ХАХАҶАҒЫН ӰЗЕ АТХАН
01.02.2023
Хабарлар
Хоос кӧрiс. Тайғадаң iкi хозан ағыл килгенiмде, iҷеме хырыстырғам. Аннаңар паза аңнап чӧрбеске сағыныбысхам. Че минi анда хозаннарға турғысхан он алты хыл сағыпча. Позырахта пазох ла тайғазар тимненiбiстiм
УЛУҒ ЧООХТАНҒАНЫ
Чарбалығ ӱгре оортап, хандыра солбыратчабыс. Cтол кистiнде ӱзӧлеңмiс. Пiрее хати, сохтанызып, хатхырыс сыхчабыс. Iди пiснең хада тайғазар парҷаң тӧртiнҷiзiн сӧклирге харасчабыс. Ол, iҷезiнiң сӧзiн истiп, холларын паза наахтарын учут саларынаң хорығыбыстыр. Ир кiзi хайди андағ ылҷыр полҷаң тiп чоохтасчабыс. Итсе, ирткен позырахта тайғазар чӧрiп, холларымны паза наахтарымны учут салып, iҷеме хырыстырғам.
Харныҷахтарыбысты тосхырып, тонан сыххабыс. Cтол кистiнде пасталған чоохтазығ iзiк алнында узарадылча. Амды мин турғысхан хылларға хапхан хозаннарны ӱлестiрчебiс. Пiлчем, арғысха хада парчатхан нанҷыларымнаң аң идiнең ӱлезерге кирекпiн. Хайдағ даа полза, читi класста ӱгренчем, чозах-кибiрлернi cала-сула пiлчем. Часнаң улиибыс, пiстiң аалда чуртапчатхан саблығ хайҷы-нымахчы Комотай Бастаевтiң ортын оолғы Алёша сигiс классха чӧрче. Кiчиибiс, тайымның оолғы Ганя Куюков алты класстың ӱгренҷiзiне саналча.
– Ибдең дее сыхпин, хозаннарны ӱлесклеп алғанда, тайғазар ноға парчазар?.. Аңнап сыхчатса, хаҷан даа улуғ чоохтанарға чарабас. Хайди iди полғлапчазар? – iҷемнiң ӱнi хайди-да тарынҷах арах истiлчеткенге тӧӧй пiлдiрче.
Саңай пасха оңдайнаң тудынған ол, хаҷан мин ирткен позырахта тайғазар тимненчеткенiмде. Азых-тӱлӱктi iзебiме сух пирген, мойныма чылығ шарф палғаан, талаан ползын тiп, чылығ ӱннең алғаан, тасхар сығып, ӱдескен. Амды саңай пасха оңдайнаң тудынча. Халасха тустаан чағ даа чаба салбады, iзебiме сухпады. Позың тимнеп ал тiпче. Сах ол туста Алёша мағаа хайдағ-да танығлар итклеп сыххан, холларын чаза тутхлапча. Пiди сизiнiп одырчатсам, пу iкi табан ибдең пiр дее азых-тӱлӱк албаан осхастар.
Аннаңар, паза даа ӱр чубанмин, халасты, пычахнаң даа кисклебин, ора-чара тартып, сӱӱмексер суғыбыстым. Андарох чағ кизегiн, iдӧк оохтабин, cалыбыстым. Iҷем, минзер кӧрiп, уламох тарыныбысханға тӧӧй. Че пiр дее ниме чоохтанмады, пасха пӧлiксер пастыра халды. Анда кiчiг туңмам сыңзып пастабысханы истiлчеткен. Ол сылтағнаң тузалан халарға теен чiли, тасхар кӱрелiзе ле халғабыс.
ЧАЗАҒ ААР ПОЛТЫР
Тайғазар хада парчатханнарға кӧӧгiп, саналарны ибде артыс саларға чарадыбыстым. Че сӱӱмектегi азых-тӱлӱктi соорыҷахха нiске пағнаң чаба палғабыстым. Тiгi хати хапхан iкi хозанны ибзер ағыл полбин, хайди матап иреелендiм. Аннаңар амды аңыҷахтарымны соорыҷахха салып аларға чарадыбыстым. Мылтиимны Алёшаа туди пирдiм, пабаң чаада махачы тудынған, син iдӧк мирген атығҷы поларзың тiп иптестiр парчам, чӧптепчем.
– Ухтар чи хайда? – ӧрiнгенiн чазырбинча улиибыс.
– Пiр ух мылтыхта. Пасхазы минде. Пiлчем мин синi, аалдаң даа сыхпин, саасханнар ат сығарзың, – тохтатчам аны.
Хосханах-а, пу чи нимедiр? Пiс Алёшанаң тартысчатхан аразында, Ганя, минiң саналарымны кизiп алып, тiгi чӱгӱр парир. Маңзыраанына ба, саар ла тайахнаң тузаланча. Анзы чирзер тӱс парғанда, чирдең кӧдiрбин, андох артысхан полғам. Кӧрбин халған осхас.
Аны сӱрiсчебiс. Аалдаң илееде ырабысханда ла, ол позы тохтабысхан. Пiс, чазағ кiзiлер, саналығ чыл парчатхан табанға хайди чидiп аларбыс. Сағам пiс чолҷа чӱгӱрчебiс. Харлығ чирҷе хайди парып аларбыс – пiлбес. Харын даа ыстан чағаларын катанка турайлары тастынзар сығарып, нiске пағнаң чаба палғап тастабысхабыс. Амды хайдағ даа халын харҷа иртерге чарир, сала даа кiлебеспiс.
– Толя, саналарың постары чӱгӱрчелер, чадап ла тохтадып алдым. Ам даа чыл чӧрiп алим? – сурынча ол.
– Пiс чаратчабыс. Часнаң кiчiгзiң, табырах майых парарзың. Че соорыҷахты алып ал, – чахығлар пирглепче Алёша.
Аның соонда амды хайдар паза хайди парарға киректелчеткеннеңер чоохтап сыхты. Пiрее хозан алай тӱлгӱ кӧрiнзе, сах андох харзар чадыбызарзың, пiстi cағирзың тiпче. Анаң, кӧмес махтаныбызарға чарадыбызып, иңнiнең мылтыхты суура тартып, хайди атарын кӧзiтче.
Iди сохтанызып-марығлазып, чолыбысты узаратчабыс. Амды пiске пӧзiк нимес хыраңассар сығарға кирек. Аның кистiнде чалбах чазы. Анда аалдағылар тамах салчалар. Хустар даа орта поладыр. Кӱске толдыра, чоллары анда-мында ла тоғасча. Сiлiг хузурухтығ кӧйтiк тӱлгӱҷек оларны китеп чӧрчеткенiн пiрее хати кӧрчеткен осхастар. Аннаңар Алёша минiң кiчiг тайымны iди матап хызааннапча, ӱгреде чоохтанғлапча. Че Ганя аның cӧзiн испинче, чахығларын толдырарға хынминча. Ол даа сылтағнаң часхызын хус ойынына парзабыс, удур-тӧдiр пiлiс полбин, чоо харбасчалар.
Кiчiг тайым, хыраңас пазына сығып алып, пiске холын пулахтатча, чалбах хыразар улапча. Анаң чирзер напли тӱстi. Ниме ле кӧр салды ни? Пiстiң пiр тӧӧй сағыс – анда хайди даа кӧйтiк тӱлгӱҷек хайын чӧрче поларға кирек.
Тирең харға даа хайығ айландырбин, пар-чох кӱзiбiс салып, андар чӱгӱрчебiс. Пiлдicтiг, Алёша мылтыхты, атысха тимнеп алып, холында тутча. Алнымҷа оңнығ ла маңзырабинча. Кӧмес соона халчатсам даа, iдӧк матап сiренчем. Харҷа чазағ чӱгӱрерге хайдағ аар полған. Матап ирееленчебiс.
По-от, соолған, пiр дее чирде кӧрiнминче кiчiг тайым. Соорыҷахты хыраңас ӱстӱнде артыс салтыр. Амды аны харахсынчабыс. Кӧр таптыбыс. Тiгi учухтыр парир. Хайдар iди маңзырапчатхан полҷаң? Чалбах чазыда, тӱлгӱ полардаң, кӱcкеҷектер дее сағбаланминчалар.
– Кил табырах, одыр! – хығырча минi Алёша.
Паза ла кӧрзем, cоорыҷахта одыр тастабыстыр. Мағаа позының алнында орын артыс салтыр. Паза хайди поларзың, одырарға кирек. Азахтарымны ипти салыбыстым. Алёша, cоорыҷах паан холға алып, поза пағ чiли тудыныбысты. Минiң сағызымны пiлiп алған чiли, оңнығ ла ӧрчiлiг хысхырбинча, ноо, тораат, тидiр. Анаң на кiзi хорғыстығ сығыр сыххан.
НААХТАР АЧААНЫ
И-ик, хайди хандыра учухтыбыс алнынзар. Соонаң саналығ даа, cоорыҷахтығ даа мынаң пӧзiк тағлардаң индiре чыларға килiскен, че пу хыраңас сағыста саңайға халған. Мында иң ӧӧнi – пу орынны пiр дее пiлбинчебiс, хайда хайдар айландырарын чоохтаҷаң кiзi чоғыл. Кiчiг тайым хайда-хайда ырахта харах одынаң чiт чӧрiбiскен. Ағаа даа оой нимес. Iдӧк пастағызын на тағыҷах индiре чылча нооза.
Паза ла сизiнзем, наахтарым ачызып пастабысты. Че оларны чысхлирға маң чоғыл – холларымны cоорыҷахтың халатхызынаң алыбыссам, сах андох тiгi пар тӱскедегбiн. Андада саайлан таа парарға ӱр нимес. Азах-холлар пиртiндiргенҷе, саңай даа наахтарым учупчатсын тiп чарадыбыстым. Харах частарым аар-пеер пытырасчатханын оңарчам. Чох, ылғабинчам, хорыхпинчам. Ачығ соох iди иреелепче минi, харах частарымны сығара саапча. Тынарға аар даа пiлдiрiбiстi.
Алёша хайдағ хал табан полған. Пiрее хати cоорыҷахтың чӧрiзiн кӧмес тӱзедерге маңнанча. О, халах, андар ноға кӧрiбiстiм. Анзы, мылтыхты олаңай ағас чiли тузаланып, cоорыҷахты кирек орынзар айландыр парча. Хал табанның харахтары алнынзар ла кӧрчелер. Пiрее кӧртiктер пус ла чiли хатығ пол партырлар. Амох ла хыйын парыбысхадаға тӧӧйбiс. Харын даа cоорыҷах табырах инче, кӧнi ле учуға халча.
Пу хара парнак хайдаң сых килдi? Паза ла кӧрзем, кiчiг тайым алныбыста тур тастабыстыр. Хыйа пар тiп, холнаң пулахтатчам. Анзы кiлеп тее салбинча. Ағаа чидiп алғанда, сала даа iкiнҷiлебин, пiстi cоорыҷахтаң аңдара сазыбысты – тiгi пар тӱстiбiс. Харын даа нымзах хар полтыр. Андар чыпли ла халдыбыс. Хайдағ хандыра тiрiг халғаныбысха ӧрiнерге. Нiткезер хар кiр парғанына, iчiкей пiлдiрчеткенiне хайығ даа айландырбинчазың. Улии паза кiчии, пасха ниме сағын таппин, халын харға даа хайығ айландырбин, харбаза халдылар. Ол туста мин наахтарымны харнаң чысхлап чӧрчем. Учуп парған полбазыннар. Андада iҷеме пазох матап хырыстырарбын, сынап таа тайғазар позытпиныбызар. Мылтиимны милициязар апар саларбын тiп пiрее хати чоохтан саладыр. Кинен пол парарынаң хорыхчатханын чазырбинча. Че сағам чоохтан на салча.
Э, мылтиим чи хайда полҷаң? Алёша, хар алтынаң сыххандох, Ганяны аңдарып, анда уғзап пастаан. Кiчии дее маң пирбинче, хакас кӱрезiнiң микезiн тузаланып, улиин позынаң азыра учухтырыбысты. Пазох ла ағахтаныс сыхтылар, албан-силбiн тастасчалар.Ол туста мылтиимны кӧр тапхам. Алёша хаҷан маңнанған? Соорыҷах ӱстӱне сал салтыр.
КӰРКӰЛЕР
Хайди табырах харбазып пастааннар, iдӧк кинетiн тохтап парғаннар. Алып-кӱлӱктернiң кип-азаанаң оор пурлапчатханға тӧӧй. Сырайлары хып-хызыл. Соохха чи. Андағ табаннар сала даа кiлебинчелер, ачых-чарых кӧңнiлiг аар-пеер пастырыс чӧрчелер. Хазыр харбазығ соонда тын алынып аларға кирек. Iди полбаза, тооп таа пастирзың, ағырыбызарға даа ӱр нимес. Итсе, cаарбах тустағы палалар кiлебинчелер.
– Нимее тохтаам ма? Сала сол саринзар кизек ағастарда ӱс пе, тӧрт пе кӱркӱ одырча. Оларны мында китедiм. Мылтых пирiңер, пiреезiн амох таа тӱзiре шаларбын, – оңнығ ла ӧктемненминче кiчiг тайым, минзер кӧрчедiп.
Холларым на чаза тутчам, пазымны Алёшазар икiпчем, пӱӱн мылтых ээзi ол полча тiпчем. Аны ла искенде, анзы cоорыҷахсар ӱкӱс салды, тирiгнi холға алып, Ганя холын улаан саринзар чӱгӱр сыхты. Пiс соона халбинчабыс, прай тудынҷаң-хабынҷаң нимее хол ла сабысхабыс. Хайди даа маңзырапчатсабыс, кiчiг тайым cаналарымны хайда артысты ни тiп сағынчам. Олар харбасчатханда, ибiре-cибiре харахсынғамох, пiр дее чирде кӧр таппаам. Азых-тӱлӱктiг хапчығас таа пiлдiрбинчеткен. Ибдең сығарда, сынап таа улуғ чоохтанғлап салған осхаспын. Iҷем сизiндiрген чи.
Суум-саам кӧдiрiп ала, хыраңастың сол саринда ӧсчеткен ағастарға хап-орта килдiбic. Сiлiг одырчалар. Тӧртӧлең полтыр. Ганя сах андох «Ат! Ат!» хысхырып пастабысхан. Хысхызын хайдағ даа табыс ырах тарапча нооза. Аннаңар сiлiг кӧрiнчеткен хустар, ханат сабынып, пасха орынзар учуғыбысханнар. Алёша, пiрсiн кӧстеп, ат кӧрдi – ух одалбин парды. Хати тимненгенҷе, кӱркӱлер харах одынаң чiде халғаннар. Чалбах чазының тiгi сариндағы ағастарға одырған чiли пiлдiр парған.
– Мин, мин полбаспын, сынап, пiрее кӱркӱнi аңдарып албазам, – амды Алёша пiстiң алныбыста улуғ чоохтанча.
– Че, паралар, азыранып аларбыстар. Чазырбинчам, тустаан чағның чарымын наарыбысхам. Най тың тадылығ пiлдiр парған. Халасха теңмеем, – алаң астырча пiстi Ганя.
Нандыра айланчабыс. Саналарымны харға хази турғыс салған полтыр. Сӱӱмек андох. Сыныхтап кӧргебiс. Азых-тӱлӱкке кiчiг тайым теңминдiр дее. Аннаңар пiске чоо хатхырча. Андағ даа полза, табырах азыранып алдыбыс. Кем нинҷе ызырарға маңнанар, анҷа тайнанча. Халас iдӧк ӱлестiрiлче – тың на чабдыланминчабыс.
Амды кӱркӱлер одырыбысхан ағастарзар маңзырирға кирек. Мылтых Алёшаның холында. Пiс ухты алыстырыбысхабыс. Пiрее кӱркее чағын кiрiп алар оңдай табылза, тайғадаң хуруғ холлығ айланмасчыхпыс. Сағам мин хозаннарға турғысхан хылларны сыныхтирдаңар чоох таа чоғыл. Улиибыс сӧс пир салған, амды тӧдiр пазынмас, хараа тооза даа cӱрiс чӧрчедер, че сағынған сағызын толдырар. Тиң частығлар аразында прайзыбыс таа iди тудынарға харасчабыс. Андада ла пасхалары улуғлирлар.
Саналығ табырах чӱгӱр чӧрчеткен кiчiг тайым ол кӱркӱлернi пастағызын кӧр тапхан, чирзер чат тастабысхан. Алёша минi пiр орында турарға, позына харығ полбасха чахыпча. Соорыҷахха одыр тастабыстым, че Алёшаны харахтаң позытпинчам. Анзы, ағырин пастырып, сиргек тудынарға харасча. Пiрее хати ӱр нимеске тохтабысча.
Мылтых тазыли тӱскенi минi чочытхан. Сах андох тағлар яңыланып пастааннар. Алёша алнынзар ӱкӱс салды. Мин дее азах узындабын. Кiчiг тайым даа кӱркӱ чирзер тӱcкен орынзар маңзырапча. Ол саналығ, тирең харҷа чазағ чӱгӱрбинче. Аннаңар Ганя хусты прайзынаң пурун холға алған, чоғар кӧдiрче, позы ла атып алған чiли ӧрiнче.
Алёшанаң хада хуссар кӧрiп, алаң асчабыс: аның хахаҷағы чоғыл. Кiчiг тайым анзына даа хайығ айландырбинча, кӱркӱнi аар-пеер пулахтатча. Анаң, пiссер кӧрiп, амыр арах тудын сыххан. Ниме пол парғанын пiл полбинча. Ол туста Алёша минi хуҷахтапча.
– Маңат мылтых полтыр. Кӱркӱнi хахаҷағынаң кӧстеп атхан полғам. Кӧрдек, хап-орта теңен осхас, – харах таа тыплатпин, чойлан тастабысты улиибыс.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде