ХООСЧЫДАҢАР ХООС КӦРІС
22.03.2023
Хабарлар
Чоныбыс поғдархазы. Олаңай кӧрігҷілер аразында Владимир Тодыковтың хоостары улуғ аарласнаң тузаланҷаңнар. 17 мартта ағаа 85 час толарҷых. Аның чуртас чолынаңар хысхаҷах танығлар
ТУМЗИИ ЛА СЫЫЛАҶАҢ
Iҷезі оолахты школазар хада алып алған. Ол анда ӱгретчі полып тоғынча. Палазын ибде чалғысхан артызарға тідінмин салған. Аннаңар аны иң соондағы стол кистінзер одыртхан, алнында чаҷын паза карандаш сал пирген, ниме хынчазың, аны хооста, тоғынарға харығ полба тіп хатығ чоохтаныбысхан.
– Iҷеме чоо тарынҷаңмын. Ӧкпеленгеніме, тумзиим на сыылапчатханы истілҷең, неке. Анаң на iҷемні хайди ла полза хоостап пастабысчаңмын. Амды аннаңар чоохтирға даа арыстығ, – олған тузын сағысха кирҷең саблығ хоосчы.
Анаң, кӧйтік кӱлімзіреп ала, кічіг полғанда, кізілернің харахтарын андар-мындар ла чапсыр саларға хынҷаң полғанын сығарынҷаң. Пірее хати ағырин хатхырыбысчаң. Тыстан полбин чи. Iҷезінің харахтары андар аннаң-мыннаң на пахлапчатханға тӧӧй пілдір сыхчаң. Уғаа кӱлкiстіг кӧрінчелер. Че тыыда хатхырарға чарабас, іҷезіне харығ пол парар, анаң хырыстырып алар. Сым одырарға кирек.
Пу пала чи хайди полыбысты? Ноға андар хайбағынып, ағаа тілін кӧзітче? Амох мин сині хап-хара мохайах чіли хоостап тастабызарбын. Андада полар сағаа тіп сағыныбысты, iҷезінің орнына оолағасты хоостап пастабысты. Хаҷан ӱгренҷінің тілі пазынаң даа чоон пол парғанда, ол аны оолағасха кӧзіткен. Анзы, тарын парып, ағаа мунзурух кӧзіткен паза андар айланминыбысхан.
– Iҷем мині школазар хада ал чӧргені туза даа полған полар. Кічиҷегес ле чаҷында кӧп кізі чайап саларға киректелген. Аннаңар чаҷынны ӱзӱрли тузаланарға кӧніккем, – чоохтаҷаң ол.
Анзы ағаа соонаң сынап улуғ туза ағылған. Уламох хакас писательлернің книгаларын чазирында ол оңдай киректелҷең – кічиҷегес хооста ӧткін хайынысчатхан кізілер тол парҷаңнар. Пірдең, пірсі пірсіне сала даа харығ полбинча, уламох пойли тудынчатхан чіли пілдір сыхчалар. Анзынаң, тізең, полған на хоосчы орта тузалан полбинча, чарыда кӧзіт пирерге сыданминча.
РЕДАКЦИЯНЫҢ НАНҶЫЗЫ
Прай даа хакас хоосчылар постарының тоғыстарын чоныбысха газета пастыра кӧзітчеңнер. Ӧӧнінде піс, хабарҷылар, оларны тоғазыға хығырып алҷаңмыс, хайдағ наа тоғыстар кӧзідіге тимнеп салғаннаңар сурастырғлаҷаңмыс, хоостарын кӧзітчеңміс. Ол оңдай кибірге кiр парғанда, олар постары даа килҷеңнер, ӧріністерінең ӱлесчеңнер.
Владимир Александрович Тодыков, тізең, пістің редакцияның чарылыспас нанҷызына саналҷаң. Анзы тиктең нимес. «Ленин чолында» писательлернің наа чайаачы тоғыстары, хайҷыларның алыптығ нымахтары тӧреміл сых турҷаңнар. Оларны хайди даа килістіре хоостарнаң чазап саларға киректелҷең. Владимир Тодыков чайаачы тоғыстарны, алыптығ нымахтарны хайди чазап-сіліглеп саларын ӧтіре пілчеткен хоосчы полҷаң. Тиктең нимес, ол чуртазының илееде чардығын Хакас книга издательствозына пир салған, анда уғаа тӱзімніг тоғынҷаң. Олох арада пістің редакцияа сыбыра полысчаң.
Сағысха кирчем, хайди піс аннаң хада «Хубан Арығ» алыптығ нымахты газетада сығарғабыс. Мин аны чоо махтаҷаң полғам ниме ӱчӱн? Хаҷан даа пирген сӧзіне турыстығ кізі полған! Пілчем, аның Хакас книга издательствозында позының ӧӧн тоғызы толдыра. Ағаа хоза, теестегі кӧзідігде аралазарға тимненче. Мында, тізең, таңда иртенӧк мағаа алыптығ нымахты тузында сығарыбызарға ікі хоос ағыл пирер полча.
– Атхан ух айланмаҷаң, ир кізінің сӧзі пик полҷаң, – кӱлімзіребинең кір килҷең иртен минің кабинедімзер.
– Владимир Александрович, пазох хараа тооза узубады поларзар, я? – айап ала кӧрчем алнымда одырчатхан хоосчызар.
– Ноға узубаҷаң, узаам. Кізее тынанарға кирек. Итсе, тӧрт час иртен не чатхам, – чазырбинча чайаачы ус.
Анаң iкӧлең талаза халғабыс. Алыптығ нымахтың ӧӧн матыры, тӧреен-ӧскен чирін азымахчылардаң арачылап, ыырҷыларын, карате микелерінең тузаланып, саңай учухтыра тепклепче. «Алексей Николаевич Карамашевтің чиит каратисттерін кӧріп алған осхас», – позым алынҷа cағын салдым. Аннаңар аның хоозын газетада сығарарға чаратпиныбыстым.
– Iскеркі чоннарның тудыс-хабыс микелеріне нинҷе чыл? Пістің алыптығ нымахтарыбысха чи? Iдӧк муңарлап чыл. Пурунғыларыбыс ол микелерні пілбеен поларлар ба? – сах андох таласха кірібісті чайаачы ус.
Аның хоостарын аларға пір дее ынабинчам. Аалҷымның кӧңнін тӱзірбеске харазып, редакторзар хада парарбыс, ол ниме тиир, iди полар тіп чоохтаныбыстым. Анзы тоғыр нимес. Ол туста «Ленин чолының» редакторы полған Гавриил Гаврилович Котожеков, философия наукаларының кандидады. Ол хайзыбысты даа истіп алған, хоостарны сығарарға чарадығ пирген.
ООЛҒЫНЫҢ ӦРІНІЗІ
Чайаачы устарның чуртазында пірее чапсых, хынығ даа кирек хайди даа пол парадыр. Аннаңар Владимир Александровичнең хада тоғыс хоостыра парчан сурығларны килістіре пӧк салзабыс, олаңай ла чоох-чаахнаң одырыбысчаңмыс. Iди пірсінде пірее хынығ ниме искір пирерге сурынғам. Аарлығ аалҷым кӧмес сағысха тӱскен. Анаң сырайында чарых кӱлімзірес кӧрінібіскен.
– Пір хати Сибирьдегі хоосчыларның таллағлығ кӧзідии Иркутскта поларға кирек полған. СССР-ның Хоосчылар пірігізінің араласчылары алынҷа хайығда тудылҷаңнар. Минің пір дее наа тоғыс чоғыл. Орындағы хоосчыларның устағҷызы Володя Бутанаев чоо маңзыратча, ікі-ӱc хоос хайди даа тап тидір. Россия кӧзiдиинде араласчаң тоғыстар чоғыл осхас. Iди читіре тимге сыххалах хоостарымны сыныхтапчам, – сағалын сыйбастырғлап, хынығ чооғын пастабысты аарлығ аалҷым.
Пістің хыйға ӧбекелерібіс тілеен кізі таапча тіҷең полғаннар нооза. Владимир Тодыков таа андағ пір хоос кӧр тапхан осхас. Аны, пасхаларының аразынаң сығара тартып, читіре хоостап сыхтыр. Хайдағ даа чайаачы ус, хынчатхан тоғызына сабыл парыбысса, ибіре ниме полчатханына сала даа хайығ айландырбинча, тус ирткенін дее cизінмин халча.
Уф-ф, тоосханға тӧӧй. Сыныхти кӧрглепче. Анзын ноға чазырҷаң за, хоос кӧңніне матап кірче. Уламох ӧктем хылыхтығ аран-чула айдас чайал партыр. Аннаңар ол позының ӧрінізінең піреезінең ӱлезерге чарадыбысхан. По-от, якразы, хада хонғаны аалзар чӧрібіскен. Кем-де ағырыбысхан ма, таң. Ибде оолғы ла. Парып, аны усхуруп алды. Изепчеткен, харахтарын чысхлапчатхан палазын хооссар чидін килді, кӧр кӧрдек тіпче. Позы оңнығ ла ӧрчіліг нимес. Чылығ сӧстер истіп алары килче, сым на турчатхан оолғынзар матап кӧрче.
– Пабаң, нинҷе час? Мағаа школаа парарға кирек пе? – саңай алаң астырча аны Володя оолғыҷаа, изепчедіп.
О, халах, пис часха кӧмес ле читкелек. Таң алны. Палазына узирға ӱр халбиндыр. Анаң, турып, школаа парарға кирек. Ол сылтағнаң хоосчы оолғын хайди пеер чидін килген, iдӧк нандыра апарып, орғанзар чатырыбысхан, хыйа пастырған.
Позының пір харағында даа уйғу чоғыл. Уламох ачых-чарых кӧңніліг пастыр чӧрче. Сағынған сағызын толдырды, таллағлығ кӧзідіге ысчаң маңат хоос тимнеп салды. Утарға кирек.
Володя оолғы, тізең, иртен тур киліп, школаа парар алнында пабазының наа чайаачы тоғызына матап ӧкерсінген, ӧрінген. Аймах кӧзідіглер тузында ис халча нооза, хайди кӧрігҷілер аның пабазының хоостарын матап махтапчатханнарын. Пу даа таң алнына читіре чайалған тоғыс махталарға кирек.
ТІГӰ-ӰНЕ САМОЛЁТ
Паза пір хати аның чуртазында iдӧк чапсых кирек пол парғанын сағысха кирерге хынҷаң саблығ хоосчыбыс. 1960 – 1980 чылларда Ағбан – Пилтір – Саяногорск – Таштып самолет учух чӧрҷең, кізілер тартчаң. Ол кічиҷегес АН-2 самолет полған. Аны «кукурузник» тіп адаҷаңнар.
Пір хати ол усанабас ла Киндірліг пилтiрі аал ӱстӱнҷе учуға халған, орындағы чуртағҷыларның сағыстарын саңай сығарған. Аал тастында футбол ойнапчатхан палаларға ол ла кирек. Аах-уух тӱзіп ала, аның соонҷа чӱгӱрісчелер, холларын матап пулахтатчалар. «Кукурузник», тізең, нандыра айлан киліп, олар футбол ойнапчатхан чазызар тӱс килген. Амды падыранахтар полардаң, улуғлар даа чӱгӱрісклепчелер. Кем кӧрді ни мындағ нимені – Киндірліг пилтірінде самолет тӱскенін. Уламох тың алаң асчалар, хаҷан азыр ханаттығ «АНнушкадаң» Владимир Тодыков сых килгенде. Аннаң хада ах халаттығ имҷiлер кӧріне тӱскеннер.
– Хазинем тың ағырыбыстыр тіп искіргеннер. Аны Ағбанзар апарарға тіп, самолет сӱр килдім, – нандырча аймах-пасха сурығларға саблығ хоосчы, аалзар табырах парчадып.
Улуғ нимес аал чуртағҷыларына пу оңнығ чапсых тылаас полбаан. Владимир Александровичтің хазинезі сынап таа тың ағырыбысхан осхас. Аннаңар Хакасияны позының хоостарынаң тиксі махтаға сығарчатхан чайаачы ус, улуғ-улуғ пастыхтарҷа чӧріп, мындағ полызығ сурып алған, неке. Че самолетты сӱр килібіскеніне киртінҷең ме, чох па – пу сурығ хоостыра аал аразында тылаас ӱр парған одыр. Ағырчатхан хазинезіне тузында имнег полызии пирілгенде, анзы чазылтыр.
Хулғат оңдай-хылии хоостыра ол кізілерні чумаартарға хынҷаң. Пір хати таныстарым, Ағбанның ӧӧн «Чырғалы» хыринда тур салып, істілерін тудынғанҷа хатхырысчалар. Хоосчы, тізең, позының хыринзар Ортын Азиядаң килген кізілерні чыып алып, ӧӧн ізіктің ікі саринда ілілген алып аттар хайда тимге сыхханнарын, пеер хайди читкеннерін саңай киртіндіре чоохтап, пастарын айландырчатхан. Позының чайаачы тоғызы тібізерге тідінмеен полар чи. «Шира» кӧлдегі кафенің тасты-істін олох уғаа маңат чазаан нооза. Аалҷылар ол чайаачы тоғыстарға матап ӧкерсінҷеңнер, хакас чайаачы усты махтаҷаңнар. Улуғ хомзынысха, андағ сіліг хоостар прай кӧй парғаннар.
ИПЧІЗІНІҢ ОМАЗЫ
Владимир Александровичтің чайаачы узынаңар чоох парыбысса, ноға-да піреезі аны хоостирға ӧнетін ӱгренмеен тіп санаҷаң. Мында ол позы даа кӧмес пыролығ полар, неке. Iҷем, школазар ағылып, халғанҷы стол кистінзер кічігдӧк одырт салҷаң, анда хоостирға ӱгреніп алғам тиирге хынҷаң. Ағаа киртінҷеңнер. Сынында ол Хызылчардағы В.И.Суриковтың адынаң хоосчылар училищезін 1963 чылда тоосхан.
Паза алыптығ нымахтарны чазапчатса, анда ӧткін хайынысчатхан, кӱчӱн дее иреннерні оой ла утып-силіп алчатхан хыстар уғаа абахайлар паза сіліглер тіп таныхтаҷаңнар. Владимир Тодыков мында даа чідірінмеҷең, оларны позымның ипчімнең хобыра хоостап алчам тіҷең. Киртінминчетсер, «Книжный мир» магазинзер парыңар, анда садығҷы полчатхан абахайымны кӧріп алыңар тіп кӧӧктірҷең. Кізілер чӧрҷеңнер, кӧрҷеңнер, ағаа най тың ӧкерсінҷеңнер, мындағ ипчінің омазы сынап таа алыптығ нымахтардағы абахайларға турыстығ тіп махтаҷаңнар.
Владимир Александрович Тодыковтың чайаачы тоғыстарын пӱкӱлее кӧр килзе, олар уғаа пӧзік синде толдырылғанын таныхтирға чарир. Аның хоостары кӧп хати аймах-пасха кӧзідіглерде араласханнар, сыбыра пӧзік паалағ ал турғаннар. Iкi хати ол чоннар аразындағы улуғ кӧзідіглерде араласхан, аарлығ сыйыхтарнаң таныхталған.
Амғы тусха читіре саблығ хоосчы В.А.Тодыков пістiң Хакасияда ла нимес, пасха даа орыннарда иң чахсы графиктернің пірсіне саналча. Аның чайаачы тоғыстары пасха-пасха музейлерде, алынҷа кізілерде хайраллалчалар, ээлеріне ӧрініс сыйлапчалар, тӧреен чирібісті махтаға сығарчалар.
Киҷее, 21 мартта, Хакасиядағы Л.Р.Кызласовтың адынаң национальнай чир-суғ ӱгренҷең музейде аның хоостарының алғым кӧзідии азылған. Ол саблығ хоосчы Владимир Александрович Тодыковтың пайрамнығ 85 чазына чарыдылча. Кӧрігҷілер хайиина аның кӧп тоғызы, ол санда аймах книгаларны чазаан хоостары, сығарылған. Тӧреен чирібістің сіліг пулуңнары кізілер чӱреен матап тибіретчелер.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде