АҒБАН СУҒ ХАЗЫНДА – ХАКАС ИБ
Пайрам. Асхыс аймаандағы Сафьяннар аалында хакас чонның кибірліг ибі азылған. Ол Хакасияның экономика тилiзi министерствозының грантына пӱдiрiлген
Ағбан суғ хазында Ӱӱ тағ тӧзінде чалғыс хакас иб турча. Аннаң Асхыс аймаанда наа турист комплексінің – «Хааң кӧл» кіннің – пӱдірии пасталча. Андар кинектерге дее чӧрер оңдай полар.
Пу танығлығ мероприятиее аалҷылар хонҷых аймахтардаң чыылысханнар. Ідӧк анда Ӧӧк пилтірі аал чӧбі устағ-пастааның кізілері араласханнар. Хайди таныхтаан аал чӧбі пазы Николай Спирин, амғы туста Сафьяннар аалында «Сафьянов» ТОС тоғынча. Ирткен чылда халыхтарның орындағы пос устанызы юридическай лицо пол парған, анзы аймах грант марығларында аралазарға оңдай пирген. Пӱӱл ТОС Хакасияның экономика тилізі министерствозының грантын утып алған, ағаа хакас иб пӱдірілген. Анда хакас чонның кибірліг тоғыстарынҷа мастер-класстар иртірілер.
– Пӱӱн піс хакас ибні асчабыс. Iдӧк киис соғарынҷа мастер-класс иртірілер. Минің кӧрізімнең, хакас чонның кибірлерін хайраллирына ол орта кӧстег полча. Пос кибірлерін піс, уламох кічіг ааллар чуртағҷылары, ундутпасха кирекпіс, – таныхтапча Николай Николаевич. – Хакас иблерні пӱдірерге кирек. Олар республиканың полған на аал чӧбінде турзыннар.
Мероприятие пасталғанда, аалҷылар чуртсар кибірге тудынып кiргеннер. Иң пастап арығланып аларға кирек. Хайди чоохталған, чуртас чолында піс хаҷан даа кір хаптырчабыс. Пасха киртіністерде ол чазыхты таныхтап сыххан. Аннаң арығланып алар ӱчӱн, чуртсар кірчетсе, пис салааны хамахха тудып, хомай сағыстарны позыдыбызарға киректелче. Анаң, айаны чӱрекке салып, чоохтанчалар: «Сыным полза, тыным полар. Тыным полза, кінім полар». Холны оң иңніне салып, «оң ползын» тіпчелер. Сол иңнiнең прай чабал нимені хахтабысчалар. Анаң ирбен оттың ызына арығланчалар, хазың салааларынаң иділген чилбекнең сыбырынчалар. Арығ сағыстығ ла чуртсар кірерге чарадылча. Ізік алнында турғызылған сарчынзар ноған, ах паза хызыл сабыттар палғалған. Ол туста «Киҷеегізін арығлап, пӱӱнгізін адап, таңдағызына оң ползын» сурынғаннар. Пу кибірні 1892 чылда саблығ хакас ученай Н.Ф.Катанов тоғыстарында чарытхан.
Кӱн хызырылчатса, чоныбыс худын пиктеҷең. Аннаңар от, орғах айларында кізілер отха пазырҷаңнар, чайааннардаң кӱс пирерге сурынҷаңнар. Мероприятиеде от инені читі аймах чииснең азырааннар. Ас-тамахты ӱс хати тастааннар, киҷеегізі, пӱӱнгізі паза таңдағызы ӱчӱн. Очых ибіре тоғыс салаа хазалған, оларға халас кизектері хаптырылған. Ол халас чоныбыстың тоғыс чайаанына кӧрілген. От инені азырапчатханда, Н.Ф.Катанов пасхан алғас хығырылған. Прайзы, отсар кӧріп, хомай сағыстарын позытхан.
Арығланып алғанда, прайзы хазыңзар пастырған. Пай хазыңның тамырлары – ол чоныбыстың ада-пурунғызы, аның кӧксі – пӱӱнгі чуртазы, пӱрлері – пала-пархабыс, пістің таңдағы кӱнібіc. Аалҷылар, хазыңны ӱс хати ибіріп, чаламалар палғааннар.
Аның соонаң киис соғарынҷа мастер-класс ирткен. Аны чон узы Ефросинья Сагалакова апарған.
– Мин Киргизиязар Тилекейнің алыптығ нымахтар фестивальына чӧргем. Анда киистең иділген ниме-нооны кӧріп алғам. Пайрамда Америкадаң килген индеец сценаа хакас кӧгенектіг сыхханына саңай хахап парғам. Хырғыс чоны кӧп кибір кӧзіт пирген, – чоохтапча Ефросинья Сагалакова. – Хакасиязар айланғанда, культура министерствозының киис соғарынҷа грант мариинда араласхам. Андада 90 частығ іҷемнең чоныбыс киис итчең ме тіп сурғам. Аның чооғынаң, чоныбыс, тӧгені аттығ хой тӱгінҷе тарт чӧріп, киис итчең. 300 чыл аразына чоныбыс кибірлерін ундут салған. Сынында піс кӧc чӧрҷең полғабыс. Пістің ибде киистең иділген чабынҷах полған. Іҷемнiң чооғынаң, ол тай іҷемнің чабынҷағы.
Грант утып алғанда, Ефросинья Сагалакова Тағлығ Алтайзар пар килген. Анда ол киис соғарынҷа мастер-класстарға чӧрген. Аннаң сығара чон узы пу тоғыснаң айғасча. Пір туста Аршаннар аалында кружокты тикке апарған.
Пӱӱл Чыл пазына Аршаннар аалынзар Хакасияның ӱгредіг министрі кил парған. Ол школада киис соғарынҷа хоза ӱгредіге частар позыдылған тіп искірген. Амды Ефросинья Сагалакова олғаннарны ӱгредерге тимненче.
Мероприятие прайзына тузалығ полған. Хайди таныхтапча «Сафьянов» ТОС-тың кізізі Ольга Доможакова, полған на аалда хакас культура кіні поларға кирек. Анда чуртағҷылар чоныбыстың культуразынаң танызарлар. Ольга Петровна Новосибирскте чуртаанда, хакас ибні анда турғыс саларға пӧгінген. Че киліспеен. Ол сағыс Хакасияда экономика тилізі грантына чуртасха кирілген. Амды иб туризм объекті полча. Ольга Доможакованың сағызынаң, ол чонны кибірлеріне ӱгредер сағыснаң пӱдірілген. Амды Сафьяннар аалында кӧс чӧрҷең иб турғызылған. Чоныбыс чурттарын аймах материаллардаң пӱдірген. Ольга Доможакова анзын кӧзіт пирерге сағынған.
– Культурабысты тилітсебіc, кибірлерібіске тудынзабыс, чоныбыс ідӧк тилир. Піс пу чирде муңарлап чыл чуртаабыс, аннаңар тикке чіт парар правобыс чоғыл. Аннаңар культурабысты хайраллап аларға кирекпіс. Пӱӱнгі мероприятиее чииттер килгені ӧріндірче, – чоохтапча Ольга Петровна.
Сафьяннар аалында хакас иб азыл парғанда, ол алғым комплекске айлан парарына ізенчебіс. Чон андар хаҷан даа чӧрзін.
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |