ПУРУНҒЫ ЧУРТАССАР ЧОЛ
Игорь Леонидович КЫЗЛАСОВ тоғазыға килген аалҷыларнаң хада
2022 чыл – Археология чылы. Асхыстағы библиотекада тархын наукаларының докторы, археолог Игорь Кызласовнаң тоғазығ ирткен
Пу тоғазығ Хакасияда иртчеткен Археология чылына чарыдылған. Саблығ ученайнаң чоох алызып аларға ӱгретчілер, ӱгренҷілер паза даа пасхазы килгеннер. Иң пастап Игорь Леонидович библиотекадағы археологияа чарыдылған кӧзідіге хайығ айландырған. Ол iдӧк библиотекаа археологиядаңар кинделер сыйлап пирген. Аның чооғынаң, наука пӧгінiнең археологтарның пастағы тілеглері 300 чыл мының алнында ирткеннер. Кӱргеннернің пастағы істезии Боград аймаандағы Абакано-Перевоз аал хыринда 1722 чылда полған. Тағ алтында Ағбан острогы орныххан. Хакасиязар килген пастағы ученайлар анда хыстааннар. Хысхызынох олар, Ким-суғны кизіп, кӱргеннерде тілег тоғыстарын апарғаннар. Пӱӱл пу танығлығ киректің тоғылах чылына Москвадағы археология институдында «Хакасияның пурунғызы» альбом чарыхха сыххан. Анда археологтарның тоғызы чахсы кӧзіділ парған. Олар, уғаа кирек хумартхыларны істезіп, тархынны пілiп алар оңдай пиргеннер.
Саблығ археолог Владислав Могильников 1982 чылда, Хакасиязар киліп, Асхыс суғ хазында істезіг тоғыстарын апарған. Ол туста Кызлас, Казанов аалларда тимір руда фабриказын турғыс саларға пӧгінгеннер. Владислав Александрович, разведка иртірібізіп, прай хумартхыларның планын тимнеп салған, анда прай кӱргеннерні таныхтабысхан. Хара металлургия министерствозынзар пічік ызыбысхан. Анда таныхталған, фабриканы турғызар ӱчӱн 369 кӱргенні хазыбызарға киректелер. Прай тоғыстарға 1 миллион салковай хорадылар, 1750 артиинаң кӱн парыбызар тіп таныхталған. Че хысхызын кӱргеннерні хазарға сидік. Чайғызын на істезіг тоғыстарын апарза, оларға 13 чыл парыбызар. іди Владислав Могильников Асхыс суғ хазындағы пурунғыны арачылап халған. 1996 чылда ол орында Людмила Мылтыгашева «Казановка» музей-заповедник тӧстеп салған.
Людмила Мылтыгашева паза Леонид Кызласов «Хакасы» киндені сығарыбысханнар. Анда «хакас» сӧс хыдат тілiнең кiрбеен тіп таныхталча. Анзын пістің тілні істесчеткеннер чахсы киречілеп пирерлер. Хакас тілінде iкi гласнай аразындағы согласнай тӱс халып, хости пол парған ікі гласнай, пірігіп, пір узун гласнай тапсаға айлан парча. іди хаас сӧс хағас сӧстең тӧреен полар. Игорь Кызласов «Хакасы» паза пасха даа кинделерні библиотекаа сыйлап пирген.
Лекциязын иртіріп, Игорь Кызласов Хакасиядағы хумартхыларны сомнарда кӧзіткен. Чооғында ол хумартхыларда кӱргеннер хайди орныхчатханына хайығ айландырған. Иң пурунғы кӱргеннер ибіре квадрат оңдайынаң тӧрт хайа салылған. Соонаң турғызылған кӱргеннерде оларның санын хосханнар. Кӧзідімге, Салбых кӱргенінде 20 артиинаң хайа салылған. Полған на кӱргеннің ніске сари іскеркі паза кидеркі саринзар кӧрче, чалбах сари – ӱстӱнзарых паза алтынзарых.
Салбых кӱргенін 1910 чылларда істескеннер. істезіг тоғыстары алнында аны ибіре пӧзік паза илбек хайалар турғаннар. Археолог Сергей Киселев аны ӱс чайғы хасхан. Че кӱргенні ХVIII чӱс чылда тонабысханын ол пілген. Андар килгенде, Сергей Владимирович 19 метр диаметрліг паза пис метр тирең оймах кӧр салған. Ол кӱрген Хакасияда иң улуғ. Аны ибіре турғызылған хайалар 20 артиинаң чӱс чылға орыннарынаң тибіребееннер. Полған на хайаның кӧдірімі 30 – 50 тонна, олар чирзер ікі метрҷе тирең одыртылғаннар. Хомды тыт ағазынаң иділген. Тӧгелерні чох идер ӱчӱн оларны кизерге киліскен. Хомдының улии 16х16 метр полған. Полған на тӧгені тоснаң ораабысханнар. Хайаларны 16 километр ырах орныхчатхан тағдаң ағылғаннар, хайалар оохтаҷаң орын ікі километр узунға тартылған. Ол туста кізі сӧӧгінiң орнына мумияларны чығҷаңнар. Оларны ӱреен кізінің кип-азаана тонандырғаннар, омаларын тойдаң иткеннер. Оларны турғыза чығаннар.
Соонаң ол тоғыснаң археолог Яков Сунчугашев айғасхан. Аның таниинаң, Хакасияда хыраларны суғлаҷаң сетьтер пістің эра алнындағы IV чӱс чылда хазылғаннар.
ідӧк Салбых кӱргенi алтында тас теербен табылған. Андағ тиріглерні хыраларда ӧзімнер одыртып пастаанда иткеннер. Салбых кӱргенi алтында кӧп хайхастығ тиріг паза чазанҷых табылған. Игорь Леонидович, оларның сомнарын кӧзідіп, полғаны ла нимее киректелчеткенін чарытхан.
Чооғын тоозып, Игорь Кызласов пабазы Леонид Романовичке улуғ алғызын читірген. Ол аны кічіг чир-суунаң таныстырған. Игорь Леонидович саарбах тузынаң сығара археологиянаң айғас сыххан. Пабазының чолын пазып, ол чоныбыстың пурунғызын істес сыххан.
Асхыстағы Н.Ф.Катановтың адынаң чир-суғ ӱгренҷең музей тоғынҷызы Алексей Сунчугашевке лекция уғаа чапсых полған.
– Мағаа Игорь Леонидовичнең пастағызын на тоғазарға киліскен. Институтта ӱгренчеткенімде, пабазының тоғыстарын хынып хығырғам, – чоохтапча Алексей Сунчугашев. – Лекциядаң кӧп тузалығ танығ алып алғам. Кӧзідімге, хакас чонның пастағы чыылии 1906 чылда ирткенін пілбеен полғам. Игорь Леонидович тархын киректерінеңер олаңай сӧстернең чарыда чоохтаан. Пурунғыларыбыс чир-суғҷыларын хайди чығаны хайхатхан.
Минің кӧрізімнең, тоғазыға килген улус кӧп наа ниме піліп алған. ӱгренҷілернің піреезі археологияа тартыл сығар даа, неке.
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |