танығлар чӱреебіс тибіретче, - паалапча Моисей Баинов.
Чайаачы устар удур-тӧдір кӧрізібіскеннер, постары оңдайынҷа ниик тыныбысханнар. Оларның хайзы-да Алевтина Майтакованы Хара талайдаңар пазылған кибелістерінің піреезін хығыр пирерге сурынча. Анзы тоғыр нимес. Ах хайлахтардаңар кибеліс хығырча. Мында Моисей Романович улуғ нимес ӱзӱріг идібіскен, Крым хайдағ даа илбек полза, тӧреен чирібіс артых пілдірчеткені аның кӧңніне кірген осхас. Хаҷан аалҷы сых парыбысханда, аның аар чуртазын чахсы пілчем, аннаңар кӧңнін тӱзірбеске харасхам теен.
ХАБАРҶЫ
«Ленин чолында» кибелістерін сығарчатхан, чайаачы тоғыснаң айғасчатхан корректорны хабарҷаа алып аларға чарадыбысханнар. Итсе, ӧӧн сылтағ аның чуртас оңдайын кӧмес тее чахсыландырарында полған. Алевтина Константиновнаның оолғы кинек тӧреен. Іҷе кізі имҷілерні пыролаан, сыныхтағ иртірерге сурынған, улуғ пастыхтарҷа кӧп чӧрген - тик чирге ле.
Оолғыҷағы пас полбинча. Пасха даа ағырығлар хоза табылғаннар. Ағаа палазын чыл сай Крымдағы курорт-санаторийлерзер имненерге ал чӧрерге киректелген. Тоғыстаң позытчаңнар. Редакция тоғынҷылары чолға кӧмес ахчаҷах чыып пирҷеңнер. Нандыра айланза, Алевтина Константиновна чол танығларын газетада сығарыбысчаң. Ағаа хоза, Крымнаңар, Хара талайдаңар кибелістер пазыбысчаң. Олох арада хабарҷы тоғызын толдырҷаң.
Пістің редакциязар хабарҷы поларға кірген кізі орыс тілінең «литературный работник» тіп адалҷаң. Хормачы хылыхтығлар хысхаҷахти «литраб» адаҷаңнар. Анзы піреезінің кӧңніне кірбеҷең. Ол даа сылтағнаң, сала соонаң арах «кічіг хабарҷы» адирдаңар чарадығ алылған. Андағ оңдайнаң наа кізее «кічіг хабарҷы», «улуғ хабарҷы», «ӧӧн хабарҷы» пасхыстарны тобырарға килісчең. Аның соонда ла ол пӧлік устағҷызына турғызылҷаң. Итсе, піреезі ол пасхыстарны азыра алтап парыбысчаң, табырах ӧс чӧрібісчең.
- Мағаа «литраб» полып халарға килізер, - аар тынҷаң хабарҷы тоғызына алылған чайаачы кӧңніліг Алевтина Константиновна.
Аны истіп, пасхазы аар ла тын салҷаң. Ағаа полысчаң оңдайлары чоғыл. Іҷе кізее ағырығ оолғын кӧрерге, имнирге кирек. Аннаңар даа ол чорыхтарға удаа сых полбаҷаң. Пірее хати тимненібіссе дее, аны тӧреен чирінзер ызарға харасчаңнар. Пірдең, ӱрге нимес. Палазын кӧрерге кирек. Аалдаң чіҷең нимелер ағыл килҷең. Че андағ чорыхтардаң хаҷан даа хуруғ холлығ айланмаҷаң, істеніс матырларын махтаҷаң, оларның кӧңнілерін кӧдірҷең чылығ, паарсах сӧстер тапчаң, уғаа килістіре хоостап салҷаң.
Андағ туста тӧреен-ӧскен Аңчул аалын хайди махтабыспас. Алевтина Константиновнанаң чоох-чаахнаң одырчатса, тӧреен чирін хайди махтапчатханын, ыр-сарыннарға кірген Морсығас тағдаңар пірее тахпах кӧглебісчеткенін истерге сыбыра чапсых полҷаң. Пірее хати хомзын таа парҷаң, шор чонның пазылбаан ис-пайын тирең істесчең кізі табылҷаң даа полза тіп чоохтаныбысчаң.
Тӧреен-ӧскен минің чирім
Аңчул аттығ аал субалча.
Успин, ағаа хынызым
Улам чалбыранып кӧйче.
Халын аның тайғалары
Ыснаң пӱрген салған осхас.
Пӧзік аның тасхыллары
Ах пӧрік кис салған осхас.
Пірее хати, тізең, кӧңні-чӱреен пазын полбин, Михаил Кильчичаковтың «Кӧк тайғам» кибелізіне пазылған ырны ағырин сарнап пастабысчаң. Таныхтирға кирек, чир-суғҷымның сіліг ӱн полған. Педучилищезер кірген чииттерні маңат кӧглирге ӧнетін ӱгретчеңнер. Пасталығ класстарның ӱгретчілері палаларны прай нимее кӧніктір саларға кирек полғаннар нооза.
ХАЙДАҒ АЧЫРҒАС
Алевтина Константиновна редакциядаң «литраб» тоғызын толдырчатхан туста парарға килізерін азынадох ухаанҷылап салған. Сах іди киліс парған. Кинек тӧреен оолғы ӧсче, аны чыл сай Крымзар ал чӧрерге сидіктең сидік полып одырча. Аннаңар ол, тоғыстаң саназыбызып, палазын Хара талайзар ікі чыл аразына пір хати ал чӧр сыххан: орай кӱскӱзін чол сығыбысча, ирте часхызын нандыра айланча. Оолғын имнепчеткен туста Кавказ чирінең чахсы танызып аларға харасча.
Тӧреен чирінзер нандыра айланза, редакциязар хайди даа кірҷең. Хара талай хазында пасхан кибелістерін, чорых танығларын ағылҷаң. Піс аннаң хада хынығ чоох-чаахнаң илееде ӱр саадап парыбысчаңмыс. Илбек поэттер Александр Пушкин паза Михаил Лермонтов тынанған орыннардаңар чир-суғҷым улуғ кӧдірілісте чоохтаҷаң, кибелістерін хығырҷаң.
Че пірсінде чорых соонаң мӧңіссірес харахтығ кір килген. Пістің чонның кибірі хоостыра, чоохтың ӧӧніне кірер алнында, ибіре-сибіре сурастырғлапча, уғаа чапсых ниме піліп алдым тіпче. Анаң Михаил Лермонтов Николай Мартыновнаң дуэльде атысхан орында полғаннаңар чоохтап сыххан. Піс, совет ӱлгӱзі тузындағы кізілер, орыс литератураны ӱгренчетсе, ол чӱрее чох хылыхтығ Мартыновха чоо тарынҷаңмыс, андағ саблығ поэтті ат салған тіп пыролаҷаңмыс. Сынында Михаил Лермонтов, ӧбекелері хоостыра шотландец Лермонт, кибелісчі Николай Мартыновтың хыс туңмазын кізілер кӧзіне хайди ла полза сӧклеп чӧріп, отставкадағы майорны тарындырып алған. Анзы, хыс туңмазының алнын алып, Лермонтовты дуэльге хығырыбысхан.
Аны истіп-піліп алғанда, хайхастығ нымах хомай оңдайнаң тоозылған чіли, чир-суғҷым ачырғанғанына матап ылғаптыр. «Піс, тізең, ағаа пазыр чӧрҷеңміс, хайдағ илбек поэт тіп санаҷаңмыс. Сынында...» - хол ла сабысхан чайаачы кӧңніліг аалҷым.
Сын чуртаста, тізең, Михаил Лермонтов кізілер сағызында илбек поэт полып халған.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде