10 МУҢҶА ГЕКТАР ЧИР ТУЗАЛАНЫСХА АЙЛАНДЫРЫЛЧА
15.02.2023
Хабарлар
Аал хонии министрi Сергей Труфанов паза Хакасия пазы Валентин Коновалов
Кӧнi эфир. Хакасия пазы Валентин Коновалов республиканың аал хонии паза ас-тамах министрi Сергей Труфановнаң хада кӧнi эфирҷе регион чуртағҷыларының сурығларына нандырғаннар
ң пастап регион пазы ирткен чылның салтарларынаңар паза аал хониина хайдағ хабазығ пирiлгеннеңер чоохтаан:
– 2022 чылда республика ааллар тилiзiне 2 миллиардча салковай хорат салған. Пӱӱл пу пӧгiнге 3 миллиард салковай кӧрiл парған. 2017 чылнаң тиңнестiрзе, 2022 чылда аалларға хабазығ синi ӱсче хати ӧс парған, 2023 чылда аннаңох кӧп полар. Фермер хоныхтарына, аал хонии кооперативтерiне, дача пiрiгiстерiне гранттар синiн ӧскiрiбiскебiс, техника, ГСМ, оборудование садызарына субсидиялар синiн кӧдiрiбiскебiс. Ирткен чылда аал хонии предприятиелерi паза фермер хоныхтары уғаа кӧп техника садызып алғаннар – 200 азыра трактор, комбайн, сапхы паза пасха даа тирiглер. Пылтыр тоңастығларны чапчаң чыып алғаннар. Чыл хуруғ полғаннаңар, сидiксiнiстер сығысхан. Iди дее полза, тоңастығларның паза бобовайларның сығызы хомай нимес полған – 15,4 центнер гектардаң. 2019, 2020, 2021 чылларнаң тиңнестiрзе, тоңастығлар сығызы тӧбiн. Че 2010 – 2018 чылларнаң тиңнестiрзе, ирткен чылда ӧзiмнер чахсы сыхханнар.
Маллар паза хойлар ӧскiрерiне улуғ хайығ салчабыс. Анзынаң нинҷе хабазығ пирiлчеткенiн сизiнерге чарир. Палых ӧскiрерi дее тилiпче.
Аал тилiзiнеңер паза аалдағы инфраструктура тилiзiнеңер чоохтаза, «Аалларның тиксi тилiзi» программаҷа чыл сай социальнай объекттерні тыхтапчабыс паза пӱдiрчебiс, аалдағы инфраструктураны тилiтчебiс. 2022 чылда Асхыс аалда ла лицей-интернат, школа паза олған сады тиксi тыхталғаннар.
Пӱӱл улуғ iкi проект чуртасха кирiлiп пастир. 2023 – 2025 чылларда Алтай аймаандағы Хубачар паза Таштып аймаандағы Арбыт аалларға iкi миллиард салковай пирiлер.
Республиканың правительствозына аалларға паза аал хониина хабазығ синiн ӧскiрерге пӧгiн турғысчам. Аал хонии ас-тамаан сығарчатханнар мал санын ӧскiрерлерiн паза тоңастығлар сығызын чахсыландырарларын сағыпчабыс.
Кӧнi эфирде кiзiлер аал хониина пирілчеткен хабазығларға, мал сохчаң цехтарға паза тузаланылбинчатхан аал хонии чирлерiне чарыдылған сурығлар пиргеннер.
– Пӱӱл дача пiрiгiстерi гранттар аларлар ба паза оларны алар оңдайлар алысханнар ба?
Валентин Коновалов:
– Дача пiрiгiстерiне грант пирерi узарадылча. Пӱӱл хабазығ синiн 20 миллион салковайға теере ӧскiрiбiскебiс. Пiрiгiстернiң сурыныстары хоостыра хабазығ синi 200 муң салковайдаң 2 миллион салковайға теере полча. Грантты чарытхы тартарына, чоллар тыхтирына паза пасха даа пӧгiннерге хорадарға чарир. Сергей Иванович, хабазығны аларына оңдайлар алыс парғаннар ба?
Сергей Труфанов:
– Чох, оңдайлар алыспаан. ӧӧнi – дача пiрiгiстерiне, сурынысты тимнеп, грантты хайдағ пӧгiнге хорадарға сағынчатханнарын пас саларға кирек. Хай пiрее дача пiрiгiстерi хазна хабазиин сыбыра алча. Кӧзiдiмге, «Юбилейнай», «Кӧк хайа», «Заречнай», «Ветеран» пірігістер. Чылда пiр хати грант алып аларға чарир.
– Аал хонии чирлерi тартылбаза, оларның хырығлары кӧзiдiлбезе паза олар пiр дее тузаланылбаза, оларның ээлерiнең тоғыр хайдағ тоғыс апарылча?
Сергей Труфанов:
– Валентин Олегович, сiрер пирген чахығ хоостыра тоғыс апарчабыс. Пӱӱнгi кӱнге прай сигiс аймахтың электроннай карталары тимнел парған. Ол карталарҷа орындағы пос устаныс органнары даа, сыныхтағ органнары даа тоғынчалар. Собственностьта уғаа кӧп чир, аннаңар закон хоостыра чарғы пастыра тоғынарға кирек.
Таарылчатхан чирлер улии чыл сай ӧсче. Муниципальнай пӱдiстернең хада пу тоғысты узаратчабыс.
Валентин Коновалов:
– Чирлернi сыныхтиры – ол муниципальнай пӱдiстернiң, аал чӧптерiнiң полномочиелерi. 2019 чылдох ис-пай паза чир хайызығлары министерствозына чирлернi аал хониина тузаланысха айландырарға пӧгiн турғысхам. Тузаланылбинчатхан чирлер ӱчӱн кӧп сидiксiнiс сығысча. Чирнең тузаланминчатса, от ӧс парча, ӧрттер сығыс парарынаң хорғыс пар. Iдӧк наркотиктiг аймах ӧзiмнер ӧс парчалар. Экономикаа тартылбаан чирдең налогтар чыып полбинчабыс, парыс полбинча, тоғыс орыннарын тӧстеп полбинчабыс. Аннаңар пу тоғыс сыбыра апарылча.
Ирткен чылларда муниципалитеттерге электроннай карталар тимнирiне, кирек оборудование аларына чахсы хабас пиргебiс. Пу тоғыс уғаа кирек, пiс аны узаратчабыс. Аннаңар пiреезi чирнең тузаланминчатханын кӧрзер, аал чӧбiнзер искiрiңер. Ол сыныхтағ иртiрер.
– Маллар таңмалирынаңар пiлiп аларға сағынчам. Нинҷе частығ малны таңмалапчалар? Хазыраны садыбызарға сағынзам, чип (таңма) мағаа пазылар алай наа ээзiне? Мал ӱчӱн нандырам ма? Ол мини полбас нооза.
Сергей Труфанов:
– Пiс пу сурығҷа тоғынчабыс. Пӱӱл ветеринар службаларына таңмалар, оборудование паза программалар аларына 40 миллион салковай кӧрiл парған. Пiс ине малларны паза адайларны таңмалап пастирбыс. Оларның хайди даа ээзi полар. Мал хайда чӧрчеткенiн программа хайығда тудар. ӧнетiн программа пар, «Меркурий» адалча.
Валентин Коновалов:
– ӧӧнi – малны садыбыссар, ветеринар участогынзар аннаңар искiрiбiзерге кирек. Чуртағҷылар iдӧк сурчалар, маллар таңмалаан ӱчӱн тӧлирге кирек пе?
Сергей Труфанов:
– Чип 20 салковай турча. Мал таңмалаан ӱчӱн ахча алылбас. Улуғ ла маллар таңмалалар.
– Малларны иб хыринда сохчаңмыс, амды мал сохчаң цехтарда ла чарадылча. Сосханы алай таңахты соғарға 100 километр оортах апарарға кирек. Хаҷан пу закон тохтадылар?
Сергей Труфанов:
– Россияның аал хонии паза ас-тамах министерствозының 2022 чылда хосхар айының 28-ҷi кӱнiнде сыххан 269№ законы кӱрген айында тоғын сыххан. Амды малларны садыға мал сохчаң цехтарда ла соғарға чарадылча. Пӱӱл кӧрiк айында анзы хустар соғарына теелер. Ноға андағ алызығлар? Кiзiлернi маллар ағырчатхан ағырығдаң, хус, сосха кискектерiнең арачылап халар ӱчӱн.
Валентин Коновалов:
– Посха итке мал-хусты хазаа даа хыринда соғарға чарир. Пу чарадығны 2024 чылның хосхар айына теере тудыбызарға оңдайлар тiлепчебiс. Мал сохчаң цехтар пӱдiрiлгенҷе. Таныхтирға кирек, нинҷе-де чыл изере мал сохчаң цехтар пӱдiриинеңер чоохтасчабыс паза оларны пӱдірчеткен фермерлерге хорадығның чарым ахчазын айландырчабыс. Министерстваа, пу нормативтернi 2024 чылның хосхар айына теере чылдырыбызар оңдайларны табарға чахығдаң пасха, цехтарда малларын соххан кiзiлерге хабазар оңдайлар тiлирге чахығ пиргем.
Сергей Труфанов:
– Пӱӱнгi кӱнге республикада андағ 13 цех тоғынча. Сiрер орта таныхтаазар, мал сохчаң модульлығ цехтарны сығарчатхан фирма пар. Пылтыр андағ цех 4 миллионҷа салковай турған. Пiс аның чарым ахчазын, че 2 миллион салковайдаң кӧп нимес, айландырчабыс. Пӱӱл 5 миллион салковайға теере айландырарға пӧгiн турғысчабыс. Хабазығ фермер хоныхтарына даа, идiнҷектерге дее пирiлер.
– Боград аймаанда чуртапчабыс. Чирiбiс пар. Хойлар ӧскiрерiне грант алып аларға сағынчабыс. Пiске хайдар айланарға кирек?
Валентин Коновалов:
– Аал хонии паза ас-тамах министерствозынзар айланыңар. Сiрерге анда чӧптер пирерлер. Пiстiң аймах хабазығлар пар.
Сергей Труфанов:
– Хойлар ӧскiрерiнең айғазарға сағынчатханнарың ӧрiнiстiг. Пiс сiрернi чидiкпин сағыпчабыс. Пiстiң компетенция кiнi пар, хайзы Ағбанда Советскай орамадағы 45-ҷi турада орныхча. Андағы специалисттер хой ӧскiрерiне пирiлчеткен прай хабазығлардаңар, фермер хониин хайди тӧстирге чоохтап пирерлер. Валентин Олегович хайди чоохтаан, пiстiң кӧп хабазығ пирiлче. Ол санда «Агростартап», «Кiчiг пос киреене хабазары». Пӱӱл «Агростартапха» 33 миллионҷа салковай, кiчiг пос киреене хабазарына 58 миллион салковай кӧрiл парған. Кооперативтерге 20 миллион салковай позыдылар. Аалдағы туризмнi тилiдерiне федеральнай бюджеттең 14,5 миллион салковай ахчалығ хабазығ пирiлер. Сiрернi сағыпчам. Хайда чахсы хойлар садызып аларға чарир чоохтап пирербiс.
Валентин Коновалов:
– Арған оңдайынаң тӧллендiрерiне хабазығ пар, оборудование алған хорадығларның 95 % айландырчабыс.
– Совет тузында хыраларда тоңастығлар ӧскiрiлҷеңнер. Амды хыралар тастал парғаннар.
Валентин Коновалов:
– Аал хонии паза ас-тамах министерствозы, ис-пай паза чир хайызығлары министерствозы, муниципалитеттер кӱстенiзiнең халғанҷы тӧрт чыл аразына тастал парған чирлернi тузаланысха айландырарынҷа улуғ тоғыс толдырыл парған.
Совет тузында анда аал хонии ӧзiмнерi ӧскiрiлҷеңнер. Пӱӱнгi кӱнге хыраларның чарымызы ла тузаланыста. Пiс оларны тузаланысха айландырарынҷа тоғысты узаратчабыс. Чыл сай ортымахти 10 муңҷа гектарны айландырчабыс. Кӧп арах чирнi айландырар сағыс пар, че хазна законы тутча. Хазна Думазынзар алызығлар кирер чӧпнең айланғабыс. Хай пiрее алызығлар кирiлчелер. Чирнең ӱс чыл тоғынмаза, тузаланылбаанға саналча. Амды аны пiр чылға теере хызырыбызарға сағынчалар. Алызығлар кирiл парза, пу тоғыс чапчаң парар.
– Орджоникидзе паза Шира аймахтарында улуғ предприятиелер тӧстелчелер, хайзылары, чирлернең тузаланып, маллар ӧскiрерiнең айғазарлар тiп искем.
Валентин Коновалов:
– Я, сын. Орджоникидзе аймаандағы Наа аалда «Ағбанның таң чарии» предприятие тӧстелген. Аның мал ӧскiрҷең ферма тӧстирiнҷе, тилiдерiнҷе чахсы инвестиция пӧгiннерi пар. Ол кӧптең кӧп чир тузаланысха кирер.
Сергей Труфанов:
– Компания 7,5 муң гектар таарығ чирлерiн тимнебiскен, онарлап техника садызып алған, чонны тоғысха алып, хомай нимес чал ахчазын тӧлепче. Аннаңар тилiс оңдайлары пар. Предприятие сӱттiг iнектер ӧскiрерiнең айғасча.
– Ноға пiстiң республикада хоол чазылар кӧрчебiс?
Сергей Труфанов:
– 1990 чылларда совхозтар изелчеткенде, прай чирлер кiзiлерге ӱлестiрiлгеннер. Ноға пiс андағ чирлерні кӧрчебiс, уламох Боград, Алтай аймахтарында? Чирлер ээлерiнiң кӧбiзi Хакасияда чуртабинча. Пiреезi Германиязар алай пасха даа хазназар кӧс парыбысхан. Чир паазы ӧзерiне iзенiп. Кiзiлер iдӧк Россия Федерациязының ис-пайына кiрчеткен чирлернi кӧрчелер. Ол хаҷан-да хазнаның тӧллiг маллар ӧскiрҷең заводтары полған («Бородинский» хазна племзаводы).
Валентин Коновалов:
– Чыл сай 10 муңҷа гектар чир тузаланысха айландырчабыс. Хазна Думазы депутаттары пiске полыс пирген паза законодательствоны алыстырыбысхан ползалар, пу тоғыс чапчаң парарҷых.
– Хакасияда палых ӧскiрерi хайди тилiпче?
Сергей Труфанов:
– Палых ӧскiрерiнең кӧп идiнҷек айғасча. Пӱӱл хоныхтарда пiр муң тонна палых ӧскiрiл парған, 800 килограмм садыл парған.
Валентин Коновалов:
– Ирткен чылда палых ӧскiрчеткен хоныхтарға оой нимес чыл полған. Оларның кӧбiзi палыхтарын хырығ озаринда сығарылған азыралнаң азыраҷаң, 2022 чылда азыралны пiстiң хазнада сығарылғанға алыстырарға килiскен.
Автор :
Оксана Челтыгмашева
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде