ЧИДӀНӀС ЧӦРГЕН ИРЕПЧӀ
15.02.2023
Хабарлар
Саблығларыбыстаңар хоости. Харах имҷiзi Николай Максимович Одёжкин пiстiң чирде трахоманы ла чох идерiнде махтаға сыхпаан. Ол iдӧк хакас пiчиин тӧстир ӧмеде тоғынған, кип-чоохтар чыырында араласхан
Чииттер ойыны
Чуртынаң сыхханнаң пеер нинҷе-нинҷе кӱн ирт парды. Харах ағырығларынаң чудапчатхан кiзiлернi сыныхтап, полызығ пирiп, аалдаң аалға чӧрче чиит имҷi. Хада хонған абахайы паза паар-чӱреен саңай хайылдырчатхан хызыҷағы аны ибде чидiкпин сағыпчалар. Че Томсктағы имҷiлер институдын тоосхан Николай Одёжкин оларнаң хада полбинча даа. Асхыс чирiнзер тоғынарға ызылған полза даа, пiрде Сос пилтiрiнде хайын чӧрче, соонаң Тарбаған аалның чуртағҷыларын сыныхтапча, анаң Пазадағы ағырығ кiзiлерге полызығ пирчеткен поладыр.
Амды чиит имҷi ӧӧк пилтiрiнде кӧмес саадап парыбысты. Итсе, пеер килчеткенде, ӱр тудыларбын тiп сағынмаан даа. Че аалзар харах имҷiзi килгеннеңер истiп, кiзiлер табырах чыылыс парғаннар. Пiреезi хонҷых ааллардағы ағырығ туғаннарына аттығ ойлат пар килчеткен. Ол сылтағнаң чӧпче хоныхтығ кресеннiң улуғ туразында хонып аларға сурынған. Ағаа мындағ оңдайнаң пасха кiзiлер чурттарында хон чӧрерге килiсчең. Чарых туста читiре сыныхтирға маңнанмаан iкi иреннi позынаң хада артыс салған. Оларны Палған аалдаң хаңаалығ тарт килтiрҷiктер. Хайзы даа харахтарынаң саңай чудап партыр. Че полыс пирҷең оңдай пар.
Иргi, узун арах сундух ӱстӱнде тӧзелген наа тон ӱстӱнзер чатхандох, чиит имҷi cах андох халын уйғаа пастырыбысхан. Харахтары ағырчатхан кiзiлернi сыныхтап-имнеп, саңай майых партыр. Аннаңар истiг ле узупчатхан позы туразар чииттер кiрглепчеткенiн, аны стене тӧзiнзер чылдырыбысханнарын сизiнмин халған. Хаҷан ачых-чарых хатхы-кӱлкi тыыбысханда, оол-хыстар суулазып пастаанда ла, аның сырайында чалахай кӱлiмзiрес чари тӱскен. Че ол тӱзiнде ибде пол парып, ипчiзiнең паза хызыҷаанаң чоохтасчатханға тӧӧй пiлдiрген. Позы, тiзең, ам даа халын уйғуда.
Хайдағ-да кiзi, аның азахтарын тӧзене, ипти ле одыр тастабыспаан полза, iдӧк ле узирҷых. Ағыриина сыдабин, усхун парған. Ибiре хайдағ суум-саам полчатханын оңарбинча. Азахтарына одыр салған кiзiнi хыйа iде сазыбызып, мында ниме полча тiп сурған.
– Чииттер пеер ойынға чыылысчалар. Теес хоостыра iди килiс парған. Анзын пiлбеезiң ме? – хахапча оол.
Николай нандырбады, пазын на кизе-тоғыр чайхабысхан. Паза ла оңарза, матап сухсапча. Суғлығ чоон сабан хайда турчатханын пiлче. Кiзiлер имнепчеткен туста холын удаа чуурға килiсче. Азах узына тур килгенде, уйғузы саңай чарбых парғанын сизiнген. Чииттер пеер чыылысханҷа, маңат узуп алған осхас. Пiрдең, постаң туста уйғаа тың на пастырбинчазың. Амды оол-хыстар аразында даа одырып аларға чарир. Ағаа, аалдаң аалға чӧрчеткен имҷее, мындағ ойыннарны кӧрерге килiсче нооза.
Хынығ марығ
Уйбат аалда тӧреен-ӧскен кiзiнiң ханына сиип парчатпас па чон тахпағы. Аннаңар пiрее хати мындағ кӧглiг ойынға орта пол парза, Николай анда аралазарға, сарназарға, плесет саларға хынҷаң паза балалайканаң ойнирға ынабысчаң. Ол даа сылтағнаң, соох суғ оортап алып, тасхар сых пар килер алнында, хыстарның хынығ плесет салчатханнарына хайығ айландырған. Абахайлар чоон сӧӧктiг оол балалайканы матап «иреелепчеткенiн» дее кӧрбин, сегiрҷеен не сегiрiсчелер.
Тасхар чиит ооллар тамкы тартчатханнар. Аны танып полбин, матап ла кӧрчелер. Че оолларның пiрдеезi дее ағаа хадылбады. Турадаң сых килдi нооза. Пос кiзiзi полар. Пiрдең, аалзар харах имҷiзi килгенiн, ағырығ чонны сыныхтапчатханын хулах хыринаң даа ис халғаннар. Чапсых тылаас-хабар табырах тарапча нооза.
– Коля, арса, cин балалайканаң ойнапчазың? – пастыр килдi андар ундар даа поғда кӧрiмнiг таныс нимес оол.
– Син минi хайдаң таныпчазың? – хахап парғанын чазыр полбин, андар сыныхти кӧр сыхты чиит имҷi.
– Хайди полыбыстың-а? Пайаа ла, кӱнӧрте синзер ууҷамны сыныхтадарға ағылғам, – ах-тик ле турыбысты ол.
– Анаң чи, имнеем ме? – пiлерге харасча Николай.
– Харахтары чарып килгенде, тыстан полбин, туғаннарынзар махтанарға чазағ чӧрiбicтi, – кӱлiмзiрепче анзы.
– Че, анзы чахсы. Балалайканаң ойнаҷаң кiзi аалда чоғыл ба тiп позым сурарға иткем, – чазырбинча аалҷы.
– Синi пiссер Худай ысхан полар. Ооллар, паралар туразар! Амох плесет сал сыхсам, азахтарым чирге теңмес. Пу кӱчӱн не тура, хыйын парып, орнына турыбыс турар. И-эх, прайзын хыра утарбын, – холларын чызынғлапча ол.
Кiрглеп килдiлер. Кӱчӱн не табан, ӱр дее чоохтаспин, кӧг тириин олаңай ла «иреелепчеткен» оолны хаап, балалайказын Николай Одёжкинге пирiбiстi, одыртча. Уғаа чахсы имҷi тiп чон махтапча, балалайканаң iдӧк маңат ойнапчатсаң, хол узында ал чӧрербiн тидiр. Андағ пасхаҷыл сӧстернi истiп, прайзы алаң асхан. Хыстарның пiреезi чиит имҷiзер сыныхти кӧрiп пастаан.
Тасхар махтан турған оол сынап таа маңат плесет салчатхан полтыр. Пiрдең, аалҷы даа, балалайканы алтон аймахти ӱннендiрiп, кӧңнiлерiн оңнығ ла кӧдiрбинче. Iди ӱр ниместiң не аразына сым турчатхан кiзi халбаан, прайзы даа плесет сал сыххан. Пу прайзы прайзынаң марығласчатхан оңдай хайди ла тохтирҷых ни, сынап тасхахтағы iдiс-хамыс хоғдыр-хағдыр тӱспеен полза. Чурт ээзi чииттернi тохтатхан, кирек пiди парза, тураҷағым хадох плесет сал сығар теен.
Аптастығ тахпах
Илееде орай. Турада чарытхы чарытпинчалар. ӱр ниместе ле саңай майыхханҷа плесет салып алған чииттер амды олаңай ла сарназып одырчалар. Ооллар паза хыстар кiрдең-сыхтаң на полғлапчалар. Кем ибзер чӧрiбiскенiн, кем хозыл парғанын пiл полбассың. Наа ӱннер истiлiбӧкче.
– Че-е, хыстар, кем миннең тахпахтазар? Мин пес хыринда турчам, – истiле тӱстi хайдағ-да оолның амыр ӱнi.
– Пу табанға сыданза, мин не сыданам, – аның хыринда турыбысхан хыстың ӱнi прайзына таныс осхас.
– Син аны ӱр иркелетпе. Тiп тiбiс, хыйа парзын. Пiс тее тахпахтазарға сағынчабыс, – ӧрчiлiг ӱннер тарапча.
Сынап таа, табырах сағыстығ, ӧткiн хылыхтығ хыс полтыр. Сала даа ӱр iлiндiрбедi, саңай хыйа тискiрдi. Аның соонаң даа оол-хыстар турыстығ удурлас полбадылар. Николай Одёжкин позын хомай нимес тахпахчаа санаҷаң. Ағаа айтыстарда даа аралазарға килiсчең, марығ албан-силбен оңдайнаң пар турҷаң. Аннаңар ол мындағ хыснаң сӧс пылас кӧрерге чарадыбысхан, тiдiмнiг хылыхтығ сых килген. Че ол даа ӱр сыдаспаан, хыйа пастырған.
Турада сым пол парды. Удур сыхчаң кiзi табылбинчатханда, чииттер хомзыныс таа партырҷыхтар. Орай хараа. Тахпахтасчаң кiзi табылбаза, таразарға килiзер. Кiчiг палалар ниместер нооза тапчаң нымах салызарға. Хыныға ла чоох-чаахнаң одырчадарға хынмастар.
– Маңзыраба, абахай хыс, хыйа парарға. Тамырың тут кӧрерге чарадыбыстым, – истiлче пасхаҷыл ӱн.
– Мин пiр дее чирзер маңзырабинчам. Хараа узун, сарнас таа кӧреең, – кӱлiмзiрепчеткенi пiлдiрче хыстың.
Турада харасхы, аннаңар пес хыринзар кем сых килгенiн чахсы кӧр полбин салдылар. Че ол кiзi хайди-да чочынып ала пастырчатханына прайзы даа хайығ айландырған. Пiрдең, аны кем-де чидiнчеткенiн кӧр халғаннар. Че ӱдескен кiзi сах андох хыйа пастырыбысхан, чииттер аразында сым на турыбысхан.
Пастап хыс, оолның оңдай-хылиин сыныхтаан чiли, сала хази арах кӧглеп, кӧмес нимее салбинчатхан чiли тахпахтап кӧрдi. Харасхыда чахсы кӧрiнминчеткен оол анзына сала даа кiлеп салбады, салчых хылыхтығларның чолы хаҷан даа хысха поладыр, сабланарға сағынчатса, хыйға сӧстернең махтаға сығарға кирек тiп оңнығ ла иптестiрбинче.
– Тӧдiр пазынмас кiзее орта полтыр пiстiң хыс... Iди кирек ағаа, паза иртiн чӧрбес, – кӧглiг сууласчалар ооллар.
Амды абахай сала сиргектенiбiстi, оңдай-хылиин cала нымзадарға харасча, читон аймах сӧстiг чиит оол хайдаң килген полҷаң тiп, чағын кiрiп пастабысты. Пiрсi, сала даа ӱр сағынмин, Сыр чирiнеңмiн, хаҷаннаң махтаға сыххан тахпахчы-кӧгҷiлер тӧлiбiн теенде, оол-хыстар уламох ӱӱктелiсчелер, сағыбаан аалҷыны махтапчалар.
Пола-пола килгенде, пайаа ла иртiн чӧрчеткен абахай кӧместең тӧдiр пазын сыхханға тӧӧй пiлдiрiбiстi. Айтыс марии уламох хынығ пар сыхты. Хайзы даа тахпахчылар родынаң сыхханы пiлдiрче. Абахай хыс ах тасхылларны махтапчатса, оол кӧк тасхылларны сабландыр сыхча. Нинҷе ӱр сарнасчатсалар, ӱннерi анҷа сiлiг сыхчатханға тӧӧй пiлдiрiп пастабысча.
– Таңдох iҷе-пабамзар чарас ызарзың. Пiрдеезiне утырғалах полғам. Сағаа ирге парарбын. Минi холға кир полбин, ӱс аалның ооллары урусханнар, – пiди чоохтаныбызып, айдаң арығ ах cырайлығ абахай, тахпахчыны паарсах хуҷахтабысхан, саңай изiрте тадылығ охсаныбызып, сығара чӱгӱрiбiскен.
Андағ сӧстернi истiп, чииттернiң пiреезi аар ла тын салған. Сырай-сынға иптiг кӧрiмнiг хысты холға кирiп, хоных хонарға сынап таа кӧп оол сағынчатхан. Че пiрдеезiн чағын кирбин, кемнi-де сағыпчатхан чiли, чалғысхан тудынған. Амды аптастығ тахпахтығ оолға орта полған осхас, чӱрее саңай хайылып, позына килiстiре чарадығ алыбысты. Аның сағызын паза пiрдеезi алыстыр полбас, матап таа кӱстензе.
Чидiнiс чӧргенi
Иртен аалда хара пасхаҷыл тылаас табырах тараан: прайзы ӧкерсiн чӧрчеткен постаң хыс харах оды чох оолға ирге парыбыстыр. Аның алнында хайдағ алып-кӱлӱктернiң iҷе-пабазы худаа кил турды – пiрдеезiнең хоных хонарға ынабаан. Амды кинек оолнаң чуртазы тооза ирееленҷең полар чи тiп, ағаа кӧп кiзi айапчатхан. Сайбағ cаларға харасчатханнар даа табылған осхас. Че абахай хыс позының чарадиин алыстырарға хынминдыр, тойға тимнен сыхтыр.
Чон аразында сабланып пастабысхан харах имҷiзi андағ изебi чох чиит тахпахчаа полыс пирерге матап сiрентiр, аалдох пастағы сыныхтағны иртiрiбiстiр, тың хомзынтыр – орай хабынтырлар, харах ағырии улғаадыбыстыр. Че Николай Одёжкин холын пос-пас тӱзiрбиндiр, Ағбанзар сыныхтирға апартыр. Ылғаптаачат – харах одын айландыр полбас. Сала ирте арах полған полза, полыс таа пирерҷiк.
Iди Асхыс чирiнiң чуртағҷылары чидiнiс чӧрчеткен чиит ирепчее пiрее хати тоғасчаң осхастар. Оларны туған-чағыннары хыйа итпиндiрлер, тойларға, пiрее пасха танығлығ кӱннерге хығырҷаң полтырлар. Хайдағ даа ӱлӱкӱн-пайрамнарны олар матап кӧдiр парыбысчаң одырлар: хости турып алып, аннаң на пiр ӱннең кӧглеп, тахпахтап сыхсалар, прайзын саңай аптап алҷаң полтырлар, ӧрiндiрҷеңнер.
Харах имҷiзi, хайди даа тың маңзырапчатса, пу iкӧлеңе чолда тоғас парза, чоох-чаахнаң турыбысчаң одыр. Олар ағаа, оңдай килiссе, чон аразында чӧрiп, хайдағ чапсых кип-чоох, чазағ нымах, таптырғас, cӧcпек-сиспек искеннерiн чоохтап пирҷеңнер бе, хайдағ. Iди олар харах оды чох халған оолға полыс пирерге кӱстенгенi ӱчӱн чахсыларын читiр пирерге харасханнар, неке. Николай Максимович Одёжкин ол ирепчее улуғ алғызын читiрҷең, чоохтарын хынып исчең, соонаң, хысхаҷахти даа полза, чаҷынға пас салҷаң. Хакас пiчиин тимнепчеткен ӧмее кир салғаннарында, пiрее оңдайнаң оларға полыс-хабас пирерге харасхан полар. Хыйға кiзi, пiстiң чонның санынаң пастағы пӧзiк ӱгредiглiг имҷi, чахсы оңарҷаң: тӧреен чирiбic, тиксi хазнанаң хада наа хоных пастапчатханда, хайдағ даа чыылған материал соондағы тӧлге туза полар, ӧбекелерiбiстiң чуртазын чахсы пiлiп аларға, iстезiглiг тоғыстар иртiр турарға маңат полызар.
Хоза танығ: Хаҷан писатель Каркей Нербышев саблығ харах имҷiзi Николай Максимович Одёжкиннiң чуртас чолынаңар аның пiчiктерi хоостыра «Кӧрчем, доктор!» документальнай улуғ чоох пасчатханда, аның хызы Альбинанаң тоғасчаң, пабазынаңар сурастырғлаҷаң, ол артысхан аймах материалларнаң тузаланҷаң. Харах имҷiзi тӧреен чирiнде хайди трахоманы чиңеннеңер, хайдағ аалларда поларға килicкеннеңер, кемнерге тоғасханнаңар позының дневнигiнде прай пасчаң. Тиктең нимес, хызы пабазының соонда кӧп аймах пiчiктер халғаннаңар, оларны хайдар идерiн пiлбинчеткеннеңер чоохтаҷаң полтыр. Чидiнiс чӧрген ирепчiдең искен кип-чоохтар андох полған полбас па. Чiт парған полза, хомзыныстығ.
Автор :
Анатолий Султреков
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде