ӦТКІННЕР – ХАЗНАНЫҢ, ПОЛҒАН НА ЧОННЫҢ ТАҢДАҒЫЗЫ
15.03.2023
Хабарлар
Севердегі ас саннығ чилегеліг чонның
пірсі - эвенктер, оң саринаң - Ксения Чепалова
Хызылчардағы экономика форумында Россияның аймах пулуңнарынаң араласчылар чыылысханнар, ол санда чииттер паза Севердегі ас саннығ чилегеліг чоннарның кізілері
Хызылчардағы экономика форумының пастағы кӱнінде кибірли «Тӧл-2035» чииттер площадказы тоғынған. Тустың табырах учухчатханын алнындағы чылларға турғызылчатхан кӧстеглердең іле сизінерге чарир. Алындағы форумнарда чииттернің 2030 чылға теере таңдағызы ӱзӱрілген полза, пӱӱл хоза пис чыл алылған. 2023 – 2035 чыллар аразы – 12 чыл. Пу тусха ам олған садына чӧрчеткен олғанахтар постаң чуртасха кіріп пастирлар. Хайдағ полар оларның таңдағызы? Кем аны тӧстир? Амғы тӧл: ӱлгӱдегілер, улуғ компанияларның устағҷы-тӧстегҷілері, идінҷектер паза постары чииттер. Чиит тӧлнің пӱӱнгізінеңер паза таңдағызынаңар чоох парған «Тӧл -2035» чииттер площадказында.
Олох кӱн, кӧрік айының 1-ғы кӱнінде, СФУ-ның конгресс-холлында, ол кӧп оңдайлығ кіннең хости турча, Севернің ас саннығ чоннары чыылысханнар. Кӱн суриина ідӧк уғаа ағырсымнығ сурығлар сығарылғаннар: хайди кибір-чозахтарын хайраллап, пос культуразына тудынып, пурунғы узаныстарнаң парыстанарға; хайди ас саннығ чилегеліг чоннарға, чир ис-пайын анирға килген компанияларнаң ынағ чуртирға паза хайди пір тіл табарға – тиксі алза, прай ол сурығлар пір, иң ӧӧн сурыға нандырығ тілирге, сағысха тӱзерге оңдай пиргеннер: ниме пу чоннарнаң, оларның чурт орыннарынаң паза кибірліг чуртазынаң таңдағызына халар? Пір кізее мындағ улуғ форумда тиксі сурығларны хайыға аларға сидік.
Чей-кофе ізіп, чоох-чаахнаң алысчаң «олтырых» СФУ-ның кӧп оңдайлығ кінінің ортызында орныххан. Форум орнынзар иртсӧк, аның араласчылары ол орынзар кірҷеңнер. Аннаң сығара аймах чыылығ залларынзар ізіктер парған. Чииттернің кӧбізі форумға килістіре тонан килген: ооллар костюмнығлар, хыстар ах кӧгенектіг, хара юбкалығ алай брюкиліг. Оларның аразында «Кимдегі Сибирьнің» кӧзідіг стенезі паза инвестициялардаңар искірігліг электроннай панельлері алнында турчатхан алты абахай хыс чон хайиин тартхан. Ікі орыс омалығ хыс пу чонның кип-азаана чазантыр: пастарында жемчугтарнаң чазалған кокошниктер, ах кӧгенек ӱстӱне кружевонаң чазалған сарафаннығлар, састарын, пір узун тулуңа ӱріп, сол сариндағы иңнілеріне арт салтырлар. Хакас хыстар «Алтыр» мода театрының араласчыларына тӧӧй. Кип-азаан даа пу форумда чахсы пілчелер тиирге чарир: хакас оңдайынҷа тігілген узун кӧгенектер ӱстӱне пірсі сигедек кистір, ікінҷізі – сикпен; пастарына тӱктіг теер пӧріктер, иңнілерінде – ікілер тулуң. Че оларның хыринда тува хыстар саңай «пызыңнапчатханнар». Пӧзік пӧріктерінең пасти идектері полҷа чайылчатхан кӧгенектері тооза пызыңнапчатхан оох-чоон тастарнаң чазалтыр. Пӧзік пӧріктері сылтаанда олар пасхазынаң хай-хай сылағай кӧрінчеткеннер. Форум араласчылары пос чоны кип-азаана чазанған абахайдаң абахай хыстарға маң пирбинчеткеннер: прайзы оларнаң хада сомға суурынарға сағынған. Кинетін залзар Север чоннарының кип-азаана чазанғаннар кір килгеннер. Олар, хости орныхчатхан конгресс-холлдағы мероприятиелердең маңнанып алып, чииттернің ӧӧн чыылиина килгенге тӧӧйлер. Ам олар форум араласчыларының хайиин тарт сыхханнар.
Оларның пірсі Ксения Чепалова Хабаровск крайынаң килген эвенк хызы полтыр. Аның тӧреен аалы, Тугур аал, Охотскай талай хазында Хабаровсктаң 600 километрге алтынзарых орныхча. Аалда почта пӧлии, тиксі ӱгредігліг школа паза клуб пар. Ікі предприятие тоғынча: палых тутчатхан «Фактория Лумукан» ООО паза алтын аныпчатхан «Полиметалл» АО. Пӱӱнгі кӱнде аалда Ксения Васильевнаның туған-чағыннары чуртапчалар, позы чиит хыс аннаң кӧс парыбысхан. Мындағ килкім форумда пастағызын на араласхан, аннаңар ол ағаа уғаа чапсых полған. Аның кӧрізінең, чонына ӧткін хылыхтығ чуртағҷылар чидіспинче: кем чон культуразын чиит тӧлге, палаларға читірер.
– Предприятиелер аалға социальнай пӱдіріглер турғызарға молҷааннар: олған садын, имнег туразын, спорт комплексін. Сахтапчабыс. Олғаннарға ойнаҷаң орын турғыс пиргеннер. Вертолеттығ тикке учух чӧрчебіс, – чоохтапча Ксения Васильевна.
Аалда автомобиль чоллары чоғыл. Аннаңар пеер кииҷе ле чидер оңдай пар. Паза Охотскай талайҷа таарлағ кимелері чӧрчелер. Тиксі алза, эвенк хызы ас саннығ чонына ӱлгӱ саринаң хабазығны кӧрбинче. Аалдағы чон тарапча. Аннаңар сағыссырастар пар. Ксения эвенктернің кибірліг кип-азаан кис салтыр: кӱрең ӧңніг кип нинҷілернең паза аймах ӧңніг ніске чаламаларнаң чазалтыр. Кип алтында кӧгенек ӱстӱне кисчең, ідӧк чазалған нэл. Алында прай ол кип-азах киик теерізінең тимнелҷең, ам ол идек-ниин хыриларында ла тузаланылчаттыр. Ксения форумға кизер кип-азахты устаң сурап алтыр. Чооғыбыс соонаң чиит хыс Хабаровск крайынаң килген ӧмезер айланған.
Оол-хыстар аразында Хакасиядаң парғаннар пар ба пілерге сағынғам. Андағ кізі пар полтыр. Пірдең, чиит оол. Аны пасха чииттер аразында кӧр табарға сидік полған. Ол, чон кип-азаан киспин, кеен костюмнығ килтір. Владислав Туртугешев «Тузуксу» ас саннығ шор чонның орындағы пірігізі адынаң Хызылчардағы экономика форумында аралазарға килтір. Хакасияда чурттығ шорлардаң ідӧк Мадыр аалдаң Светлана Ивановна Чебодаева полтыр, че ағаа тоғазарға киліспеен. Олар Севердегі ас саннығ чоннарның сурығларына теелчеткен тегілек столларда, чыылығларда паза ӱзӱріглерде араластырлар.
Пӱӱнгі кӱнде пістің республикадағы шорларның кибірліг чуртазын хайраллир ӱчӱн регион ӱлгӱлері прай даа саринаң хабасчалар тиирге чарир. Анзынаң Владислав чарасча. Че тайға пори чирлерде чуртапчатхан чонны ағас узурчатханнарның паза алтын аныпчатханнарның ибіркі чир-чайаанға ӱрег ағылчатханы тӧреміл сағыссыратча. Владислав Туртугешевтің таниинаң, алтын аныпчатханнарнаң пір тіл табарға чарирох, че ағас узурчатханнарнаң чоохтазарға сидік полтыр. Аннаңар Таштып аймаандағы 2020 чылдағы киректер киречілепче.
Чиит кізі форумға килгеніне чӧпсінген. Аймах-пасха регионнардаң араласхан чон кізілерінең танызып алғанда, ізенче, ол палғалысты мыннаң мындар тилідерге. Чонның кибірліг чуртазы тайғанаң пик палғалыс парғанда, аның ис-пайын хайди тимнирiне паза садыға сығарарына хайығ айландырылғанын таныхтаан. Итсе, ол саринаң сидіксіністер чох полза даа, чахсыландырар оңдайлар пар. Кӧзідімге, чистектернi, оттарны, аң теерлерін, идін, аннаң андар тимнеп, паазын ӧскіріп, чахсы парыстанарға чарир. Анзына ӧнетін цех кирек. Владислав ол сурығнаң сағам айғасча. Ол ідӧк чонының кибірліг чуртазын узарадарына чахсы хозым полар.
Чииттер аразында ідӧк бурят хыс пас чӧрген. Эржена Тогонова СФУ-ның магистранты полтыр. КЭФ иртчеткенінеңер истіп, анда аралазарға чараттыр. Ағаа чииттер площадказында пос киреенең палғалыстығ сурығлар хынығ полған: ноға идінҷекке тӧреміл ӱгренерге кирек, хайди аймах кирекнең айғасчатханнарнаң паза аймах статустығ кізілернең пір тіл табарға – пу паза пасха сурығларға нандырчатхан ӱзӱріглерде араласхан. Аның кӧрізінең, мындағ форумнар кізее сағызын алғыдарға полысча.
«Тӧл-2023» чииттер площадказының ӧӧн чыылиинда пол килгеннер Камрал Башировнаң Камран Меджидов. Оларның омаларын кӧрзе, Кавказтаң килген аалҷылар полар тіп сағынчазың, че олар ікӧлең Норильсктең килтірлер. Арғыстар «Норникель» компанияда істенчеттірлер. Чиит специалисттерні ӧткіннері ӱчӱн пу форумда аралазарға ыстырлар. Полызар кӧңніліг чииттер аймах форумнарда, конференцияларда удаа араласчалар, че Хызылчардағы экономика форумында иртчеткен чииттер площадказында пастағызын на араласханнар.
– Піс харындас нимеспіс, – бейджтерін кӧзідіп, хаңалҷостанғаннар ооллар. – Піс азербайджанмыс, че иң алтынзархы орынзар парыбысхабыс. Пабаларыбыс кӧп чыл пу предприятиеде істен салғаннар, піс тее Норильскте тӧреебіс, ӧскебіс, ам тоғын парчабыс.
«Норникельнің» чииттерні ӧскірҷең программазы тоғынчаттыр, пу ооллар анда пастағылар санында турчаттырлар. Оларның кӧрізінең, пӱӱнгі чииттернің таңдағызы оларныңох холында. Промышленность предприятиелерінде чииттерге ӧзер прай оңдайлар тӧстелче. Аннаң пасха, олар Север чирінде халар ӱчӱн аймах социальнай программалар алылча. Хызылчардағы экономика форумында аннаңар ідӧк кӧп чоох парған.
– Сірернің Норильсктең парыбызар сағыс полбаан ма, кӧзідімге, Евразияның ортызынзар? – сурчам мин олардаң.
– Норильскте тӧреен-ӧскен полған на чуртағҷының ӱстӱнзархы саринзар алай Россия ортызынзар парыбызар сағыс пар, че прайзы ла аны чуртасха кир полбинча. Ол сағыс соонаң пӧгінге айлан парча, кемнің-де ол толча, кемнің-де, хомзынысха, толбинча, – нандырған Камран.
– Пос тоғызына чӧпсінерге кирек, андада ла алнынзар тибірирге чарир, – соонҷа нандыр пирген Камрал. – Іди компания істінде дее ӧзерге чарир. Позын чахсы кӧзітчеткен специалисттерні пасха даа городтағы предприятиелерзер, устағ офистерінзер тартчалар. Ағаа хоза, пу компания аймах кӧстеглерҷе тоғынча: тағ киреенҷе, металлургияҷа, автоматизацияҷа паза пасхазынҷа.
Компанияда чииттерге постың чайаачы, полызар, тоғысча ӧзер кӧңнін тилідер оңдайлар тӧстелче. Оларға, олаңай тоғысчы орнына киліп, мындох ӱгредіг алып, наа кӧстегҷе посты сынирға чарир. Іди позын компанияда тапхан Камрал. Ол олаңай тоғысчыдаң пастаан, мастер паза участок пастығының орынҷызы полған, амды хорғыс чох іcтеніс пӧлиинде тоғынча.
– Минің істеніс чолым мағаа чахсы пілістер пирген, аймах кӧстеглерде опыдым пар, сағынчам, мыннаң мындар ол пілістер тузалығ поларох, – тіпче Камрал Баширов.
Пӱӱнгі технологиялар кізіні аннаң андар хаалирға кӱстепче тіпчелер чииттер. Ӧӧн чыылығда чоох тутхан аалҷыларның істеніс чолларын кӧзідімге ағылчалар: хайда олар пастааннар паза амды хайда турчалар? Оларны ла исте, сағыс тӧріпче: минің дее андағ оңдай пар.
Чииттер площадказы оол-хыстарның кӧңнін кӧдірген. Мындағ улуғ чыылығлар чиит тӧлге Россияның кӱстіг полчатханына ізеністі чідірбеске полысча тиирге чарир. Че Сибирь регионнарының паза пір улуғ пӧгінi – наа тӧлні пос чирінде артызып аларға. Аның ӱчӱн ахчалығ тоғыс ла полыспас, ідӧк истіг оңдайлар, улуғлас паза тоғыста ӧзер оңдайлар киректелче. Аннаңар 2035 чылға прай пу кирексініcтерні чуртасха кирер ӱчӱн ӱлгӱдегілер, улуғ компанияларның устағҷы-тӧстегҷілері, идінҷектер паза амғы чииттер кӱстерін піріктірерге киректер. Ӧткіннер – хазнаның на нимес, полған на чонның, ол санда ас саннығ чилегеліг чоннарның, ізестіг таңдағызы!
Автор :
Наталья СЮПТЕРЕКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде