ААТ ОСХАС ЫНАҒ ПОЛЫҢАР
09.09.2022
Хабарлар
Апсах-иней паза чиит сӧбіре
Театр. Пу кӱннерде Ағбанда «Читіген» драма паза этника кӧг театрында драматург Светлана Чебодаеваның «Кӱскӱ тӱстері» ойынының репетициялары полғаннар
Мындағ эпиграф пу ойынның. Пастап ойын «Хонҷыхтар» адалған. Ікізі дее килістіре. Пу ойын нимедеңер хысхаҷахти чоохтап пирерге чарир.
Пір аалда ікі сӧбіре хонҷых чуртапча. Пірсінде 60 чылҷа хада чуртап салған апсах-иней, ікінҷізінде, 10 чылҷа хада чуртап, пала таап полбинчатхан чиит сӧбіре. Полғанының на позының хыйалы. Маека иней, ағырыбызып, тігі чирзер парарға тимненче, апсағы Николай ӧрекенінің соонҷа кӧрче, имнер пирче, иб аразында чалғысхан хайынча. Чиит сӧбіреде ирен, пала чохтаҷар, іскее кірче, ипчізі мындағ чуртаста ирееленче. Че кинетін ибінде хаҷанох полбаан пӧле пиҷезі Галя чиде тӱскен. Ол тустаң сығара чииттернің чуртазы алыс сыхча, хайди наңмыр чаап, хуруғ чирде кӧк оттар ӧделен сыхчалар.
Ойынның пастағы кӧзідии пӱӱл часхызын ирткен. Мин тун ойынны кӧрерге чӧргем. Залда одырып, сценада хайдағ чуртас парчатханын піліп аларға харасхам. Полча нооза, пастап таныбас кізілернең чоохтаза-чоохтаза, соонаң олар чағын туғаннар осхас пол парчалар. Апсахнаң инейні кӧріп, пістің аалдағы кізілернең не тоғас парғанға тӧӧй полған. Олар ибде ікӧлең не полғаннар. Палалары пар осхас. Ӧрекен олардаңар улуғ ла тын салча: «Ок, Вайса, Оолах, Майра, Анис, Таис, Галям...» Че паба-іҷезінең хости пірдеезі чоғыл. Піс тее ідӧк ундут салчабыс паба-іҷелерібістеңер, соонаң, олар чох пол парзалар, ачырғанчабыс.
Апсах-инейнің чоох алысчатханын истерге хынығ пол-ған...
Ӧрекен. Пӱӱн тӱзімде чалғызан на полдым. А син хайда полғазың?
Апсах. Пілбинчем.
Ӧрекен. Син Пенкеңзер чӧрібіскезің, неке?
Апсах. Ам ол чох кізіні хараазын ноо адапчазың?
Ӧрекен. Андағда хайдазың син?
Апсах. От сабарға чӧрібіскен полам...»
Анаң хости чуртапчатхан чиит сӧбіренең танысчазың. Изірік иренні кӧріп, сах андох городта парчадып, субарап парған ир табаннарны кӧріп, сағынчазың: «Че, ам, ибінзер киліп, ипчізін, палаларын иреелир». Ипчізі ирінең чарылыс полбин ирееленче, часкалығ чуртазы чохха удаа ылғапча. Оларның аразында хыныс сооп парған. Итсе-де, ипчіде пыро парох. Ноға ол, ирін улуғлап, чахсы чуртирға кӱстенминче? Чіҷең нимені дее ипти сал пирбинче? Тиктең нимес, хаҷан Галяның худы чазағлығ стол тимнеп салғанда, ирен таңнапча: «Хайдағ ӱлӱкӱн пӱӱн?» Ипчі кізее иб істін арығ паза истіг тударға кирек. Андада ирі дее ибдең тиспес.
Галяның худын пастап кӧргенде, пілдізі чох полған - хайдағ кізідір ол? Пасхаҷыл чоохтанча, пір дее азыранминча. Ойын соонзар ла пілдістіг пол парча. Галя наа ла ӱреен соонда худы тӧреен чирінзер прайзынаң анымҷохтазарға килтір. Чиит сӧбірее полыс пирерге кӱстенче. Ол чуртазында кӧп алҷаас ит салча, аннаңар чиит сӧбірее пала табар часка сыйлапча. Пістің чонда чоохтасчалар нооза, кізі ӱреп парза, аның худы, пасха кізізер кіріп, хатап тӧріпче. Аннаңар Галяның худы піди чоохтапча.
...Ол. Ипчің пала табар, 9 ай пазынаң. Хыс пала полар... Мағаа тӧп-тӧӧй. Адымнаң адабаңар. Мин тың на часкалығ полбаам. Аарлаҷаң нимені... аарлабаам тузында...
Ойын чахсы тоозылча. Наңмыр, чаап, прай нимені чууп парыбысча. Чуртас алысчатханда, чииттернің туразы даа чарып сыхча.
Іди пу кӱннерде «Читіген» театрда «Кӱскӱ тӱстері» ойынның репетициязы парчатхан туста, мин ойынның авторы паза режиссеры Светлана Чаптыкованаң (хыс фамилиязы Чебодаева) чоохтазып алғам. Итсе-де, минің пір ле сурығ полған: «Нимедеңер пу ойын?»
- Пу ойынны пазардаңар сағысты хаҷанох ал чӧргем, - чооғын пастаан Светлана Семёновна. - Ойындағы апсахнаң иней - минің ағамнаң ууҷам. Мин оларның чоохтасчатханнарын хынып исчең полғам. Пірее ӱлӱкӱннерде кӧмес амзабыссалар, тахпахтазып чоохтасчаңнар. Итсе-де, мин тахпахтарын ойынға кирбеем.
Мин кічігде паарсаста ӧскем. Олар мині хырыспаҷаңнар даа. Аға-ууҷам постарының иптіг тудынғанынаң, сарын-тахпахтарынаң алай нымахтарынаң кічігдең сығара мині пістің чонның пай тіліне, кибірлеріне ӱгреткеннер. Ам олардаң искен чоохтар минің сағыс-кӧрізімнең сыхча полбастар ба.
Минің пу ойынымда апсах-инейнең хости чиит сӧбіре чуртапча. Амғы чииттернің чуртазы пасха. Олар кӧбізін постарынаңар ла сағынча поларлар. Чиит туста кізі кӧп алҷаас итче. Пу ойында чиит сӧбіренің пала чоғыл. Олар ирееленчелер, хырыс-табыс итчелер. Ирен пола-пола саба чолҷа пар сыхча, іскее кірче, ибдең тисче.
Аннаңар прай нимені кӧӧленіс паза пілізісчеткені имнепче. Нимедір ол кӧӧленіс? Пістің хакастар «мин сағаа хынчам» тіп кӧні чоохтанминчалар. Оларның хайди тудынчатханынаң паза кӧрісчеткенінең хыныстаңар піліп аларға чарир. Аннаңар, мин сағынчам, хыныс ол ачыныс полча. Ачыныс пілбеен кізі хынып пілбинче. Амғы кӱнде піске ачыныс читпинче. Арса, кізілер чӱректері ізиине харанчалар? Кізі ачынчатса, чӱрек ізиин хоратча нооза. Андағ кізі, позын хайраллап, сидіктердең хыйа полып, оой чолҷа парарға кӱстенче. Улуғлар аны ӱгретчетселер, ол чархан сыхча. «Э, пазох ла кізіні ӱгрет чӧрчелер», - тіп хыртыстанча.
Ойында пір ипчінің худы ыраххы Владивосток городтаң тӧреен чирінзер килче. Ол чиит сӧбіредегі ипчінің, ады Анюта, тайызының хызы полча. Чииттеӧк чирінең парыбызып, ибінзер паза айланмаан. Ӱреп парғанда, худы тӧреен чирінең анымҷохтазарға килче. Пістің чонда андағ чоохтар исчең полғам. Наа ла ӱреен кізінің худы, туғаннарынзар киліп, чоохтасча. Чииттер андағ нимелерге киртінминчелер.
Пу ойында ол ипчінің пір ле ӧӧн пӧгін: пасхазын сизіндірче - прай нимені тузында идерге. Ол ипчі апсаана хазыхта паарсас сӧстерін читіре чоохтабаанына ачырғанча. Чирінзер дее киліп, паба-іҷезін халғанҷы чолларына ӱдеспеен. Кізіні хазыхта улуғлирға, аарлирға кирек.
Аннаңар ол ипчінің худы чиит ирепчее полыс пирерге кӱстенче. Оларны ынағ чуртирға, чарылыспасха паза чуртасха ӧрінерге ӱгретче. Піс аға-ууҷаларыбыстың паза паба-іҷелерібістің сомнарын, олар чуртастаң парыбыссалар, чемоданда алай харачахта чыып салчабыс. Сынында сомнарны стенее кӧріндіре хыс саларға кирек. Сидік тустарда, оларзар айланып, хабазығ сурап турарға. Олар полысчалар.
Пу ойынның ӧӧн сағызы хыныстаңар паза киртіністеңер. Апсахнаң иней ӱр нимес тус чуртирға халғанын оңарчалар. Олар постарынаңар ла нимес, ідӧк чиит сӧбіредеңер сағыссырапчалар.
«Кӱскӱ тӱстері» ойында апсахтаң пасха прайзы тӱстер кӧрче. Ағаа маң чоғыл, ол сым одырбинча, иб аразында хайынча.
Че піс пу чуртаста хайдағ-да чахсы іс артыс салардаңар чииттеӧк сағын турарға кирекпіс. Соонаң орай пол парарға айабас...
Светлана Семёновнанаң чоохтасхан соонда мин ойында араласчатхан артисттернең тоғасхам. Мин оларға ідӧк пір ле сурығ пиргем: «Чоохтап пиріңер постарыңның матырларыңнаңар. Хайдағлар олар?»
Апсахтың рольын толдырча Хакасияныц чон артизі Георгий САГАЛАКОВ:
- Мағаа апсахтың рольына кірерге дее кирек чох полған. Кӧні чоохтаза, мин позым позымны ойнаам. Час хоостыра алза, мин дее апсах пол парғам нооза. Аалда ӧскеннеңер улуғларның чоохтанчатханын, хайди тудынчатханын чахсы кӧрҷең полғам.
Матырымны алза, апсах инейге ачынча, паарсапча. Аның соонҷа кӧрче, чей дее хайнадыбыс турча, хада хонғанының перінчеткеніне хайбинча, ол ағаа кӧнік парған. Олар хада кӧп чыл чуртап салғаннар, аннаңар инейі тапсабаза даа, апсах ниме идерін оңарча.
Ол сым одырбас апсах - тасхар хайынча, иб істінде полза, ӧдік тағырапча. Чуртас тооза хол тӱзірбин тоғынча. Анаң пір-ікі сӧзінең піліп алчабыс - ол палыхтирға хынча. Чиит туста танысханнарын сағысха кирче. Че тус табырах иртче. Олар киріп парғаннар. Хонҷых чиит сӧбіре ӱчӱн чӱрее ағырча...
Маека инейні ойнапча Вероника ИВАНДАЕВА:
- Мағаа пу роль киліс парғанда, Светлана Семёновна аалдағы ууҷаларның омаларын сағысха кир турарға чӧп пирген. Ууҷамны оңнабинчам, че Кристина пиҷе полған. Мин аның тудынчатханын, хайди чоохтасчатханын сағысха кир турғам. Ол прай ниме идіп оңнаҷаң. Туразында даа арығ полҷаң. Апсағын даа холда тутчаң.
Мин Светлана Семёновнанаң тоғынарға хынчам. Ол піске пос оңдайынҷа ойнирға чаратча. Георгий Гавриловичнең дее пір ле хати хада ойнабаабыс. Аннаң хада ойнирға оой. Удур-тӧдір пілізісчебіс....
Чиит оолның рольын толдырча Сергей ЧЕПСАРАКОВ:
- Минің матырым чуртаста ізенізін чідір салған ирен полча. Ол ипчізінең хада он чылҷа чуртап салған, че оларның пала чоғыл. Ол, ачырғанып, араға ісче. Анаң тӱзінде оол палаҷахнаң чоохтасча. Ибінде ипчізінең ынағ чуртабинча. Че ойынның халғанҷызында аның ізеніс пол килче. Ипчізі кинетін тойлығ пол парғанда, аның ынағ чуртасха ізеніс тӧріпче. Ол чуртасха тартылча.
Мин чуртаста андағ кізілерні пілчем. Олар іскіде чуртаҷаңнар, че пала тӧреенде, хылыхтарын алыстырғаннар...
Ізеечі ирінең чуртапчатхан ипчіні ойнапча Евгения КОСТЯКОВА:
- Минің матырым - ӧӧн хакас ипчі. Ол ирінең, хомай даа чуртаза, чарылыспинча, чурт тударға кӱстенче. Иреннер андағ ипчілер сылтаанда чуртаста тудылчалар.
Мағаа пу роль хынығ паза аар полған. Ол ипчі кӧбізін ылғапча нооза. Чӱрек ағыртарға килісче. Че кӧрігҷілер ойын соонаң чӱректерібіске чарых пол килген тіп чоохтасханнар. Чуртаста андағ ипчілер тоғасчалар. Пірее кізі ойынны кӧріп алған соонда аны чахсы піліп алар ӱчӱн хатап килерге сағынча.
Светлана Семёновна піске чуртаста полған нимелердеңер чоохтап пирче. Піс тоғыс хоостыра ағаа пірее чӧптерібісті пирчебіс, ол, сағынып алып, піснең чарасча. Ағаа мындағ ойынны, пазып, турғысхан ӱчӱн алғызым читірчем.
Ыраххы чирзер парып, анда ӱреен ипчінің омазын амды Юлия МИНИНА (хыс фамилиязы ТАЙДЫНОВА) ойнапча:
- Мин Галя ипчінің худын ойнапчам. Ол, чиит туста ибдең парыбызып, паза чирінзер айланмаан. Аның анда ирі паза палазы. Ол, имнег туразында чадып, ӱреп парғанда, худы тӧреен чирінең, туғаннарынаң анымҷохтазарға килче. Пабазының чуртынзар килгенде, анда аның пӧле хыс туңмазы чуртапча. Ипчінің худы, ӱс кӱн полып, чиит ирепчее полыс пирерге кӱстенче. Ол ирепчее пала табар ӱлӱс пирче. Че позының адынаң адабасха чахыпча. Аның чуртазы оой полбаан, кӧп алҷаас иткен. Че амды оларны тӱзет полбас. Аннаңар чииттерге чахыпча: «Ӧрініңер пу чуртасха, ӧрініңер!»
Пу - уғаа тирең сағыстығ ома. Піс хазыхта чуртазыбысты аарлабинчабыс. Туған-чағыннарыбыснаң ааллас чӧрбинчебіс. Анаң орай пол парза ла, сағыс хабынчабыс. Прай нимені тузында идерге кирек. Хазыхта алҷаастарны тӱзедер оңдай пар полча, че хаҷан чуртас тоозылчатса, пір дее нимені тӱзет полбассың. Тиктең нимес ӱреен кізінің худы хырых кӱн чир ӱстӱнде ирееленче. Галяның худы чобалча: ол иріне паарсах сӧстер чоохтабаан, паба-іҷезін чыырға килбеен. Че ол позының ӧӧн пӧгінін толдырыбысхан - чиит ирепчее полыс пирген.
Автор :
Илья ТОПОЕВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы