ӦДIС ТӦЛИР ТУС
21.12.2022
Хабарлар
Газетабысха – 95 чыл. Пicтiң редакциязар аны Гавриил Гаврилович Котожеков «худалап» алған, cах андох аал хонии пӧлиинiң устағҷызына турғыс салған. Аның алнында Борис Петрович Баинов Хакас телевидениезiнде хабарҷы полған
КООП ХАСХАНЫ
Ағбаннаң Таштып чирiнзер ойлатчатса, илбек Уйбат чазызына суғ таратхан, аал хонии тоғынҷыларына хыра салҷаң чахсы оңдай пир турған коопты иртерге килiсче. Ханнығ чаа чыллары тузында даа, cоонда даа ол, комсомол-чииттер пӱдiрии полып, матап сабланған. Аны тимге сығарарында Хакасияның прай пулуңнарынаң оол-хыстар теести чыылысчаңнар, кооп хазарында араласчаңнар.
Аннаңар даа iҷебiс ол кооп алнында пiрее хати машинаны тохтадарға сурынҷаң. Тасхар сығып, аның чарларынҷа пас чӧрҷең, ибiре матап харахсынҷаң. Анаң харах частарын даа чысхлирға маңнанҷаң. Ол пу коопты хазарында араласхан, ирее-чобағ кӧргенiн чоохтаҷаң.
– Iҷең, пленге кiрген японецтер суғның индiркi сариндағы барактарда чуртаҷаңнар ба?.. Немецтер чи хайда тоғынғаннар? Оларны иирде Харатассар апарыбысчаңнар ба? – аның аар сағыстарын тарадарға харазып, сурыбысчаң полғам.
– Син чи аны хайдаң пiлчезiң? Пiрдеезiне чоохтабасха ӧнетiн чахығ пирiлҷең, – минзер сыныхти кӧрҷең iҷем.
– Пicтiң редакцияда Борис Петрович Баинов тоғынча. Кiчiг полғанда, кооп хасчатханнарны кӧрерге килҷең полтыр. Анаң мындох ойнаҷаң осхастар, – чазырбинчам кемнең искенiмнi, анаң холымны суғ чоғар улапчам. – Немецтер тiгi саринда тоғынған одырлар. Че оларны тирiглiг чааҷылар хадарҷаң полтырлар. Аннаңар палалар андар парарға хорыхчаң осхастар.
– Прайзыбыс таа японецтерге артых ачынҷаңмыс. Пiс осхас кiчiг сӧӧктiг, нiске харахтығ, кӱрең сырайлығ чон полтыр. Тоғысха уғаа кӱс кiзiлер, – ирткен чылларны сағысха кирiп, чоохтан сыхса, сырайы мӧңiссiреп парыбысчаң.
Аннаңар даа полар, неке, редакцияда хада тоғынчатхан хабарҷынаң пiрее хати аның олған тузынаңар чоохтаза халзабыс, кооп хаcхан чонның ӱлӱзiнеңер пiлiп аларға чапсых пiлдiрҷең. Пiр хати, тiзең, пiске Елена Антоновна Абдина хозылыбысхан. Ол тусха орта улуғ частығ арғызыбыс чайаачы тоғыснаң айғаспиныбысхан, редакцияда завхоз полчатхан. Че аның пай чуртазының кизек-чардыхтарынаңар хараа-кӱнӧрте истерге чарир полған. Мында даа пiстiң чооғыбысха хозылған.
– Кооп хаcчатханнар аразындағы комсомол-чииттер бригадазының устағҷызы полчатхан пiр хыстаңар хабар пазарға ысханнар. Транспорт хайдаң полар. Чазағ пастырчам. Мағаа ол пӱдiрiгде поларға килiсчең. Кӧнi пӱдiрiг штабынзар парчам, минi ол сабланчатхан ӧмезер ӱдес саларға сурынчам. Бригада устағҷызы тоғыста чоғыл. Хайди полҷаң? Пастыхтар пiлiп алзалар, матап хатығлирлар, – иптестiрче улиибыс.
– Анаң чи, чаҷа, ниме пол партыр? – маңзыратча Елена Антоновнаны аал хонии пӧлиинiң устағҷызы полчатхан хабарҷы, анаң хосча. – Пу кирек тиктең не полбаан, неке.
– Тапхабыс пiс аны. Чазызар сығып, аар-пеер пас чӧрiп, оңнығ ла ылғабинча. Пӱдiрiг тузында танызып алған оолғын, чазы читкенде, чааға апарыбыстырлар хараазын. Ағаа ачынып, cыхтапча ба хайдағ, – кӱлiмзiрепче Елена Антоновна, анаң хосча. – Кооп хаcчатхан туста чииттер аразында ниме ле полбаҷаң. Хадағҷы оолларға даа кӧӧленiбiсчеңнер.
ЧОРЫХХА СЫХХАНЫ
Пiрсiнде, тоғыс наа ла пасталчатхан туста, Борис Петрович минiң кабинедiмзер кiр килдi. Табырах тимнен, тайғазар парчабыс тидiр. Саңай алаң асчам. Хайди даа поларын пiлбинiбiстiм. Ноға минi аал хонии пӧлиинiң устағҷызы чорыхха хығырча? Редакцияның устағ-пастаа анзын пiлче бе?
Редактор орынҷызы анзын пiлчеткен полтыр. Мында иң ӧӧнi – редактор орынҷызы Григорий Петрович Абдинзер ВЛКСМ-ның Хакасиядағы обкомынаң cығдыратхан полтырлар. Ағбан пилтiрi аймаандағы тайғазар чайлаға сыххан малҷылар комсомол-чииттер бригадазын тӧстеп алтырлар, маңат кӧзiдiмнерге читчеткен осхастар. Оларны махтабызарға кирек полыбыстыр. Анзы минiң пӧлиимнiң тоғызы. Борис Петрович Ағбан пилтiрi аймаандағы газетаның редакторы полып ӱр чыллар тоғынған кiзi саблығ малҷыларны чахсы пiлче. Аннаңар пiс iкӧлеңнi чорыхха ызардаңар чарадығ алылтыр. Сомҷыбыс Гриша Бурнаков чол сығарға хаҷан даа тимде полҷаң, хада парча.
Пiс Борис Петровичнең машинада хости одырчабыс. Кискач теен орын чағын на нимес тiпчелер хада парчатхан арғыстарым. Аннаңар Борис Петровичтең ол тайғадаңар хысхаҷахти чоохтап пирерге сурынчам. Анзы тоғыр нимес. Кискач мының алнында позының пӧзiк, сылағай ағастарынаң тиксi сабланҷаң полтыр. Аннаңар ол тайғаны ӱрет сыхтырлар. Орындағы чуртағҷылар пастап тоғырланарға харасхан осхастар. Че андағларның харахтары алнынзар хазна чахиинаңар чаҷынны тут пиртiрлер – прайзы саңай тымылтыр.
Ағбан пилтiрi аймаанда махтаға сыхчатхан совхозтар постарының малларын чайлаға андар сығар турарға кӧнiгiбiстiрлер. Че хаҷан ағас тоғынҷылары тайғаны саңай ӱредiбiскенде, малларға оттаҷаң орыннар даа халбиныбыстыр, суғлар даа соол сыхтыр. Пiрдең, тайғада тасталған чадыхтар, cалаа-тӧкпестер матап харығ полҷаң одыр.
Пiс чолға сыхчатхан тусха орта анда «Хапчал» совхозтың маллары ла чайлағда турчатхан полтыр. Пасхалары постарына килiстiре орыннар тапхлап алтырлар, Кискачсар чӧрбинiбiстiрлер дее. Аннаңар амғы чайлағда ӧӧнiнде ағаа таныс кiзiлер поларына Борис Петрович сала даа iкiнҷiлебинчеткен. Прай чуртазын хабарҷы тоғызынаң палғалыстыр салған улиимның iзенiзi минiң дее кӧңнiмнi кӧдiрген.
ЧАҒЫН ТАНЫСХАНЫ
Паза ла сизiнiп одырчатсам, иргi танызымны пiр дее чахсы пiлбинчеткен полтырбын. Аннаңар, хости одырып, чайлағзар парчатханда, аның чуртас чолынаңар кӧмес алғым арах сурастырғлап аларға чарадыбысхам. Улиим даа андағ чоох-чаахтаң тоғыр нимеске тӧӧй пiлдiрче. Ноға андағ килiстiре оңдайнаң толдыразынаң тузалан халбаҷаң. Пiди сизiнчетсем, алнында одырчатхан сомҷыбыс таа сиргектенiбiскенге тӧӧй пiлдiрче.
Борис Петрович Ағбан пилтiрi аймаандағы Баиннер аалында 14 мартта 1935 чылда тӧреен полтыр. Кiчiгдең cығара чарых кӱнге, ибiркiнiң сiлиине, чахсы кiзiлер киртiнiзiн чуртас тооза хайраллап халғанын аның хоости пазылған чайаачы оңдайлығ хабар-очерктерiнде хығырып аларға чарир. Хабарҷы тоғызына 40 чыл артиинаң пир салғаны даа таңнастығ.
– Андар мин Ленинградтағы Пӧзiк партийнай школаның журналистика факультедiн тоосхан соонда тоғысха кiргем, – амыр ла чоохтапчадып, ол ӱр нимеске тохтабысхан, анаң минзер сыныхти кӧр сыххан, пiрее ниме сизiнчезiң ме тiп сурчатханға тӧӧй.
– Толя, хайди полыбыстың? Ленинградтағы Пӧзiк партийнай школа... 1936 чыл... Семён Константинович Добров, – позы алынҷа чоохтанчатхан чiли тудын сыхты Гриша Бурнаков.
Тохта, тохта, 1936 чылда пicтiң редакцияа хайдағ танығлығ кирек полды? Ол хайди даа ӱр чыллар пастап «Хызыл аалның», анаң «Ленин чолының» редакторы полған Семён Константинович Добровнаң палғалыстығ поларға кирек. Чох, тапчаң нымахты систе тартып аларға хайди даа матап сiрензем, полбин салғам.
Соонаң на, пу сурығның ӱзi-тӱбiне чидiп аларға харазып, мындағ ниме пiлiп алғам: 1936 чылда Семён Константинович Добров сынап таа Ленинградта журналистке ӱгрентiр. Че ол Нева cуғ хазындағы саблығ городта Пӧзiк партийнай школада нимес, В.В.Воровскийнiң адынаң журналистика институдында ӱгрентiр. Iкi чыл пазынаң аны тоозып, «Хызыл аал» газетаның редактор орынҷызына турғызылтыр.
Че ӧӧн чоохтаң кӧмес хыйа парыбыстыбыс. Борис Петрович, пӧзiк ӱгредiг алып, iкi чыл пазынаң Ленинградтаң тӧреен чирiнзер айлантыр. 21 частығ оолны Ағбан пилтiрi аймаандағы газетазар пастап олаңай хабарҷаа алғаннар.
– Мин чiли, олаңай хабарҷыдаң сығара редакторға читіре ӧскен пасха кізі табылбаан, – кӱлімзіреен улиим.
ТУЗАЛЫҒ ЧӦПТЕР
Чайлаға сыххан малҷыларның турлаа уғаа истіг паза сіліг орында полтыр. Харал парған тӧгелердең пӱдірілген улуғ арах тураны пеер хайдаң-да кӧзір килген осхастар. Iстінде истіг паза ап-арығ. Ипчілер холы пілдірче. Тура нинҷе-де пӧлікке чарылған полтыр. Кічиҷегес тее полза, азыранҷаң, тынанҷаң орыннар пар. Борис Петрович, мында пол турған кізі, ибдегі ле чіли хайынча, кӧні хызыл пулуңассар пастырча.
– Мында піске кирек прай танығларны таап аларға чарир. Син оларны хобырғлап ал, соонаң хайди даа кирек полар, – ах чаҷыннар алнында тохтабысты ол.
Тузалығ чӧпнең ноға тузаланмаҷаң. Кирек танығларны пасхлап алдым. Ол туста улиим пасха чаҷыннар хыринзар хығырча, сағаа кирек кӧзідімнер мында полтыр тидір. Чағын пастырчам, кӧрчем, матап ӧрінчем. «Хапчал» совхозтың малҷылары аразында комсомол-чииттернің ӱс тее бригада полтыр. Хыстарның ады-солалары, кӧзідім-чидіглері прай пазыл партыр. Борис Петрович мағаа хайдағ iнек сағҷаңнарға хайығ айландырарын чоохтап одырча.
Ол туста сомҷыбыс мині тасхар хығырча. Парзам, Гриша Бурнаков нымырт ағазы хыринда хайдағ-да хыснаң чоохтас турча. Чағын килгенімде, пу хыс алнында парчатхан комсомол-чииттер бригадазынаң устапча тидір. Танызып, чоохтазарға даа маңнанғалахха, Борис Петрович чағдап килді, істеніс матырынаң сала ла хуҷахтаспинча. Анаң минзер айланып, позым чоохтазарбын, сағаа пазарға килізер тіп кӱлімзірепче.
Устағҷы хыс ӧткін хылыхтығ полтыр, тоғызынаңар, ӧӧрелерінеңер, марығ хайди парчатханнаңар, саңай тосханҷа азырапчатханнаңар оңнығ ла хынығ чоохтабинча. Аал хониинда ӱр чыллар тоғын салғаннар хайди постарына полысчатханын искірче.
Мин, тізең, чоохтазығны пазарға ла маңнанминчам. Iди пиленге чӧрерге хандыра полтыр. Чииттер бригадазынаңар кӧп ниме піліп алған соонда, iнектер хадарчатхан иреннең, ас-тамах тимнепчеткен ипчінең, мотористнең паза даа пасхазынаң тоғасхабыс. Пазох ла Борис Петрович чоохтасча, мин пазарға ла маңнанминчам. Уғаа кӧп материал чыыл парған.
– Мындағ тӱзімніг чорыхха хаҷанох чӧрбеен полғам. Сірер чи, Борис Петрович, хайди полдар? Материал чох халдар ба? – тыстан полбин, сурыбыстым аннаң.
– Ӧдізім тӧлир тус чит килтір. Мині дее кем-де пастап ӱгреткен нооза. Син дее соонаң піреезін хабарҷы тоғызына кӧніктірерзің, – ӱндесче улуғ опыттығ арғызым.
ӦЗІС ЧОЛЫ
Ағбан пилтірі аймаандағы «Коммунизмзер чол» газетаның редакторы полып ӱр чыллар тоғынған Борис Петрович Баинов аймах сыйыхтарға кӧп хати турысхан. Че аннаң хада чоохтасчатса, ол Хакас Республика культуразының саблығ тоғынҷызы аарластығ атха турысханын пастағы орынға сығарҷаң. Анзын хормачы кізі піди чарытчаң: чыылығлар тузында миннеңер чоох парыбысса, анҷа-да хати Аарластығ пічіктер алған, ахчалығ сыйыхтарнаң таныхталған тібестер, ӧӧн чидиимні ле адап салзалар, читкіҷе полар.
Iкінҷi ӧрінізі – аның чайаачы тоғыстары. Iди ол, хоости пазылған очерктерін, чуртас танығларын, саблығ кізілернең тоғасханын чыып алып, ікі кинде чарыхха сығарыбысхан. Аның чайаачы тоғызы хоостыра ол-пу чарых пӧгіннер полғаннар.
Амды тоғыс хоостыра Ағбан пилтірі аймаандағы газетаның редакторы полчатхан кізіні партия обкомы Хакас телевидениезі паза радио комитедінің ӧӧн редакторына турғысхан. Пастағы кӱннеңӧк пу тоғыс аның кӧңніне чатпинчатханын сизiнген. Андағ-мындағ cылтағлар таап, ол Ағбан пилтірі аймаандағы редакциязар нандыра айланған. Че Ленинградтағы Пӧзік партийнай школаны тоосхан коммунист Баиновты пазох ла «ӧскірер» сағыснаң, партия обкомы Хакас телевидениезінің аал хонии пӧлиинің устағҷызына турғысча. Аны Гавриил Котожеков піссер хасхыр килібісче. 1985 чылдаң сығара ол «Ленин чолында» истеніп тоғынған, аал хонии сурығларын маңат чарытчаң. Олох арада чиит хабарҷыларны ӱгредеріне, тузалығ чӧптер пиреріне улуғ хайығ айландырған.
Пістің редакциядаң сығара тынаға парған. Че ибде ай-сым одыр полбин, Ағбан пилтірі аймаанҷа паза Харатас городча газетабыстың собкоры полып тоғынған. Анаң Борис Петровичті «Коммунизмзер чол» газетаның редакторы поларға нандыра хығырып алғаннар. Ол анда пис чыл тоғынған. Пістің редакциянаң ол халғанҷы кӱннеріне читіре палғалыс ӱспеен.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде