«КӰН ЧАХАЙАҒЫ» ПАСТАҒЫ ХАКАС АНСАМБЛЬҒА – 65 ЧЫЛ
Чайаачы ӧменің пастағҷызы
Саблығ ансамбльны Сара Словина тӧстеен. Ол Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы, хакас теелбектерiн турғысхан пастағы балетмейстер.
Сара Даниловна 1915 чылда 8 мартта Латвиядағы Екабпилс городта тӧреен. Ол кiчiг полғанда, аның сӧбiрезi Ригазар кӧскен. Анда хызыҷах ӧскен паза ӱгренген. Олған тузындох балет студиязынзар чӧрген, ағаа хоза музыкаа тартылған паза хоостирға хынҷаң. Чайаачы кӧңнi ағаа чуртазында тузалығ полған.
Искусстваа тартылза даа, Сара Словина англия тiлi ӱгретчiзiне ӱгренерге институтсар кiрiбiсче. Аны 1938 чылда маңнаныстың тоозыбысхан.
Че Илбек Ада чаа пасталыбысхан, Сараның чуртазы саңай алыс парған. Ағаа Хызылчар хыринда iҷе-паба чох халған олғаннарның туразында тоғынарға килiс парған. Анаң Комсомольск-на-Амуредегi улуғ пӱдiрiгде iстенген.
1949 чылның декабрь айында Сара Даниловнаны чуртас чолы Ағбанзар ағыл килген. 1950 чыл наа ла пасталчатханда, ол областьтағы культура туразының иркiнiн алтаан. Аның соонаң чиит оол-хыстарны 22 чыл чайаачы чолҷа апарған, позының соонҷа кӧӧктiрген.
1957 чыл. Партияның Хакасиядағы обкомының пропаганда паза агитация пӧлиинің устағҷызы С.К.Добров хакас чонның теелбектерiн турғызарға сурынған. Сара Даниловна читi чыл чыған этнография паза фольклор материалларын сығарған. Че кем теелбек салар ни? Ағбандағы ӱгретчiлер институдынаң он хысты паза он оолны теелбектенерге таллап алғаннар. Скрипканаң ойнапчатхан Виктор Мяхарның чайаачы ӧмезi хакас теелбектi сiлiг кӧгнең чазабысхан. Iди «Хынғаныма мелейлер» теелбек тӧрiп парған. Анда хакас чонның чуртазы кӧзiдiлче. Пастап хой теерiзiн истепчелер, анаң хыстар мелейлер пысчалар, тiкчелер, ӧң-пасха чiбектернең хоостапчалар. Ооллар, сын матырлар чiли, кӱстерiнең паза чапчаңнарынаң сынасчалар, аттар чарыстырчалар, чазыдағы ӱгредiлбеен аттарны урухтапчалар.
Теелбектi пастағызын на кӧрiгҷiлер алнына сығардылар. «Хынғаныма мелейлер» прайзын аптаан.
1957 чылда часхызын теелбекчiлер ӧмезi пастағы чорыхха сыххан. Олар Хызылчардағы А.С.Пушкиннің адынаң театрда теелбек салғаннар. Ол туста анда студенттернің пос кӧңнiнең тимнеен концертi ирткен. Чарғыҷыларның чарадии хоостыра «Хынғаныма мелейлер» теелбек чиңiске сыххан. Соонаң пу ӧме Новосибирск чуртағҷыларының чӱреен аптаан. Анаң теелбекчi оол-хыстар Москвазар чол тутханнар. Киртiнҷее чох часкаа чииттернің харахтары пызыңнасчатханнар, абахай сырайларындағы сiлiг кӱлiмзiрестерi успинчатхан.
Ӧбекелерiбiс Хакас чирiндегi хойығ тайғаларда пурунғыдағ сығара хузухтаҷаңнар. Ана ағаа тӧстене, Сара Словина наа теелбек сағын тапхан. Композитор Александр Кенель ӧнетiн кӧг чайабысханда, «Хузух теерерi» наа теелбек чарых кӧрген. Анда хыстар паза пiр ле оол араласчатханнаңар, оолларға «Ағҷылар» теелбек ӧнетiн турғызылған.
1959 чылда чайаачыларның кӱстенiзiнең пазох наа теелбек тӧреен. «Хакасияның кӱн чахайахтары» теелбекте хакас чонның нымахтары паза кип-чоохтары пiрiктiрiлген.
Сара Даниловна сизiнген, ӧме толдыра чуртаснаң чуртир ӱчӱн, анда ырҷылар, теелбекчiлер паза кӧгҷiлер хада-пiрге тоғынарға киректер. 1961 чылда, культура тоғынҷыларының iкiнҷi съездiнде, чарадығ алылған: наа хакас чайаачы ӧмезiн тӧстеп, аның устағҷызына С.Д.Словинаны турғызарға. «Хакасияның кӱн чахайахтары» теелбек ӧменің адын адирға полысхан. Хакас чирiнде иң хынған порчолар, хызыл ӧрт осхас, че сiлiг кӱн чахайахтары полчалар нооза. Iди наа ӧмее «Кӱн чахайағы» ат пирiлген. Г.Е.Колмаков хормейстер паза кӧгҷiлернің устағҷызы полыбысхан, концертмейстерге Римма Колчина алылған.
Хакас чонның чайаачызы уғаа таныстың, пай паза сiлiг. Амды сценадаң теелбектер паза сарыннар пастыра олаңай хакас чонның чуртазын, кибiрлерiн, кӧңнiн кӧзiт пирҷең оңдай азылған. Пiстің кибелiсчiлер М.Кильчичаков, Г.Сысолятин, Ф.Бытотов, И.Костяков паза пасхазы улуғ хозым иткеннер. Кӧглернi композитор, РСФСР искусствозының саблығ деятельi А.Кенель паза чонда тарап парған «Кӧк тайғам», «Трактористтің ыры» сарыннарның композиторы Г.Колмаков пасханнар. ХакНИИЯЛИ-ның тоғынҷызы У.Н.Кирбижекова тахпахтар тимнеҷең, тархын наукаларының кандидады К.М.Патачаков фольклорнаң паза кибiрлернең таныстырҷаң.
Пастағы программаа тахпахтар паза хакас, орыс композиторларның ырлары, iдӧк фольклор сарыннары кирiлгеннер. Ағаа хоза, наа теелбектер турғызылғаннар. 1962 чылда пу программанаң М.Ю.Лермонтовтың адынаң театрда «Кӱн чахайағының» пастағы улуғ чайаачы иирi ирткен. Артисттернi кӧрiгҷiлер iзiг айа сабызынаң удурлааннар паза пӧзiк паалааннар, пӧзiк чидiглер алғааннар. Аннаң сығара «Кӱн чахайағы» ӧме алнынзар iзестiг хаалап сыххан.
«Кӱн чахайағы» ансамбльның теелбек, хор паза кӧг салҷаң группаларында алтон азыра кiзi араласхан, ол санда чииттер, Ағбан город предприятиелерiнің паза пӱдiрiг тоғыстарының iстенҷiлерi. Олар аалларда паза городтарда чайаачы иирлер иртiргеннер, аймах марығларда паза фестивальларда ӧткiн араласханнар, тӧремiл лауреат атха турысханнар.
Таныхтирға кирек, саблығ артисттер Владимир Чаптыков паза Клара Сунчугашева iдӧк пу ӧменің солисттерi полғаннар. Олар прай кӱстерiн культураны паза искусствоны тилiдерiне, ӱгредiг киреене пир салғаннар. Саблығ ырҷыларның алтын ӱннерiн Москвада, Хызылчарда, Кишиневта, Тувада, Финляндияда, Бельгияда iзiг айа сабызынаң удурлааннар.
«Кӱн чахайағы» ансамбльға прай чон хыныбысхан, ағаа поғдархаан. Теелбектер паза сарыннар область чуртағҷыларының чӱректерiн тирең аптаан.
Тынаға сығар алнында Сара Словина ансамбльдаң парыбызарға чарадығ алған. Ағаа кӧп чылығ сӧс читiрiлген. Хакасияда 38 чыл чуртап, Сара Даниловна хакас культуразында тирең iс артысхан. Амғы тӧл аның улуғ тоғызын, cибер хайраллап, аннаң андар узаратча.
Чайаачы ӧменің тилiзi
65 чыл аразына чайаачы ӧмеде илееде араласчы паза устағҷы алысхан, че хайдағ даа тустарда «кӱн чахайахтары» турыстың чидiглерге читкеннер.
Наа балетмейстер килзе, ӧменің репертуары нааҷылалып ла одырча. Т.И.Райкова устаанынаң ансамбль «Ус холлығ хыстар», «Асхыс хыстары» паза пасха даа теелбектернең пайаан. Ол туста ӧме пасха хан чирлерiнзер чорыхнаң чӧр сыххан: Бельгия (1975 ч.), Финляндия (1980 ч.), Монголия (1985 ч.).
Теелбектерге кӧгнi, А.Кенельдең, Г.Колмаковтаң пасха, композитор, Ағбандағы музыка училищезiнің ӱгретчiзi А.К.Стоянов пасхан. Ол iдӧк хакас чонның фольклорын чыған, хайны iстезiп, наука тоғыстарын пасхан.
Хакасияның кӧг культуразында композиторлар Георгий Челбораковты паза Нина Катаеваны алынҷа таныхтирға кирек. Оларның сарыннарын «Кӱн чахайағы» ӧме дее, чон даа сарнирға хынған паза ам даа хынча. Нина Викторовна илееде чыл «Кӱн чахайағының» хормейстерi полған, соонаң «Чон кӧглерi» фольклор ӧмезiн тӧстеен.
Композитор Анатолий Токмашов iдӧк, кӧп чахсы сарын пазып, ансамбльда хормейстер полып, хорның репертуарын нааҷылаан.
1991 чылда «Кӱн чахайағының» балетмейстерi Фаина Киштеева полыбысхан. Пiр чыл тоғынып, Фаина Ивановна позының ӧмезiн тӧстеп алған – «Айас» хакас хореография студиязын. 2010 чылда ол пазох «Кӱн чахайағынзар» айланған. Аның устаанынаң ансамбль наа чидiглерге читкен, ағаа «Чоннар ынархазы» (Томск), «Россия, мин сағаа хынчам» (Хызылчар) фестивальларда iзiг айа сапханнар.
1994 чылда «Кӱн чахайағынзар» наа хормейстер, композитор Юрий Киштеевтің ӱгренҷiзi, Ағбандағы музыка училищезiнің хор паза эстрада-джаз пӧлиин тоозып, Ирина Кулагашева килген. Ансамбльда аймах-пасха марығларда паза ӱлӱкӱннерде ӧткiн араласчағ квартет, анаң квинтет тӧреен. 2003 чылда «Кӱн чахайағының» квинтедi республикадағы хорлар, ансамбльлар паза ырҷылар аразында иртiрiлген марығның «Ансамбльлар» номинациязында III степеньнiг лауреат полыбысхан, 2004 чылда – «Урал Моно» (Башкортостан Республика) тӱрк чииттерiнің кӧг чайаачызы чоннар аразындағы марииның дипломанты, олох чылда – «От ыры-2004» республикадағы национальнай эстрада марииның I степеньнiг лауреады.
1994 чылдағ ансамбльның устағҷызы паза балетмейстерi Игорь Коков полған. Пазох наа теелбектер чайал сыхханнар. «ӧбекелер хығыртии», «От теелбегi», «Шорлар», «Хам теелбегi» теелбектерге Кабардино-Балкария Республикада ирткен «Алтын майдан» фестивальда тың чӧпсiнгеннер. Олох теелбектер «Москва нанҷыларын удурлапча» чоннар аразындағы фестивальда прайзының чӱреен аптааннар.
Иң аар 1990 чылларда «Кӱн чахайағы» Хакасияның аал-городтарынҷа кӧп чӧрҷең, хакас чонның Чыл пазы, Тун пайрам, Чир ине, ӱртӱн тойы ӱлӱкӱннерiнде араласчаң, «Айтыс» республикадағы тахпахчылар мариин кӧдiрҷең.
2008 чылда ӧменең Вениамин Боргояков устап пастаан. Ол прай саринаң таланттың кӧгҷi, чатханны чуртасха нандыра айландырарында кӧп тоғыс ит салған. Аннаң пеер прай кӧглер пicтің кӧг тирiглерiнең толдырылчалар.
Фаина Киштееванаң Вениамин Боргояков «Кӱн чахайағының» алындағы репертуарын нааҷылабысханнар: «Тайғадағы хоостар» («Хузух теерерi», «Ағҷылар», «Тайғада»), «Хынғаныма мелейлер», «Чазаңнар», «Чииттернің ойыны», «Сохтанҷыхтар», «Хакасияның кӱн чахайахтары», «Тарина» паза даа пасхазы.
2021 чылда Хакасияның саблығ артизi Ираида Ахпашева хормейстер полыбысханда, «Кӱн чахайағының» сарынҷылары Россиядағы чоннарның чайаачы фестивальында II степеньнiг диплом алғаннар (Томск г.).
«Кӱн чахайағы» чиит чайаачыларнаң нааҷылалча, наа оңдайларҷа ӧсче. 2014 чылдағ сығара ӧменің теелбекчiлерiнең чиит балетмейстер Александра Анжиганова айғасча. 2015 чылда ӧмее талаанның кӧгҷi, аймах оғдайнаң хайлапчатхан паза сарнапчатхан артист Аржан Туденев хозылча.
2016 чылда анамбльнаң Дмитрий Сафьянов устап сыххан. 2017 чылда оркестр группазының устағҷызы паза концертмейстер-аккомпаниаторы – Андрей Мамышев. 2018 чылда «Кӱн чахайағы» Алтайда, Тывада, Францияда ирткен аймах синнiг марығларда паза фестивальларда араласхан. Франциядағы Париж, Марсель, Лакост городтарның кӧрiгҷiлерi, чииттернің хайлапчатханын истiп, хайхап, айа сабыстарынаң пiстің артисттернi сценадаң позыдарға хынмааннар.
«Кӱн чахайағы» пӱӱнгi кӱнде
2019 чылдаң «Кӱн чахайағы» ансамбльнаң Хакасияның саблығ артизi Анна Бурнакова устапча.
Анна Николаевна Асхыс аймаандағы Чоғархы Тӧӧ аалда тӧреен. Чайаачы хызыҷах, Хакас национальнай гимназияда ӱгренчеткенде, искусство школазынзар чӧрҷең. Гимназияны тоозыбысханда, ол Ағбандағы искусство институдынзар «Хомыс» специальностьха ӱгренерге кiрiбiскен.
Институт соонаң Анна Бурнакова Ағбандағы музыка колледжiнде 10 чылға чағын тоғынған, студенттернi хомыснаң паза чатханнаң ойнирға ӱгреткен. Iдӧк Хакас филармониязында 15 чыл азыра тоғынған, «ӱлгер» ансамбльда сарнаан паза хакас кӧг тирiглерiнең ойнаан. Анаң Анна Бурнакованы С.П.Кадышевтің адынаң чон чайаачызы кiнiнің устағҷызы Анна Шаламова «Кӱн чахайағы» ансамбльнаң устирға хығырған.
Наа устағҷы «Хыстың ыры» наа программа сығарыбысхан. Андар Александр Кенель чыған хакастарның кибiрлiг сарыннары кiрчелер. Наа кӧглерге балетмейстер А.Анжиганова «Хыстың ыры» паза «Чирiм кӧглерi» наа теелбектер турғызыбысхан. Iдӧк ансамбль композиторлар Нина Катаеваның, Георгий Челбораковтың кӧглерiн толдырчалар. Чайаачы ӧменің репертуарына кӧп наа сарын кiрче. Анна Бурнакова хакас тахпахчыларның сӧстерiне позы даа чапсых кӧглер чайапча.
Пӱӱнгi кӱнде ансамбльның оркестрiне сигiс араласчы кiрче. Андрей Томочаков Ағбандағы музыка колледжiнде 3 курста ӱгренче. «Кӱн чахайағынзар» iкiнҷi чылы чӧрче. Андрей – уғаа чайаачы паза кӱстенҷiк оол, прай хакас кӧг тирiглерiнең ойнапча, хайлапча. Чиит оол Темир Янгулов искусство институдында хомысха ӱгренче. Малена Чебодаева ХГУ-ның хакас филология кафедразында 2 курста ӱгренче. Аның алнында Ағбандағы ӱгретчiлер колледжiн тоосхан. Чайаачы хыс тахпахтар пасча паза тимiр хомыснаң ойнапча. Ансамбльның ӧткiн араласчызы Аржан Тодош ӧмедегi оолларны орта хайлирға ӱгретче, iдӧк наа кӧглер пасча, хакас кӧг тирiглерiнең ус ойнапча. ӱр ниместең «Кӱн чахайағының» оркестрiне чиит оол Артём Саражаков хозылған. Ол Ағбандағы музыка колледжiнде 2 курста ӱгренче, хомыснаң ойнапча. Хобырахнаң ойнирға паза хайлирға кӱстенче. Никита Котожеков музыка колледжiнің 3 курстың студентi полча, хомыснаң чахсы ойнапча. Ансамбльның наа араласчызы Владимир Бурнаков музыка колледжiнде 1 курста ӱгренче, ол чатхан хахча.
Ансамбльның теелбекчiлер ӧмезiне, тiзеғ, Ағбандағы институттар, колледжтер студенттерi паза школалар ӱгренҷiлерi кiрчелер.
Пӱӱнгi «Кӱн чахайағының» ӧӧн араласчылары, хакас чонның пазылбин пӱткен чайаачызын кӧрiгҷiлерге читiрiп, хакас культуразын ӧткiн кӧдiрчелер.
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |