ЫР-САРЫН АРАЗЫНДА ӦСКЕН
19.04.2023
Хабарлар
Пайрамнығ тӧреен кӱні. Тамара Николаевна Чустеева – хайхастығ артист. Ідӧк ол кӧгҷі, ӱгретчі паза ӱгредіг кӧcтегҷізі полча
Олған тузы
Тамара Николаевна Ағбанда тӧреен. Ол ӱс айлығ полғанда, аның іҷезі, Россияның саблығ артизі, Хакасияның чон артизі полған Алиса Алексеевна Кызласова Хакас драма театрынзар тоғысха сығыбысхан. Аннаң сығара хызыҷах театрда ӧс сыххан. Саблығ іҷезінең хада кічіг Томаҷах гастрольларнаң тиксі Хакасияҷа чӧр салған. Ол театрның чуртазын ӧтіре пілче.
– Піс, театрда ӧскен палалар, ам даа пик ынағласчабыс, – сағысха кирче Тамара Николаевна. – Хада ӧскен иң чағын ӧӧрем Илона Майнагашева полча. Ол – Юрий Матвеевич паза Татьяна Андреевна Майнагашевтернің хызы. Мария Павловна Кыстоякованың хыстары – Анька паза Танька. Дашкалары пістең часнаң кічіг. Виктор Сергеевич паза Гульфия Гумеровна Коковтарның оолғы Серёжа піснең хада ӧскен. Светлана Семёновна паза Геннадий Николаевич Чаптыковтарның палалары – Владик, Коляшка. Каскарик ідӧк пістең хай-хай кічіг. Владимир Владимирович Чустеев ідӧк театр палазы полған. Аның іҷезі Анна Михайловна Туртугешева ідӧк театрда істенче. Нонна пиҷем позынаң чазыт палаларнаң ынағласчаң, мин позымнаң тиң олғаннарнаң ойнаҷаңмын.
Олған тузыбыс хынығ ирткен. Асхыстағы паза Ширадағы аалҷы тураларында кӧп чуртаабыс. Піс андада кічіг полғабыс, олған садына даа чӧрбинчеткебіс. Чайғызын театрдағылар 1-1,5 айға аалларзар сығыбысса, піс, олғаннар, театр автобузының соондағы орыннарына толдыра одырыбысчаңмыс. Артист іҷе-пабаларыбыс чорыхтаң хараазын айланчатсалар, автобусха толдыра сарнаҷаңнар. Іди ыр-сарыннар аразында ӧскебіс.
Олған тузым – уғаа чарых тус. Ам пірее аалзар парзам, мин аны клубынаң танып салчам. Стенелерін кӧрзем, мында полғам тіп сағамох сағысха кірче. Артисттер хыраҷыларға даа, мал сағҷаңнарға даа спектакльлар кӧзітчеңнер. Оңнапчам, хайдағ-да клубта чарытхы чох полған. Улуғлар автобус фараларын чарыдыбысханнар, анаң артисттер ойын кӧзіткеннер. Андада піс, олғаннар, артист іҷе-пабабысха полысчабыс тіп сағынҷаңмыс. Итсе-де, азах аразында харығ ла полҷаңмыс, неке.
Гастрольларға парчатса, автобус полған на артисттің подъездіне читіре килҷең. Театр тоғынҷылары ибдең ідіс-хамыс, кип-азах, пір хап яблах, плитка паза пасха даа кирек ниме-ноо хада алҷаңнар. Олған тузымнаңар минің чахсы ла сағыстар халған. Мин часкалығ ӧскебін.
Гастрольлар тоозыл парза, іҷем мині паза Нонна пиҷемні Асхыс аймаандағы Кызлас аалзар аға-ууҷабыссар апар салҷаң. Каникулларны анда иртірҷеңміс, аннаңар ниме андағ ӱӱҷік паза от тоғызы чахсы пілчем. Олған тузында піс уғаа кӧп тоғынҷаңмыс, миске-чистек теерҷеңміс. Ол ідӧк минің чуртазымда иң чарых тустар. Туған-чағыннар чыылыс парҷаңнар, анаң ағам Алексей Петрович Кызласов хой сохчаң. Іҷем алты харындас-пиҷенің аразында иң улуғлары полған. Улуғларыбыс пісті, пӧле харындас-туңмаларны, хада ӧскірерге кӱстенҷеңнер, аннаңар пӱӱнгі кӱнде дее піс прайзы хада-пірге тудынчабыс, пик ынағласчабыс. Ідӧк палаларыбысты хада ынағластырарға кӱстенчебіс.
Кызласта іҷемнің очы туңмазы Алевтина Алексеевна Марткачакова ла халған. Ам піс прайзы андар ааллап чӧрчебіс. Ол аға-ууҷамныңох туразында, хайда піс ӧскебіс, чуртапча. Андар мин ибімзер ле чіли килчем.
Чайаачы чолы
Школа соонаң чайаачы кӧңніліг чиит хыс Ағбандағы музыка колледжінзер ӱгренерге кіріп алған. Анда ол кӧг тиріглерінең ойнап сыххан. Итсе, ол кічігдең сығара музыка школазында ӱгренерге сағынған. Че аны андар пирбееннер.
– Оңнапчам, мин 5 частығ полғам, піс Кызлас аалзар килгебіс, – сағысха кирче Тамара Чустеева. – Андағы садығ туразында сіліг кӧк гармошка 64 салковайға садылчатханын кӧр салғам. Мин аны ал пирерге тың сурынғам. Че мағаа гармошканы ал пирбееннер. Кічігде мин полған на кӧг тириин алдыртхам, че мағаа пір дее ниме албааннар (хатхырча. – Авт.). Музыка школазынзар ӱгренерге пирбееннерӧк. Че андағ даа полза, мин музыканаң айғасчам.
Итсе, 8 класста ӱгренчеткенімде, іҷем хомыс ал пирген. Андада ус Пётр Яковлевич Топоев пастағы кӧг тиріглерін идіп пастаан. Ол иткен хомыс ам даа ибімде хайраллалча. Хомыснаң хайди ойнирын пілбеем.
1998 чылда, музыка колледжін тоозыбызып, Тамара Чустеева ХГУ-дағы искусство институдынзар хомыс клазынзар ӱгренерге кірген. Анда преподаватель Раиса Васильевна Тодинова чиит хысха музыкаа, пістің хакас кӧг тиріглеріне хыныс ас пирген. Преподаватель Ирина Васильевна Тугужекова чатханнаң ойнирға ӱгреткен. Ол ідӧк уғаа хайхастығ кӧг тирии тіпче чайаачы ус. Тамара Чустееваны сарнирға ӱгреткен РСФСР культуразының саблығ тоғынҷызы, Хакасияның чон артизі Клара Ефимовна Сунчугашева. Пу улуғ пілістіг, опыттығ паза чайаачы устар музыканы паза хакас сарыннарны чиит хыстың чӱреене ӧтіре сиирт салғаннар.
Институт соонаң Тамара Чустеева, чайаачызын тилідер ӱчӱн, А.М.Топановтың адынаң Хакас драма театрынзар тоғынарға кірген. Андада іҷезі Алиса Алексеевна театрда артист полып істенчеткен, пиҷезі Нонна Николаевна Галецкая режиссёр полған. Тамара Николаевна «Хазыр суғ» ансамбльынаң хада ойыннарны кӧгнең чазап сыххан.
– Ибде иирде, чей ізіп ала, іҷемнең паза пиҷемнең наа спектакльларны, рольларны ӱзӱрҷеңміс. Піc андада хынығ чуртаснаң чуртааныбысты амды чахсы сизінчем, – тіпче Т.Н.Чустеева.
Театрда Тамара Николаевна чибіргі чылҷа істен салған. Че ӱр ниместе андартын парыбысхан.
– Палаларымны ӱгредерге, оларнаң айғазарға кирегӧк, – тіпче ол. – Минің, тізең, андағ тус пір дее табылбиныбысхан. Итсе-де, мағаа театрда тоғынарға кӧңніме кірҷең. Ол чайаачы саринаң мағаа улуғ піліс пирген. Театр минің ӧӧн школам полған.
Кызластағы музыка школазынзар устағҷаа Виктория Сергеевна Бурнакова турғызылғанда, Асхыстағы олған искусство школазының директоры Неля Григорьевна Иптышева Тамара Николаевнаны Кызласта тоғынарға чӧптеп алған.
– Пастап мин хахап таа парғам, тоғысха Ағбаннаң сығара Кызласха теере 150 километр чӧрерге кирек нооза! Андада іҷем изен-хазых полған. Ол теен: «Хызым, тоғын». Мин тоғын сыххам, – чоохтапча Т.Н.Чустеева.
Аннаң сығара Кызласта 10 чыл тоғын парир. Хайдағ-да туста ол аалда чурти тӱскенӧк.
– Анда ачых-чарых, арығ сағыстығ, амыр хылыхтығ палалар чуртапчалар, – тіпче Тамара Николаевна. – Сынында чайаачы оолахтар паза хызыҷахтар уғаа кӧп. Оларнаң айғазарға кирек. Кызластағы музыка школазында ӱс ӱгретчі тоғынча: Елена Михайловна Опонгошева домранаң ойнирға ӱгретче, Виктория Сергеевна Бурнакова – аккордеоннаң, мин – хакас кӧг тиріглерінең. Хада піс кӧп олған сығарыбысхабыс. Аймах марығларда чиңісчілер полыбысчабыс. Минің ӱгренҷім Кристина Кольчикова Кызласта ӱгренген. Анаң Хакас национальнай гимназиязар парыбысхан. Аннаң сығара музыка колледжінзер ӱгренерге кірген, «Ӱлгер» ансамбльда сарнаҷаң. Ам Хызылчарда чуртапча.
Ағаа хоза, Тамара Чустеева Ағбандағы музыка колледжінде ӱзінҷі чылы істен парир. Ол студенттерні хакас чонның паза авторларның сарыннарын ырлирға ӱгретче.
– Колледжте студенттернең тоғынарға кӧңніме кірче, – тіпче кӧгҷі. – Оларнаң чайаачынаң палғалыстығ аймах сурығлар ӱзӱрчебіс, наа кӧглер сағын таапчабыс. Улуғларымнаң опыт алынып алғанда, мин ам палаларны хайди ӱгредерін пілчем. Иң пурнада студенттерні музыкаа хындырып аларға кирек.
Чон узы Сергей Трофимович Чарков, хаҷанох «Клуб любителей чатхана» ӧме тӧстеп алып, кізілерні чатханнаң ойнирға ӱгретче. Андар аймах профессияда істенчеткен кізілер пос кӧңнінең чӧрчелер. Сергей Трофимович Тамара Николаевнаны клуб араласчыларын сарнирға ӱгредерге хығырып алған. «Кӧг тириинең ойнирға ӱгреніп алзалар, мыннаң мындар тилирге кирек, аннаңар, чатхан саап, сарнирға ӱгрензіннерӧк», – теен С.Т.Чарков.
– Мин пу клубта 2-3 чыл істен парирбын, – чоохтапча Тамара Чустеева. – Тоғызым ідӧк кӧңніме уғаа кірче. «Клуб любителей чатхана» ӧменің араласчылары кӱстеніп ӱгренчелер. Ӱр ниместе Ағбан пилтірі аймаандағы Уйбат аалзар концертнең чӧргебіс. Анда пістің прай ансамбль араласхан. Уйбатта пір саңай 32 чатхан ойнаан. Іди кӧӧлҷе тиліпчебіс. Сергей Трофимовичтің хынған сағызы – пір саңай 100 чатханнаң ойнап, чайаачы иир иртірібізері. Мин дее тіпчем, полған на хакас сӧбіреде чатхан алай пасха даа хакас кӧг тирии поларға кирек. Сизінгенде, чон пос культуразына, кибір-чозахтарына айланча: чииттер сас тойын ойнапчалар, прай сӧбірее хакас кип-азаан тіктірчелер. Анзы уғаа чахсы. Сынында чатханнаң ойнирға ӱгреніп аларға сидік нимес.
Тамара Николаевна кибелістер паспинча, че хакас поэттер Геннадий Кичеевтің, Василий Барашковтың паза пасха даа писательлернің сӧстеріне кӧглер чайапча.
– Хайди мин кӧглер пазып пастаам? – чоохтапча чайаачы уc. – Хайдағ-да кӧглер пазыма кинетін не кір сыхчалар. Мин, соона салдырбин, аны хомыснаң алай чатханнаң ойнап, диктофонға пасчам. «Хызымай» сарын іди тӧреен. Испай хызыҷаам, час полғанда, пубайда узупчатхан. Мин аны кӧре, хомыс алып, хыринда одырып, амыр кӧг толдыр сыххам. Анаң хонғаным Тимурға истерге пиргем. Ол кӧг хоостыра сӧстер пазыбысхан.
Пірсінде чиит іҷе Айхыс Тюньдешева кибеліс ағыл килген. Мин, ол сӧстерні хығырып алып, холыма хомыс тудынып, ойнап сыххам. Іди кічіг хызыҷах Алтынай Тюньдешева ам сарнапчатхан «Чӱрегімнең хыныс ыс туум, тӧреен чиріме» ыр тӧріп парған.
Тамара Чустееваның кӧглеріне толдырылчатхан сарыннарны чон иссе, харах час таа тоолапча. Іди ол чӱрекке теерте сіліг кӧглер чайапча. Ідӧк іҷезінің сарыннарын сарнапча. Кинорежиссёр Юрий Курочка, сығдырадып, Тамара Николаевнаа андағ-мындағ сарын кирек тіп чахыбысча. «Белая дорога Эльзы» фильмдегі «Пӱӱріҷек паза хызыҷах» сарынның кӧӧ ідӧк Тамара Чустеевани полча.
Тамара Николаевна ідӧк Ағбандағы чииттер ӧргезінде палаларны сарнирға ӱгретче.
– Мағаа іҷем паза Хакас драма театрының режиссёры полған Эльза Михайловна Кокова «Сірер иң пурнада Ӧӧркі чайааннарға сарнапчазар, анаң чонға» хаҷан даа тіҷеңнер, – чоохтапча ӱгретчі. – Ол сӧстер минің сағызымда тирең сиип парғаннар, аннаңар ӱгренҷілерім сарнапчатсалар, ӧӧнінде Кызласта, мин кӧзенек кӧзеңезін хазыра азыбысчам. Анда, тізең, сіліг тағлар харахха тасталчалар. Мин тіпчем: «Тағларға сарнаңар, олғаннар». Чир-чайаанзар кӧре, ӱгренҷілерім улам чахсы сарнап cыхчалар, оларның кӧңнілері азыл парча.
Іҷем чарым азахха тоғынарға чарабас тіҷең, аннаңар колледжтегі студенттерімні ідӧк 200 процентке тоғынарға кӱстепчем. Пілдістіг, піреезін таланттығ поларға Ӧӧркі чайааннар таңмалапчалар. Че пір ле талантнаң ырах пар полбассың, аннаңар прайзына кӧп тоғынарға кирек, андада «мӱн сығар».
Т.Н.Чустееваның позының палаларынаңар чоохтаза, тун хызы Испай Давлетова хоостирға хынча. Ам креативнай индустрия школазынзар чӧрче. Анда анимациялар идерге ӱгреніп алған. Оолғы Хабзар Давлетов спортнаң айғасча.
– Палаларым музыка школазынзар кірерге ынабааннар, – тіпче кӧгҷі. – Мин ибде сарнабинчам. Ибде мин іҷе полчам, аннаңар иркелерім ырлапчатханымны ӧс париғанда ла піліп алғаннар.
Чайаачы ус, кӧгҷі, ӱгретчі Тамара Николаевна Чустеева тіспен тоғызы ӱчӱн Хакасия правительствозының паза культура министерствозының алғыстаcтығ пічіктерінең сыбыра таныхтатча.
Автор :
Татьяна ТЮТЮБЕЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде