ХАКАС ИБЛЕРІНІҢ ЧАЗЫТТАРЫ
29.03.2023
Хабарлар
Альбомның авторы Евгений ПРИЩЕПА паза тілбесчі Лариса ЧЕБОДАЕВА
Презентация. Н.Г.Доможаковтың адынаң национальнай библиотекада тархын наукаларының кандидады Евгений Прищепаның «Хакастарның кибірліг чурттары (иблері)» альбомынаң таныстырғаннар
Евгений Прищепаның наа тоғызынаң танызарға килгеннер ученайлар, культура тоғынҷылары паза таныстары. Чыылығны апарған национальнай библиотекадағы чир-суғ ӱгренҷең пӧліктің улуғ библиотекарьы Эльвира Торокова.
Пу улуғ альбом Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозының полызиинаң сығарылған. Альбомны сығарарға полысхан В.М.Торосовтың адынаң Хакас книга издательствозы. Тиражы 394 экземпляр. Альбомның полған на страницазы ламинированнай. Аннаңар, талалбин, ӱр чылларға сыдазар. Сомнарда хакастарның пурунғыдағы иблері кӧзіділчелер. Оларны піcтің ученай, этнограф Кузьма Михайлович Патачаковтың ибдегі архивінең алғаннар. Альбом орыс паза хакас тіллерінең тимнелген. Хакас тіліне тексттерні филология наукаларының кандидады Лариса Чебодаева тілбестептір. Лариса Ильиничнаның чооғынаң, ол хығырығҷыларға пілдістіг полар иде тілбестирге кӱстенген. Пу аның андағ пастағы тоғызы. Ағаа научнай терминнерні хакас тіліне айландырарында сидіктер учураптыр.
Евгений Прищепа сағам Хакас Республиканың «Национальный архив» хазна учреждениезінiң директоры полча. Олох туста науканаң айғазарға маңнанча.
Евгений Валерьевич чыылған кізілерге сығарылған тоғызынаңар искір пирген. Ол, алында ХакНИИЯЛИ-да тархын пӧлиинде тоғынып, хакастарның иблерінеңер монография пас салған. Соонаң наука тоғызын сомнығ альбом оңдайынаң сығарарға сағыныбысхан. Мында ағаа удур парған Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы. Аннаңар автор министерстваа улуғ алғызын читірген.
Пу альбомнаңар чоохтаза, анда хакастарның ХVIII-ХХ чӱс чыллардағы чурттарының тархынынаңар пазылча паза кӧзіділче. Чурт – ол чонның материальнай культуразының ӧӧн чардыхтарының пірсі. Мының алнында Хакас-Минсуғ ойымында чуртаан хакастарның кибірліг чурттары пӱдістерінең аймах-пасха полғаннар. Ӧӧн хайығ аның чайғы-хысхы тустарына киліcтіре паза чуртирға истіг поларына салылҷаң.
Хакастарның мының алнында аймах-пасха чурттар полҷаң: ағас иб, чир иб, тадар иб, тос иб, киис иб, хахпас иб, алачых иб паза аннаң даа пасха.
Чайғыда малларнаң пасха чирлерзер парчатса, кӧзір чӧрчеткен иб иң килістіре полған. Тайғаа чағын кізілер алачых иблерде чуртаҷаңнар, киистең иткен иблерде – пай арах кізiлер. Киис иб оой сайалҷаң чурт полҷаң. Аны, пірее чирзер кӧсчетсе, ат арғазына артынҷах чіли салыбызарға чарир полған. Амғы туста киис иблернең хакастар тузаланминчалар. Тӱрк чоннарында киис иблер ам даа пар.
Алачыхты пӱдірері оой полҷаң. Аны тустығ суғда хайнатхан тоснаң чапчаңнар. Iдӧк тыт ағастың хахпазынаң чабылҷаң. Алачыхты кӧзір чӧрерге чарир полған. Соонаң алачыхтарда мал хадарчатхан кізілер, аңҷылар алай палыхчылар ӱр нимес чуртаҷаңнар.
Хакастарның столбалығ паза алынҷа чардыхтардаң пӱдірілген, ӱзік пирамидаа тӧӧй хырлығ ат ибі алай ба хахпас ибі ӱр тус тудылған. Ат иб кӧрімінең піcтің эраның алнындағы карасук археология культуразының чуртына тӧӧй. Анаң ат иб ХХ чӱс чылның ікінҷі чардығында чуртастаң сых парған.
Ағастаң киртiп иділген чайғы иб Хакасияда, ХIХ чӱс чыл тоозылып, ХХ чӱс чыл пасталчатханда, алғым тузаланылған. Аны кирткен иб тіп адааннар, ӧӧнінде кӧп пулуңнығ полҷаң. Тура хырының ӱстӱнде тоғылах ыс сыхчаң ӱт (тӱнӱк) полған. Иб хырын чапхан ниме-нооның ӱстӱн сыраларнаң паза пасха даа ағастарнаң пазыр салҷаңнар. Пик чуртапчатханнар иб ӱстӱн чардыларнаң чаап салҷаңнар. Иб кӧбізін чир поллығ полҷаң. Iзiктер хаҷан даа iскеркі саринзар идiлҷеңнер.
Автор хакас иблерінеңер кӧп ниме чоохтаан. Хай пірее иблердеңер істезерге ам даа кирек полчатханын таныхтаан. Оларның чазыттары кӧп.
Чыылыға килген кізілер Евгений Валерьевичке аннаң андар этнография тоғызын узарадарға чӧп пиргеннер. Хакастарның мындағ иблерін Казановтағы музейде кӧрерге чарир. Пасха даа чирлерде, аалҷыларға кӧзідіп, иблерні турғысхлирға кирек.
Автор :
Илья ТОПОЕВ
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
