ЧОЛЛАР, ЧАРЫТХЫ, ШКОЛА...
10.02.2023
Хабарлар
Тоғыс чорығы. Пу неделяда Хакасия пазы Валентин Коновалов Асхыс аймаанзар тоғыс чорығынаң чӧрген. Анда ол Чоғархы Паза паза Асхыс чоғархы ааллар чуртағҷыларынаң тоғазығ иртiрген
ЧОҒАРХЫ ПАЗА
Чыллар иртче, регион, аймах, аал чӧбi пастары алысчалар, че пазадағыларның иң ағырсымнығ сурии ла пiр дее пӧгiлбинче. Ол – чол сурии. Асхыс станциядаң пасти Паза Пиизiне теере чол уғаа хомай. Чорыхха сығарға сидiк, машиналар сыбыра оодылчалар. Нинҷе-де чыл мының алнында Индiркi Паза iстiнде паза ирткен чылда Индiркi Паза паза Чоғархы Паза ааллар аразында пір километрҷе асфальт тӧзелген. Че ол читкiҷе нимес.
– Пу чағында Паза аал чӧбiнiң iстiнде килкiм чол тоғыстары апарылары кӧрiлбинче, ол санда асфальт тӧзирi, – искiрген Хакасияның чол хонии паза транспорт министрi Дмитрий Василиади. – Пiс аны иптiг тударбыс, тасхар чылыбысса, cай чайарбыс, грейдер позыдарбыс.
Iкiнҷi ағырсымнығ сурығ – ол маллар садары. Пу чылдаң пасти малларны ибде соғарға чарабас, ӧнетiн орынзар апарарға киректелче. Аны хоостыра ээлернiң хорадығлары ӧс парча. Азынада таныхтирға кирек, пу сурығ пазадағыларны ла нимес, iдӧк асхыс чоғархыдағыларны паза даа пасха аалларның чуртағҷыларын сағыссыратча. Олар пу сурығнаң регион пазынзар айланчатпастар ба. Че мында Хакасияның даа, пасха даа регионнарның губернаторларының кӱзi чоғыл. Малны ӧнетiн цехтарда соғар чарадығны Россияның аал хонии министерствозы алған. Ол прай регионнарға теелче, аннаңар пу закон аал чуртағҷыларына килiстiре дее полбаза, аны толдырарға кирек. Малны ибде соххан ээлерге мал имҷiлерi ӧнетiн пiчiк пирбестер, ол чох, тiзең, иттi рынокта сат полбассың. Мына мындағ закон. Кемге идiлген ни ол? Чонға ни?
Хайдағ даа ааллар чуртағҷылары мал ӧскiрiп чуртапчалар, хайзыларының ол чалғыс парыс полча. Аннаңар мал ӧскiрерi оларны сағыссыратча. Пазадағылар Хакасия пазынаң кiчiг ааллар чуртағҷыларына мал ӧскiрчеткен ӱчӱн тӧлегдеңер сурғаннар. Мының алнында кiчiг ааллар чуртағҷылары мал ӧскiрчеткен ӱчӱн чахсы ахча ал турҷаңнар, анаң, программаа алызығлар кирiл парғанда, пис iнек, 10 ине хой ӱчӱн ахча тӧлел сыххан. Аалдағылар тӧлег пирілер мал санын хозарға сурынғаннар. Хайди чооғында таныхтаан Хакасия пазы Валентин Коновалов, пу сурыныснаң андар пасха даа аал чуртағҷылары айланчалар. Аннаңар республика правительствозы аал хонии министерствозынаң хада аны хатап ӱзӱрер, оңдай полза, алызығлар кирер.
Суғ сурии iдӧк аалдағыларны cағыссыратча. Совхоз тузында трактор суғ каналларын, хас парып, арығлабысчаң. Орындағылар аннаң ӱӱҷiк тее, от сапчаң орыннарны даа суғлап турҷаңнар. Кӱскӱзiн чир тамаан ӧскiрiп алҷаңнар, малға, тiзең, азырал. Амды, каналлар тыхталбинчатханнаңар паза арығлалбинчатханнаңар, ӱӱҷiк, покос суғлирға аар. Хуруғ чайғы полза, от сыхпинча, отты пасха муниципалитеттердең алай ба Хызылчар крайынаң аларға килiсче. Хакасия пазы Валентин Коновалов аал чӧбiне тоғысты толдырыбызарға нинҷе ахча кирек поларын санабызарға чахығ пирген, аарлығ полбаза, республика полыс пирер.
Аалдағыларға iдӧк iсчең суғ кирек. Чоғархы Пазада пiр ле суғ алҷаң орын, кемнiң ибiнде скважина чоғыл, ол аны андартын алча. Улуғ частығларға аар фляганы тартарға сидiк, аннаңар аалдағылар хоза скважина саап пирерге сурынғаннар.
– Пу чылдаң пасти пiс аалларда халых скважиналарын сабарына хабазар программа тоғындырып пастапчабыс. Аннаңар Паза аал чӧбi кирек пiчiктер тимнеп салза, пiс иліг процент тӧлеп пирерге тимдебiс, – искiрген Валентин Олегович.
Полған на регионнаң, полған на аалдаң Украинада иртчеткен ӧнетiн чаа операциязына иреннер парғлаан полар. Кем-де контракт хоостыра, кем-де чардыхти мобилизацияҷа тартылған. Iдӧк пос кӧңнiнең парыбысханнар пар. Пасхазы Россия паза республика синiнде кӧрiл парған тӧлеглер алчатса, пос кӧңнінең парғаннарға ол пирiлбинче тiп искiрген Пазадағы ӱгретчi Зинаида Токоякова. Че олар прайзы пiр пӧгiнні толдырчалар – Россияны, чуртағҷыларны арачылапчалар. Ноға пiрсiлерi хабазығ алчалар, пасхалары чох?
– Ӱр ниместе пiс республикада программа алыбысхабыс, хайзы ӧнетiн чаа операциязында араласчатхан прай чааҷыларға кӧрiл парған. Ол полызығларнаң чааҷыларның сӧбiрелерi тӱрчедең тузаланып пастирлар. Iдӧк ирткен чылда республика анда ӱреен чааҷыларның сӧбірелеріне алай ба кинек айланғаннарға iдӧк тӧлеглер кӧр салған, – таныхтаан губернатор.
Пу сурығлардаң пасха, тоғазығда налогтар чыыры, хара тас алары, cӧп-сап сығарары паза даа пасха сурығлар кӧдiрiлген.
АСХЫС ЧОҒАРХЫ
Пу аалда Хакасия пазынаң тоғазығ iдӧк орындағы Культура туразында ирткен. Пеер Чоғархы Пазада полған министерстволар кiзiлерiнең пасха, iдӧк Хакасияның ӱгредiг паза наука министерствозының паза Асхыс аймааның ӱгредiг устанызының устағ-пастаа хозылған.
Сизiнгенде, асхыс чоғархыдағыларның иң ӧӧн ағырсымнығ сурии, хайзынаң тоғазығда аалдағылар Хакасия пазы Валентин Коноваловсар кӧп айланғаннар, ол чарытхы.
– Аалның ӱстӱнзархы саринда чарытхы столбалары 1970 чылларда турғызылғаннар. Ағастар хаҷанох iрiктеп парғаннар. Улуғ нимес чил ӱбӱрзе, амох аңдарыл парарға тӧӧйлер, чарытхы даа ӱс парча. Энергетиктернi хығыртчабыс, олар пiстең чарханчалар, килерге хынминчалар. Чарытхы кӱзi уғаа асхынах. Аалның пасха саринда, тiзең, кирек саңай пасха. Анда ағас столбалар бетонға алыстырылғаннар, чарытхы кӱзi синінең кӧп. Аннаңар пiске аалда чарытхы суриин пӧгерге кирек, – искiргеннер чуртағҷылар.
Чарытхы суриинаң iдӧк Казанов аал чуртағҷылары айланғаннар. Олар аалның ӧӧн орамаларында чарытхы тарт пирерге сурынғаннар.
– Муниципалитеттерде чарытхынаң сидiксiнiстер полбас ӱчӱн, пiс чыл сай энергетиктерге ахча позытчабыс. Олар читіре хоратпаан ахчаны анаң айландырчалар. Ол ортымахти 500-600 миллион салковай. Пiс оларнаң чоохтазарбыс, кирек полза, хатығлирбыс, – таныхтаан Валентин Олегович.
Хакасия пазы Валентин Коновалов пу чағында позының орынҷызы Юрий Курлаевтi, Хакасияның энергетикаҷа паза тарифтерҷе хазна комитедiнiң, «Россети» организацияның специалисттерiн Асхыс чоғархы аал чӧбiнзер ызарға молҷаан. Олар пу аал чӧбiнде чарытхы суриин пӧк салар оңдайлар тiлирге киректер.
Асхыс аймаа пазы Абрек Челтыгмашев чооғында орта танығ иткен тiп санапчам. Ол теен: «Ағбандағылар электроэнергиянаң тураларын чылыдып пастабысханнар, асхыс чоғархыдағылар, тiзең, чарытхы кӱзi чидіспинчеткеннеңер, чейниктерiн дее хайнат полбинчалар». Тоғазығ соонаң аалдағыларның чарытхы сурии пӧгiл парарына iзенiс тӧреен.
Чыылығда школа сурии кӧдiрiлерi азынада пiлдiстiг полған. Асхыс чоғархы аалдағы пасталығ школаа 100 азыра чыл. Хаҷанох изелiп пастабысхан. Ӱгретчiлер, тоғынҷылар анда пос кӱзiнең улуғ нимес тыхтағ тоғыстарын апарчалар, аны иптiг тударға кӱстенчелер. Че иргi пӱдiрiг ол иргi пӱдiрiг, хайди даа иптезең, ол хорғыс ағылча, кӧрiмi дее чоғыл. Школа ноға пӱдiрiлбинчеткеннеңер Асхыс аймаа пазы Абрек Челтыгмашев чуртағҷыларға чарыт пирген.
– Аалға школа кирек. Пiс чир таап салғабыс, че анда турчатхан тураларның ээлерi чурттарын садарға хынминчалар. Постары городта хаҷанох чуртапчалар, туралары ээн турчалар, изел парирлар. Олар пiске аны садыбысхан ползалар, пiс ол орында аалдағыларға сiлiг школа пӱдiр пирерҷiкпiс. Аннаңар аалда наа школа пӱдiрiл парары iкi кiзiнең палғалыстығ, – искiрген Абрек Васильевич.
Асхыс чоғархы аалдағы школа Асхыс аймааның иң кӱстiг ӱгредiг учреждениелерiнiң пiрсiне саналча. Школа тоосчатхан ӱгренҷiлер пiрге хазна сыныхтағларын пӧзiк балларға тутчалар, хазнаның ӧӧн вузтарынзар ӱгренерге кiрчелер. Пу ӱгредiг чылында анда 19 ӱгретчi iстенче, оларның алтызы чиит специалист. Хакасия пазынаң тоғазығда чиит ӱгретчiлер оларға чуртнаң хабас пирерге сурынғаннар.
– Пу чылдаң пасти республикада ӱгретчiлерге чурт алар программа тоғынып пастабысхан. Ағаа 50 миллион салковай салыл парған. Программада вузта кӧстеглiг оңдайнаң ӱгренген паза республикада тоғынмаан пӧзiк ӱгредiглiг ӱгретчiлер аралас поларлар. Программаның ӧӧн пӧгiнi – чиит специалисттернi ааллардағы школаларзар тартып алары. Ол наа ла тоғынча, аннаңар андар алызығлар кирiлерге айабас, арса, соонаң ӱгретчiлерге тура пӱдiрерге оңдай полар, – чарытхан чиит ӱгретчiлерге Хакасияның ӱгредiг паза наука министрiнiң орынҷызы Юрий Сагалаков.
Аннаң пасха, тоғазығда малларға чиптер турғызар, Казанов аалда клуб пӱдiрер паза даа пасха сурығлар кӧдiрiлгеннер.
Мындағ тоғазығларны Хакасия пазы Валентин Коновалов неделя сай иртiрче. Анда кӧдiрiлген ағырсымнығ сурығларның хай пiреезi табырах пӧгіл парча, хайзыларына тус кирек. Пiрееде пiр ле чыл нимес.
Хаҷан-да мындағ тоғазығ Пилтiр аалда ирткен. Анда iдӧк ағырсымнығ сурығлар илееде: имнег туразын тыхтирға кирек, чоллар хомай, чарытхы чоғыл паза даа пасхазы. Мындағ тоғазығ ирт парғанда, Хакасия пазы Асхыс аймааның, Пилтір аал чӧбiнің устағ-пастаана чахығлар пирген. Аны хоостыра, кӧзiдiмге, Пилтiрдегi имнег туразын пӱӱл тыхтирлар. Ахча читкіҷе позыдылар. Пӧгiнде, тiзең, имнег туразын 2027 чылда ла тыхтирға кирек полған. Аннаңар мындағ тоғазығларның тузазы пар.
Автор :
Оксана СУНЧУГАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы