ПОЗЫНЫҢ ОРНЫН ТАПХАН
03.02.2023
Хабарлар
Пайрамнығ тӧреен кӱні. Ӱр чыллар хада тоғынған арғызыбыс Николай Гаврилович Ахпашев, изен-хазых полған полза, 2 февральда 85 чазын пайрамнирҷых. Мында аның чуртас чолынаңар танығлар
ШКОЛАА – ЧАЗАҒ
Аның пабазы Гаврил Евграфович – Илбек Ада чаа араласчызы. Ол фронтта аар палығладыбысхан, имҷілер холына кір парған. Госпитальда чадарға киліскен. Палығлатхан орнын чазылдырып алар пӧгіннең имҷілер аны ибзер позыдарға чарадыбысханнар. Че аар палығларға сыдабин, пабазы 1942 чылда ӱреен. Сӧбіреде, тізең, пис пала. Николай – улии.
– Асхыс чоғархы паза Казанов аразында Палған аалда соох февраль айында тӧреем. Колхозтар тӧстел сыхханда, аны «Аңҷыл чон» тіп адааннар, – сағысха кирҷең Николай Гаврилович.
Аның сӧcтерінең, iҷезі Екатерина Константиновна, Кулемеевтер хызы, Улуғ кичіг аалдаң полтыр. Тоғысха хайдағ даа кӱс, палаларына паарсах полза, ағаа аар чухчаң. Аннаңар даа пабазының туңмазы Илья, палалар ӧкіс ӧспезін тіп, нигеҷізінең хоных хонтыр. Мының алнында пістің чонның андағ кибір полған – халтыхха кирері. Iди Илья аҷазы паба полыбыстыр, позының палалары чіли ӧскіртір.
Аңҷыл чон колхозта ӧӧнінде Ахпашевтер, Майнагашевтер, Костяковтар, Сунчугашевтер паза даа пасха сӧбірелер чуртаптыр. Аалда пасталығ школа тоғынтыр. Тӧрт класс тоос салған палалар ӱгредіглерін узарадарға Казановсар чазағ чӧрҷең одырлар. Ааллар аразы 5 километр. Iди кӱннің сай.
– Хысхызын хынығ полҷаң. Катанкаларға конькилер палғабысчабыс, Казановсар пусча табырах чидіп алчазың, – сағысха кирҷең Николай Гаврилович.
Хаҷан туңмалары тееніп пастабысханда, iҷе-пабазы, таңдағы кӱннеңер сағынып, Казановсар кӧзерге чарадыбысханнар. Iди тун оолағас читі классты маңнаныстығ тоосхан. Ол чылларда, тізең, читі класс тоосханнар ортымах школа соондағы чииттерге тиңнелҷеңнер. Оларға училище-техникумнарзар ӱгренерге кірерге чарадылҷаң. Iди Николай Ахпашев Ағбандағы педучилищезер кірерге городсар чиде салған, сыныхтағларны чахсы тудыбысхан. Андағ оңдайнаң ол студент полыбысхан.
ХАЗНА АРАЧЫЛАҒҶЫЗЫ
Чиит оол Ағбандағы педучилищеде ипти ле ӱгренчеткенде, аны пір амыр кӱнде саңай алаң астырғаннар: армияа парарға повестка тудындырыбысханнар. Николай Ахпашев ол туста ӱзінҷi курста полған. Пірее оңдайнаң сӱмеленҷең, службаа хабылбин халардаңар сағыс таа чох полған. Чир-суубысты арачылирында, хырығларын хадарарында прайзы аралазарға кирек.
– Пістің тузыбыста армиядаң тис чӧрердеңер пірдеезі сағынмаҷаң. Повестка холға пирілзе, службаа парарға тимненіп пастаҷаңнар, – чоохтирға хынҷаң улуғ арғызыбыс.
Чааҷы кип-азаан кизіп, хакас оолға службаны Ыраххы Востокта иртерге киліскен. Приморскай крайда Чугуевка аал пар. Улуғ даа, кічіг дее нимес, ортымах синніг. Аал чуртағҷыларының поғдархазы – саблығ писатель Александр Фадеевтің музейі. Пу аалда тӧреен-ӧскен чайаачы ус полтыр. Школада олғаннарны ӱгредерге тимненчеткен постаң оолға писательнің чуртазынаңар кӧп ниме піліп аларға хынығ ла полчатпас па. Аннаңар чахсы служба ӱчӱн аалзар позытсалар, Николай музейде хайди даа полып аларға кӱстенҷең, аймах-пасха кӧзідіглернең танысчаң, Александр Фадеевті чахсы пілген кізілернең тоғазығ иртірілчетсе, анда хайди даа полып аларға харасчаң.
– Мағаа 154-ҷі Порт-Артурскай истребительлер дивизиязының 139-ҷы Уральскай связь ротазында УВК радиостанцияның радизі поларға киліскен. Пістің дивизияда ӱс полк полған. Аның ікізі Чугуевка аалда турған, – служба чылларын сағысха киріп, чоохтаҷаң улуғ арғызыбыс.
Николай Гавриловичтің танығлары хоостыра, хайдағ даа чиит оолны армия чуртасха маңат тимнеп салча. Анаң кӧзідімге хада служба ирткен нанҷы-арғыстарын ағылҷаң. Ооллар чуртаста кирек полар специальностьтар армияда алғлап алҷаңнар, шоферға алай радистке ӱгренҷеңнер, пӧзік пілістіг устар полыбысчаңнар, командирлерге махтатчаңнар. Ағаа хоза, иң не чапсыстығ алызығлар чииттерде постарында пол парҷаң. Анзын прай даа чааҷылар сала даа ікінҷiлес чох таныхтаҷаңнар: ит-сӧӧктері тыығалах постары ибзер кӱстіг иреннер пол парып айланчалар, сынап таа чир-суубыстың сын арачылағҷылары, кӧкciлерінде аймах чидіг-танығлар толдыра. Анзы службадағы маңат кӧзідімнері.
Чааҷы кип-азахтығ постаң оол Ыраххы Востоктаң Казанов аалзар ӱc чыл пазынаң айланған. Ағаа ӱгредиин узарадарға кирек. Ағбандағы педучилищені тоосхан чиит ӱгретчіні Чоғархы Асхыс аалдағы читі чыллығ школазар тоғынарға ысчалар. Че ағаа, ӱгретчілер чидіспинчеткен сылтаанда, улуғ класстарда хакас тілінің паза хакас литературазының уроктарын апарарға киліcчең.
ХОНЫХ ХОНҒАНЫ
Тоғыс хоостыра чиит ӱгретчее Асхыссар чӧрерге килісчең. Пірее чыылығларда аралазарға даа ызыбысчаңнар. Паза ла сизінзелер, Николай Гаврилович аймах кінінзер удаа чӧр пастабыстыр. Тынағ кӱннеріне андарох маңзырапчатханын кӧр халҷаңнар. Паза пірдеезінің iкiнҷiлес чох полған: постаң оолның чӱреенде кӧӧленіс оды чалбыри тӱсті, кирек тойзар айланча ба, таң.
Анзы андағ полған. Асхыстағы ортымах школада постаң оол айдаң артых ах сырайлығ, ніске пилліг абахай хысты кӧр салған, уйғу-чадын саңай чідірген. Чииттер танызып алғаннар. Лидия Ивановна Кобежикова, Ағбандағы пединститутты тоосхан соонда, пеер тоғынарға ызылған полтыр. Iди ӱр ниместің аразына чииттер той иткеннер, Лидия Ивановна Асхыс чоғархы школада тоғын сыххан. Худай хосхан хоных полтыр тиирге чарир. Чииттер удур-тӧдір чахсы пілізіп чуртабысханнар, істеністе дее чидіглерi харахха кӧріндіре. Ол даа сылтағнаң полбас па Ахпашев ирепчіні Асхыстағы ортымах школазар хығырғаннар.
Анда ипти ле істен парчатханнарында, оларны хонҷых Калинин аалда азылған наа школаның директоры Михаил Александрович Володин хығырып алған. Николай Гаврилович Ахпашевті сах андох завучха турғызыбысхан, Ағбандағы пединститутсар заочно ӱгренерге кірерге чӧптеп алған. Хыйға сағыстығ, ырах кӧрістіг устағҷы хакас ӱгретчіні тоғыс хоостыра ӧскірерге пӧгін тутхан. Олох сылтағнаң школаның чидіглерінеңер «Ленин чолынзар» хабарлар пастырҷаң, аалдағы ӱгретчілернің хай пірее ағырсымнығ сурығларын чарыдарға чахыҷаң.
Калинин аалдағы сигіс чыллығ школада тоғын сыхханнарында, чиит ӱгретчілерге чахсы чурт пирілген. Аннаңар даа Ахпашев ирепчі прай постарын істеніске сал сыххан. Сах андох оларның чидіглері ӧс сыххан. Завуч Ахпашев Асхыс аймааның халых-чарыдығлығ чуртазында ӧткін аралас сыххан, постарының школазында аймах тоғазығлар иртірҷең, ӱгретчілерні спортнаң айғазарына тартчаң. Школада олаңай кӱрес, ниик атлетика, гиря кӧдірер спорт кӧрімнері тиліп cыхханнар.
1972 чылда Николай Гаврилович пӧзік ӱгредіг алған. Амды аның алнында ӧзіс чолы азылған. Таныстары аны сала даа ікінҷiлес чох Асхыс аймааның ӱгредiг пӧлиинде кӧрчеткеннерін чазырбаҷаңнар. Андада ағаа 34 час полған. Николай Гаврилович, тізең, школа устағҷызының ізенізіне турыстығ тоғынарға харасча, наа чӧрімнер сағын таап алча, оларны чуртасха кирерге кӱстенче. Мында ағаа хада хонғаны пастағы полысчызы полча, тузалығ чӧптерінең хабасча. Аалдағы школаның чидіглерінеңер «Ленин чолында» тузалығ кирек хабарлар тӧреміл сых турчалар, хығырығҷылар хайиин тартчалар.
ХУДАЛАСХАНЫ
Хаҷан Асхыс аймаандағы Калинин аалның сигіс чыллығ школазында «Ленин чолының» редакторы Георгий Владимирович Сунчугашев сағбалана тӱскенде, прайзын алаң астырған. Иң пастап школа устағҷызы пазын тырбахтанған: пу кирек тиктең нимес, ол завуч чох халғадағ осхас. Аннаңар партия райкомынзар чиде салған, Николай Гаврилович Ахпашевті тоғыстаң позытпасха сурынған. Ағаа удур парғаннар, пу сурығны КПСС-тың Хакасиядағы обкомында кӧдіргеннер.
Iди Николай Гавриловичнең дее чоохтаспин-чӧптеспин, аны тоғыста артыс халардаңар чӧрім пасталыбысхан. Че «Ленин чолының» редакторы даа тӧдір пазынмас кізі нооза. Пір кабинетте кирегі киліспинчетсе, ол пасха ізікті асча, хакас редакциязына пос тілін чахсы пілчеткен хабарҷылар киректелче тіп, позына киртіндіріп аларға матап харасча. Талазығ илееде сӧӧ тартыл парыбысханда, партия обкомы килістіре чарадығ алча: Николай Ахпашев хайдағ тоғысты таллап алар, iди полар.
Андағ оңдайнаң 1974 чылда «Ленин чолында» наа хабарҷы тоғынып пастаан. Аны аал хонии пӧлиинзер алча. Аның устағҷызы улуғ опыттығ журналист Фадей Яковлевич Иптышев наа тоғынҷыны табырах кӧніктіріп алар тіп ізенгеннер. Cах iди пол парған. Редакцияда ӱр чыллар тоғын салғаннар даа наа хабарҷыны чылығ удурлааннар, тузалығ чӧптернең полыс сыхханнар. Палыхчыларға, тізең, улуғ ӧрініс – аал хонии пӧлиинің наа тоғынҷызы оларнаң хада суғ-кӧллер хазынзар чӧр сыххан, ибзер хуруғ холлығ айланмаҷаң, ікі оолғына улуғ ӧрініс ағылҷаң.
Лидия Ивановнаа даа кӧңніне килістіре тоғыс табылған. Ағбандағы пединститутты тоосхан, аалдағы школаларда істенерге маңнанған кізіні областьтағы ӱгретчілер пілізін кӧдірчеткен институтсар алып алғаннар. Анда ол тынаға сыхханҷа тоғынған.
– Пілчезер бе, ооллар, хабарҷы тоғызы пастағы тустаңох кӧңніме кірген. Сах андох сизінгем – пу минің хынчатхан орным, – чоох-чаахнаң одырчатхан туста пірее хати чӱреен азынҷаң аал хонии пӧлиинің устағҷызына турғызылған Николай Гаврилович Ахпашев.
Ағаа редакцияда, анзын тоғыс кирексіпчетсе, пасха даа пӧліктернің устағҷызы поларға килісчең. Че хайди даа аал хонии пӧлиинзер нандыра айланҷаң. Тоғыс хоостыра чорых чӧрерге, ыраххы-чағынғы аалларда поларға, аймах кізілернең тоғазарға, тіл алызарға, чидіглері ӱчӱн махтирға хынҷаң.
ЧОБАҒЛЫҒ КӰННЕР
Ахпашевтер ирепчінің тун оолғы Александр, тіс имҷізіне ӱгреніп алып, Ағбанда тоғын сыххан. Кічии Игорь, Казаньдағы пӧзік команднай танковай училищені хызыл дипломнығ тоозып, службаны Кемеров облазындағы Юрга городта пастаан. 1994 чылда декабрь айда аны Чечен чирiнзер ысханнар. Тӧреен кӱнін гвардияның улуғ лейтенанты Игорь Ахпашев, Чечнязар парчадып, поездте удурлаан, нанҷыларына алғыстатхан.
1995 чылда 13 январьда, Грозный городтың ортызында чааласчадып, нанҷы-арғыстарының чуртастарын арачылап, чиит чуртазын пир салған. Аның танкына снаряд тееп парған. 1995 чылда 15 майда Россия президентінің Указынаң Игорь Ахпашевке «Россияның Матыры» аарластығ ат пирілген.
Махачы оолғы Чечен чиріндегі кизек чаалазығда аралазып, чиит чуртазын пир салған тустаң сығара хада тоғынчатхан арғызыбыстың аар, чобағлығ кӱннер пасталыбысханнар. Аннаңар хомзыныстығ туста Николай Гавриловичке чӧлег поларға кӱстенҷеңміс, ол тоғысха килзе, піреезі хайди даа аннаң хада чоох-чаахнаң одырарға кір килҷең.
– Игорь кічігдең сығара чааҷы поларға сағынған. Наа чыл ӱлӱкӱніне дее позы иткен автоматтығ чиде салҷаң, – сағысха киріп пастабысчаң пірее хабарҷы.
– Кічіглерні дее, тиң частығларны даа сыбыра позының соонҷа хоғдыр чӧрҷең, прайзына мылтыхтар ит пирҷең, – аар сағыстарын тарадып, чоохха хозылҷаң ол.
Чуртас ағыны тохтабинча, алнынзар ла парча, хайдағ даа палығларны имнепче. Андағ оңдайнаң Игорь ӱгренген Ағбандағы 1 номер ортымах школада Россия Матырының хумартхызына чарыдылған спорт марығлары иртірілчетсе, Николай Гаврилович анда аарлығ аалҷы полҷаң, ӱгренҷiлерге оолғынаңар чоохтаҷаң, прайзын Чир-суубысха сын патриоттар чіли ӧзерге хығырҷаң. Хада тоғынған арғызыбыс олғаннар аразында андағ халых-чарыдығлығ тоғыс апарчатханы пӧзік паалалҷаң. Ол хазна сыйыхтарына даа турысхан, аарластығ аттарнаң даа таныхталған. Іди редакцияда 30 чыл артиинаң чыл тӱзімніг тоғынған, Хакасияның халых-чарыдығлығ чуртазында ӧткін араласхан, чиит тӧлні Чир-суубысха сын чӱректіг полар ӱчӱн кӧніктірчеткені ӱчӱн «За заслуги перед Отечеством» III степеньніг орденнің медальынаң таныхталған. Аның алнында Николай Гаврилович Ахпашев «Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы» аарластығ атха турысхан полған. Ідӧк аның кӧксін «Істеніс ветераны» медаль чазаҷаң. Кӧп аймах Аарластығ пічіктернің санын даа пілбинчем тіп хаңалҷостан салҷаң хада тоғынған арғызыбыс.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде