СИБИРЬНІҢ КӰЗІ: ЧООХТАРДАҢ КИРЕКТЕРГЕ
10.03.2023
Хабарлар
Хакасия пазы Валентин КОНОВАЛОВ паза
«РУСАЛ» компанияның «Фольга» чардығының устағҷызы
Алексей АГАФОНОВ хада-пiрге тоғынардаңар чӧптезiгде хол салчалар
Хызылчардағы экономика форумында Хакасияның делегациязы ӧткін тоғынды. Наа чӧптезіглер, тоғазығлар паза ӱзӱріглер – прай сурығлар чуртас-экономика тилізін айныдарына теелгеннер
НАА СИНГЕ
Пастағы чылларда Хызылчардағы экономика форумында крайның на тилізіне хайығ айландырылҷаң, соонаң «Кимдегі Сибирь» килкім инвестиция проекті тӧреен, пӱӱнгі кӱнде, тізең, тиксі Сибирьнің тилізінеңер чоох парча. Хызылчар крайының губернаторы Александр Усс пазағы чылдаң форумға Сибирьдегі экономика форумы даа ат пирерге сӧлеен. Тиктең нимес ол андағ сағысха килген. Пӱӱл КЭФ-тың, хазна синіндегі иң килкім экономика форумнарының пірсінің, араласчылары саны ӧс парған: Россияның 65 регионынаң паза 10 пасха хазнадаң 7,1 муң азыра араласчы чыылысхан, ол, тізең, алындағы чыллардағызынаң 3,5 хати кӧп.
Хакасия пазы Валентин Коноваловтың устаанынаң форумда республика правительствозының кізілері, министрлер паза оларның орынҷылары, араласханнар. Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев, экономика политиказынҷа, промышленностьча, пӱдiрiгҷе паза транспортча комитет кнезі Василий Шулбаев паза пасха даа депутаттар полғаннар. Кӱн суриина сығарылған сурығлар ӱзӱриине федеральнай ӱлгӱ пастыхтары, килкім промышленность компанияларының устағ-пастаа, ученайлар тартылғаннар. Олар Сибирьнің пӱӱнгі паза 2035 чылға теере тиліс оңдайларынаңар кӧрістерінең ӱлескеннер. Региондағыларға килкім пос кирее ээлерінің сағыс-кӧрізі уламох хынығ полған. «Ниме чоохтир на пӱӱл Олег Дерипаска? Истіп аларҷых аны», – чоохтанғаннар олар. Аннаңар ол араласчатхан чыылығлар иртчеткен конференц-залларда чон тығырама чыылыс парҷаң.
ІСКЕР ЧОЛ МАҢАТ ПА?
Ӧӧн чыылығда Россия правительствозы кнезінің орынҷызы, Сибирьнiң кураторы Виктория Абрамченко форум араласчыларын удурлаан паза 2035 чылға теере Сибирьнiң чуртас-экономика тилізі стратегиязының тузазын чарытхан. Ол пӱӱл чарадыл парған, амды чарым чыл аразына ағаа чӧптер паза тӱзедіглер алылча.
– Пӱӱн піс Сибирь экономиказынаңар чоохтасчабыс. Пу хайхастығ макрорегион чир-чайаан ис-пайына пай, география саринаң чахсы орныхча, аның наука паза кадрлар ӧзені пар. Прай ол аның тилізіне пӧзік оңдайлар тӧстепче.
Сибирьдегілер иң артых экологияа турыстыралар. Президент хабазиинҷа экология сурығлары хазна тилізінің ӧӧн кӧстеглері санына кірче. Россияның илееде килкім промышленностьнаң айғасчатханнар паза идінҷектер Сибирь сылтаанда кӧдірілгеннер, амды пос устағҷы опыдын, пілістерін паза капиталын наа кӱстіг Сибирьге пирер тус читті! – теен Виктория Абрамченко.
Хазнаның ӧӧн городын Сибирьзер кӧзірердеңер сурығ пу форумда ла кӧдірілбинче. Россияның пӱӱнгі хайызығларын санға алып, ол сурығ уламох кирексініснең тузаланча. Аннаңар даа «РусГидро», «РУСАЛ» паза пасха килкім компаниялар постарының устағ-пастағ пӧліктерін Хызылчарзар кӧзірерге тимненчелер: специалисттеріне туралар пӱдірчелер, оларның палаларына – школалар. «РУСАЛ» компанияның, «Группа ГАЗ-тың» паза «Вольное дело» чыындының тӧстегҷізі Олег Дерипасканың таниинаң, тилекейде орын тілирінең айғазарға чидер, пос киректері пар.
– Піc сынында Европа паза Азия аразында тахта пол поларбыс. Европа хаҷан полза піснең хада тоғынар, арса, пірее 10 чыл пазынаң даа, – таныхтаан ол. – Мин постарына ис-пайны тартчатхан пастыхтар армиязын хызырарынаңар сағын кӧрерҷікпін. Пірее туста пасты хыза пазарға кирегӧк, хатығластарда полып, сымзырыхта кӱскеҷектер чарбаны кӧгліг ле чіп парчалар. Піс позыбысха наа чырғалларға сығар оңдай пирерге кирекпіс. Хазна, оңдайлар тӧстеп, оортах тудынарға кирек, ырах арах таа.
Олег Дерипаска хазна службазындағылар санын хызырарынаңар тиктең не чоохтанмаан. Аның сӧстерiнең, пӱӱнгі кӱнде пір идінҷектің тоғызын тӧрт сыныхтағ паза хатығлас органнарының кізілері хайығда тутчалар. Итсе, хатығластар кирілгенінең пасти Россия прай кӧрілген паза кӧрілбеен сыныхтағларны иртірерін тохтадыбысхан. Амды сыныхтағ органнарының кізілері пос киреен сыныхтаза даа, табылған сайбағларҷа паза читпестерҷе чӧптер ле пир полча, законда кӧрілген нинҷе-де сайбағдаң пасха. Дерипасканың кӧрізінең, идінҷектернең хазна пірге тудынзалар ла, пӧзік ӧзіске чидері іле кӧрінче.
Анзына пасха даа аалҷылар хайығ айландырғаннар. Че узун чоохтар салтар пирбинче. Іскеркі саринзар ізестіг хаалағ кирек. Ол хаалағны идеріне хазна істінде улуғ тоғыс апарылча. Иң пастағызын іскеркі саринзар автомобиль паза тимір чоллары, ідӧк порттарның оңдайлары алғыдылча. Чир ис-пайын аныпчатхан компаниялар, ағас пилетепчеткеннер, тізең, амды ис-пайны хырығ озаринзар олаңай ла ыспинчалар, олардаң ниме-ноо тимнеп ысчалар. Андағох кӧстеге тудынчалар алюминий сығарчатханнар паза хара тас аныпчатханнар.
Хыдат чиріндегі Россияның садығ кізізі Алексей Дахановскийнің таниинаң, хыдат идінҷектері Россиянаң хада тоғынарға тимделер. Пірдең, садығ киреенде ле нимес, ідӧк промышленностьта пірге тоғынардаңар чоох парча. Олар пос чирінде промышленность орыннарын пирерге, Россияда кидеркі компаниялар парыбысхан сығарыс орыннарында тоғынарға тимделер.
Казахстандағы Россияның садығ кізізі Андрей Бабконың искіриинең, пу хазна пастыра Россияның ӱстӱнзархы хазналарзар сыхчаң оңдайлар пар.
– Казахстан пӱӱнгі кӱнде Ӧӧн Азияа, Каспий хазындағы хазналарға туза ағылар транзитке, наа транспорт коридорларын тӧстиріне орын полча. «Алтынзархы – Ӱстӱнзархы» транспорт коридорының тоғызы хазналар аразында таарлағ тартчаң чолларны хызырар, – теен Андрей Бабко.
ОЭЗ ТӦСТЕПЧЕЛЕР
Хазна регионнарны инвестициялар тартарға, кічіг, ортын пос киреене истіг оңдайлар тӧcтирге кӧстепче. Іди тиксі Россияда алынҷа экономика орыннары (ОЭЗ) тӧстелче. Хакасия правительствозы ідӧк «Хакас технология ойымын» сығарыс-промышленность кӧстегліг алынҷа экономика орнын тӧстирінҷе тоғыс апарча. Аның ӧӧн резиденті «РУСАЛ» полыбызарынаңар пу компания ОЭЗ тӧстирінің пастағҷызы полчатханы киречілепче. Сағам компания алюминийдең ниме-ноо сығарҷаң заводтар пӱдіриине позыдылар ахча синін искірбинче, че республика правительствозы адынаң Хакасия пазы Валентин Коновалов паза «РУСАЛ» компанияның «Фольга» кӧстеенің устағҷызы Алексей Агафонов хол салған чӧптезігҷе «Саянал» заводтың кӱзін алғыдар пір ле наа предприятиеде 220 азыра тоғыс орны тӧстелері паза аймах синдегі бюджеттерзер 751 миллион салковай кірері кӧрілче. Чоохтирға кирек, «РУСАЛ» компанияның республика бюджедінзер тӧлелчеткен налогтар сині чылдаң чылға ӧсче: 2018 чылда 1,49 миллиард салковай тӧлелген полза, 2022 чылда – 8,7 миллиард салковай.
Россияның экономика тилiзi министерствозының регионнар тилiзi департаментiнiң директоры Виталий Алтабаевтiң искіриинең, Сибирь регионнары промышленность кӧстеглiг iкi алынҷа экономика орнын тӧстирiнҷе пастағларын тимнепчелер: Тывада Моол чирiнең хырығларда паза Хакасияда. Сибирьдегі ОЭЗ-тарның чарымы сығарыс-промышленность кӧстеглiг. Оларның ӧӧн чардығы ам даа тиксi кӱзiнең тоғынғалах. Іди 2020 чылда «Хызылчардағы технология ойымы» паза Омск облазында «Авангард» промышленность ОЭЗ-тары тӧстелгеннер, 2022 чылда – Кузбасста пiр ОЭЗ. Че олар прайзы даа регионнарның ӧӧн городтарындағы совет тузындох тӧстелген промышленность орыннарына «наа тыныс пирерiне» кӧстелгеннер. Пу орыннар тиксi 134 миллиард салковай инвестиция кирерге паза ӱс муң азыра тоғыс орыннарын тӧстирге полызарлар. Хакасияда тӧстелчеткен «Хакас технология ойымы» ОЭЗ наа орында пӱдірілер: амғы алюминий заводтарынаң хости. Анзы пілдістіг, ОЭЗ алюминийдең ниме-ноо сығарарына кӧстелер. КЭФ-та Виталий Алтабаев регионнарны федеральнай тирiглернең ӧткiн тузаланарға хығырған, оларның санында бюджет кредиттерiнiң пӱдiзiн алыстырарынаң (1704-ҷi программа регионнарға наа инвестиция проекттерiнiң инфраструктуразына пос бюджедiнең ахча позыдар оңдай пирче, ол, тізең, хазна ӧдізін наа инвестиция проектi чуртасха кирiлгенiнең федеральнай бюджетсер тӧлелген налог синiне хызырып аларға полысча), ідӧк регионның ОЭЗ инфраструктуразына хорадығларны айландырарынаң паза инфраструктураа бюджет кредиттерiнең.
Пу оңдайларнаң тузаланар ӱчӱн Хакасияның экономика тилізі министерствозы «Алабуга» (Татарстан) паза «Новгородскай» (Новгород облазы) ОЭЗ-тарның устағ-пастаанаң палғалыс тутча. Пу кӱннерде ікі ОЭЗ-тың кізілері республикада пол парыбысханнар. Олар «Хакас технология ойымы» ОЭЗ проектiн тӧстир сағысты пӧзік паалааннар паза уғаа кирек чӧптер пиргеннер. Ӧӧн пӧгін – ОЭЗ-тарда резиденттернің кӧңніне кірер оңдайларны тӧстирі. Ол инфраструктура ла нимес. Налог льготаларын кирердеңер, пааларны тӱзірердеңер, тимде сығарыс цехтарын суурҷаң тӧлеглер паазынаңар, резиденттерге тиріглерні ағыларға паза тимде ниме-ноозын пошлиналар чох экспортха сығарарға полызар таможня инфраструктуразын тӧстирдеңер чоох парча. ОЭЗ-та орнығар резиденттерге квалификациялығ тоғынҷыларны тимнирі ідӧк ӱзӱрілче.
ИНВЕСТИЦИЯЛАР КИРЕК
Хызылчардағы экономика форумында Сибирьдегі федеральнай округтың регионнарының инвестиция проекттерінің кӧзідии ирткен. «Кимдегі Сибирь» килкім инвестиция проектінің араласчылары, Хызылчар крайы, Хакасия паза Тыва, постарының инвестиция проекттерін пасха хазналарның делегацияларына кӧзіткеннер. Кӧзідіглернің ікізінде чоох тутхан Хакасияның экономика тилізі министерствозының пастағы орынҷызының тоғызын толдырчатхан Наталья Дворяк. Регионның инвестиция киректепчеткен проекттерінің тиксі паазы 368 миллиард салковайға тиңнелче, ол санда транспорт полызығлары, ниме-нооны хайраллиры, чир ис-пайын аниры, энергетика, сығарыс, туризм паза аал хонии кӧстеглері. Оларның ӧӧн чардығы, 11 инвестиция проекті, «Кимдегі Сибирь» КИП пастыра чуртасха кирілче. Оларның тиксі паазы 293 миллиард салковайға тиңнелче, оларның полызиинаң регионда читi муңҷа тоғыс орны тӧcтелері кӧрілче. Аннаң пасха, республикада «Тазоба» индустрия паркының пӱдірии пасталыбысхан. Парк ортын пос киреене килістіре полар.
ЧОНҒА – ИСТІГ ОҢДАЙЛАР
Наа предприятиелер, тоғыс орыннары регионның тиксі чуртас-экономика тилізін киректепче. Ол, тізең, ідӧк чонның истіг чуртазы паза ӱгредии. Форумда ол сурығлар ідӧк ӱзӱрілгеннер. Хакасия пазы Валентин Коновалов паза «Сбербанктың» Cибирьдегі пӧлік пастығы Дмитрий Солнцев республика чуртағҷыларына тузалығ проектті хада-пірге чуртасха кирерінҷе чӧптезігде хол салыбысханнар. «Хакасия чуртағҷызының картазы» проект полызиинаң «Мир» картаны ниме-ноо тӧлеглеріне паза садығда ла нимес, ідӧк чонны тартчаң транспортта льготалығ чӧріске тузаланарға чарир. Social ID технология кізінің чӧріcке льгота парынаңар искірігні банк картазына хаптырарға полызар. Чӧптезіг хоостыра Хакасияда ідӧк пассажир транспортын нааҷылирынҷа, регионның транспорт планнарын тимнирінҷе сурығлар пӧгілер.
Аннаң пасха, Хакасия пазы Валентин Коновалов СГК-ның паза СУЭК-тың ӧӧн директоры Максим Басовнаң тоғасхан. Олар Хакасия правительствозы паза СГК чуртасха кирчеткен проекттерні ӱзӱргеннер, ол санда Хубачарда наа котельнайның паза чылығ читiрҷең сетьтернiң пӱдiриин, Ағбан пилтiрi, Расцвет паза Тепличнай поселоктарда, iдӧк Зеленай аалда чылығ читiрҷең сетьтернiң нааҷылалчатханын.
Тиксі алза, Хызылчардағы экономика форумы Сибирьдегі регионнарға чуртас-экономика тилізін айныдарға наа кӱс пирді тиирге чарир. Ізенербіс, чоохтар мыннаң мындар улуғ паза тузалығ киректерге айланарына.
Автор :
Наталья СЮПТЕРЕКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде