Хакас тілін тилідер специалисттерні тимнепчелер
22.12.2023
Хабарлар
Хакас филология кафедразының ӱгретчілері: (сол саринаң) Марина Медведева, Инга Кызласова, Лариса Чебодаева, Наталья Таскаракова, Владислав Боргояков
24 декабрьда – Хакас филология кафедразына 80 чыл. 2009 чылдаң пу кафедранаң филология наукаларының кандидады, доцент Инга Кызласова устапча. Ол кафедра тархынынаңар, пӱӱнгі кӱнде апарылчатхан тоғыстаңар, турчатхан пӧгіннердеңер чоохтап пирген
– Инга Людовиковна, хакас кафедразы хайди тӧстелген?
– 1943 чылда, национальнай школаларда пілістіг ӱгретчілер чидіспинчеткенінең палғалыстығ сурығ турыбысханда, Ағбандағы ӱгретчілер институдының литература факультедінде хакас тілі паза литература пӧлиин паза кафедразын азардаңар чарадығ алылған.
1939 чылда РСФСР просвещениезінің Чон комиссариады Хакасиязар орындағы ӱгредіг пӧлиине хабазарға саблығ тюрколог, филология наукаларының кандидады Фазыл Исхаковты ысча. Ол хакас тілі паза литература кафедразын тӧстирінҷе улуғ тоғыс апарған. Таныхтирға кирек, аныңох кӱстенізінең хакас олғаннарға школа-интернат паза ХакНИИЯЛИ азылған. Фазыл Гарипович кафедраның пастағы устағҷызына турғызылған.
Соонаң 1947 – 1950 чылларда аннаң саблығ писатель, ученай, ӱгретчі Николай Доможаков устаан, 1950 чыллар паcталғаннаң – Сибирьдегі тӱрк тіллерінің істезігҷізі, филология наукаларының кандидады Георгий Бабушкин, 1950 чылларның ортызынаң – Хакасия науказының саблығ деятельі, филология наукаларының докторы, профессор Венедикт Карпов, 1980 – 1987 чылларда – Хакасия науказының саблығ деятельі, филология наукаларының кандидады, доцент Дмитрий Чанков, 1987 – 2002 чылларда – Хакасияның саблығ ӱгретчізі, педагогика наукаларының кандидады, доцент Ольга Ултургашева, 2002 – 2006 чылларда – Хакасияның саблығ ӱгретчізі, филология наукаларының кандидады, доцент Лариса Чебодаева, 2006 чылдаң филология наукаларының кандидады, доцент Наталья Таскаракова, филология наукаларының кандидады, доцент Валентина Миндибекова, педагогика наукаларының кандидады, доцент Мария Боргоякова уcтааннар.
Кафедра Илбек Ада чаа чыллары тузында тӧстелгеннеңер хакас пӧлиинзер студенттерні аларында сидіксіністер полған. Пастағы ӱгретчілер Николай Доможаков, Клавдия Интутова, Ананий Казанаков полғаннар. 1945 чылда аны пастағы студенттері тоосханнар. 14 кізінің санына РСФCР-ның саблығ ӱгретчізі Анна Алахтаева, Чон ӱгредиинің отличнигі Анна Конгарова, педагогика наукаларының кандидады, доцент Наталья Копкоева, фольклор чыырынаң айғасхан Ульяна Кирбижекова кіргеннер.
Пӱӱнгі кӱнде Хакас филология кафедразында филология наукаларының кандидаттары, доценттер Лариса Чебодаева, Наталья Таскаракова, Марина Медведева, Владислав Боргояков істенчелер. Мында чииттерге бакалавр, магистр, аспирант ӱгредіг программалары кӧріл парғаннар. Кафедра тоғынҷылары ӱгредіг пособиелерін, школаларға учебниктерні тимнепчелер, хакас тілін ӱгренерге сағынчатханнарға курстар иртірчелер, грант істезіглерін апарчалар, монографиялар паза статьялар сығарчалар.
– Сойан-Алтай тюркология институды полғанда, чииттер ікі специальность алҷаңнар. Амғы туста Хакас филология кафедразында ол оңдай халған ма?
– Йа, анда студенттерге ікі специальность аларға оңдай пирілген. Анзы наа хазна ӱгредіг стандарттары кирілгенінең палғалыстығ полған. Оларны хоостыра специалитетте ӱгренчеткеннерге хоза специальность аларға чарадыл сыххан. Пістің чииттерге уғаа тузалығ полған. Хакас тілінең палғалыстығ тоғыс таппинчатса, хоза специальность хоостыра істенерге чарир полған.
Соонаң ікі синніг ӱгредіг – бакалавриат паза магистратура – кирілгенде, піс ол оңдайны тастабаабыс, специалитеттең хыйа парыбысхан ползабыс таа, ікі кӧстегҷе ӱгредерін ам даа тохтатпинчабыс. Бакалавриатта тӧрт чыл ӱгренері кӧріл парған, че студент ікі профиль таллапчатса, ағаа пис чыл ӱгренерге кирек. Пір саринаң, ол кафедраа, ӱгретчілерге хомай – частар сині асхынах, ӱгретчі ставказы толдыра ниместе, ахчазы ідӧк читкіҷе нимес пол парча.
Че піс, чииттернің чоллары азых ползын тіп, андағ нимее піле-тура парчабыс. Кем аннаң андар ӱгренерге парарға сағынча, магистратуразар кірче. Ам прай даа школа программазынзар хакас тілін кирчелер. Класстағы нимес тоғыс алай факультатив чіли апарылзын ма, че ол поларға ла кирек. Республиканың ӱгредіг паза наука министерствозы ол саринаң чахсы тоғынча. Хакас тілі ӱгретчілері чидіспинчеткені сылтаанда, ол частарны нациязы хакас кізее алай англия тілі ӱгретчізіне пирчелер. Оларның, тізең, килістіре дипломы чоғыл. Піссер магистратуразар андағ кізілер кӧп килче. Магистратурада ікі чыл ӱгренібіcселер, диплом алып алчалар. Аннаң андар кирек пічіктіг тоғынчалар. Амғы туста специалитетке пазох айланардаңар чоох парча. Аннаң имҷілер паза инженерлер, пір сӧснең, нандырығлығ тоғыстар толдырчатхан специалисттер ле сыхпаан полғаннар. Андарох ӱгретчілерні кирерге сағынчалар. Аның тоғызы андағох нандырығлығ.
Пӱӱнгі кӱнде бакалавриат синінде стандарттар пар, че читпестері парох, кӧп ниме чахсы сағынылбин иділтір. Анда уғаа кӧп тус методикаа, практикаа пирілче. Оларны тимнееннернің сағызынаң, пӱӱнгі туста піс студенттерні хайди тоғынарға ӱгредерге кирекпіс. Че тӧстег полчатхан пілістер пиреріне читкіҷе хайығ айландырылбинча. Пілдістіг, піс методика пирерге кирекпіс, че ағаа кӧп час пиріл парча, предметке – кӧмес ле. Чуртас, тізең, кӧзітче, тілні, аның оңдайын пілчетсе, опыт соонаң килер. Аннаңар мының алнында орта чол полған, хаҷан ӧӧн пілістерні алып, кӧмес методика оңдайларын ӱгренчезің. Тоғын сыхcаң, чуртас хоостыра ӱгреніп одырчазың.
Ӱр ниместе школа директорлары студенттернең тоғасханнар, уғаа кӧп специалист чидіспинче, че полған на устағҷы, чиит специалистке ӧӧн кирексіністерінеңер чоохтапчатса, пастағы орынға аның предмедін чахсы пілчеткенін турғысча. Ол олғаннарнаң пілізінең ӱлезерге, оларны пірге хазна сыныхтағларына тимнирге кирек. Ікінҷі орында – чиит кізінің тоғызына хынары. Ӱгретчі пілістіг, ағаа хоза чайаачы полза, уламох чахсы. Андағ кізілер школада уғаа киректер.
Амғы туста кафедразар хакас тілінең чахсы пас полбинчатханнар, хығыр полбинчатханнар килчелер. Аннаңар студенттерні ікі ӧмее чарчабыс. Тілні школада ӱгренмееннер, уйан пілчеткеннер пірсінзер кирілчелер, тіл чахсы пілчеткеннер – ікінҷізінзер. Анаң оларнаң ікі пасха оңдайнаң тоғынчабыс.
Пизінҷі курсха читіре тіл пілбинчеткеннерні хығырарға, чоохтанарға, пазарға ӱгретчебіс. Орыс аалдаң килген алай школада тіл ӱгренмеен дее полза, ол хакас тілін таллап алған нооза, аннаңар піс ағаа прай саринаң полыс пирерге кирекпіc. Оңдайлар тілепчебіс, таапчабыс. Ӧӧн кӧстеебіс – студенттерге тузалығ полары, оларға прай саринаң полызары паза оларны маанниры.
– Чииттер хайдағ хоза специальностьтар алчалар?
– Хоза специальностьтар санында тархын ӱгретчізіни полған, сағам аны тохтат салдыбыс – андағ специалисттер читкіҷе. Піс істеніс рыногын хайығда тутчабыс нооза. Амғы туста англия тілі ӱгретчілері кӧп киректелче, аннаңар читі чыл хоза специальность чіли аны пиргебіс. Паза халғанҷы туста орыс тілі паза литература ӱгретчілері чидіспинібіскен. Ікінҷі чылы чииттерні ол специальностьха алчабыс. Студенттерібісті школаларзар хығырчалар. Ам оларға ӱзінҷі курстаң тоғынып пастир оңдай пирілче. 20 студентібіc школаларда воспитатель, хакас, англия тіллері, тархын ӱгретчілері полча. Олар Ағбандағы паза республиканың прай даа аймахтарындағы школаларда істенчелер.
Мин піссер килчеткен чииттерге чоохтапчам – пис чыл ӱгреніп, сірер ікі специальность алып алчазар, анзы уғаа чахсы. Бакалавриатты тоозыбысса, хайдар даа магистратураа кірерге чарир. Англия тілін алай психологияны таллап алза, ӱзінҷі специальность пол парча. ИНПО-ның пасталығ класстар паза школа алнындағы пӧлии пар. Аны тооссалар, тӧрт специальность алып алчалар. Мындағ оңдайнаң бакалавриат соонаң алныларында аннаңох кӧп чол азыл парча. Ӧріндірче, Хакас филолoгия кафедразын тоосханнарның кӧбізі, хакас тілін таллап, магистратуразар пеерӧк килче. Анзы оларның піске киртінчеткеннерін таныхтапча.
Магистратурада ыраххыдаң ӱгренҷең оңдай пар. Тоғыстарын тузында пиріп, экзаменнерні чахсы тутчатсалар, піс чииттерібіске удур парчабыс. Кӧзідімге, Мадыр аалда істенчеткен студентібіс Ағбанзар кӱннің сай чӧр полбас нооза.
– Группаларда нинҷелер студент?
– Чыл сай пір группа тӧстепчебіс, бакалавриатха 24 орын пирілче, магистратураа – 15 орын. Хомзынысха, пӱӱнгі кӱнде пӧзік ӱгредіг аларға сағынчатханнарның саны кӧп нимес. Чииттер ӧӧнінде техникум-колледжтерні таллап алчалар. Анда ӱгреніп, профессия алып алчалар, ахча тоғынчалар, чуртирға читче. Пӧзік ӱгредіг ол-пу ла палаларға алай оларның іҷе-пабаларына кирек. Мындағ сидіксініс пістің не нимес, пасха институттарда андағох. Кӧзідімге, физика-математика, биология-химия институттарында чылдаң читкіҷе кізі ал полбинчалар. Чииттер имҷілер, экономисттер, юристтер тимнепчеткен, физкультура институттарынзар кӧп кірчелер. Хазнабыстың пасха даа вузтарында мындағ киректер парча. Нименең ол палғалыстығ? Пастағызы, палалар асхынах тӧріпчеткенінең, ікінҷізі, чуртас сидіксіністерінең. Ағаа хоза, пӧзік ӱгредіг мының алнындағы чіли паалалбинча. Экономикадағы кризис ідӧк кӧнізінең теелче. Ӧріндірче, піссер чыл сай 24 орынға 32 – 42 сурыныс пічии кірче.
– Сірер Хакас филология кафедразында хакас тілінең федеральнай олимпиада иртірчезер. Олғаннарға ол хайдағ оңдайлар пирче?
– Россия чоннарының тӧреен тіллерінҷе паза литературазынҷа федеральнай олимпиада ӱзінҷі чылы иртірілче. Пастағы чылында анда 5 ле вуз араласхан, ікінҷі чылында 19 вуз, ХГУ оларның санында полған. Олимпиаданың тӧстегҷізі Якутиядағы Алтынзархы-іскеркі федеральнай университет полча, андағыларох мині методология ӧмезіне киріп алғаннар. Ӧмебіc проектте араласчатхан прай Россиядағы чоннарға пір оңдайлығ заданиелер тимнепче. Анда пис ле кізі. Заданиелерні ӱлезіп, оларны орыс тілінең тимнеебіс. Россияда пасха-пасха тіл сӧбірелеріне кірчеткен тіллер пар, прайзы пос оңдайлығ. Кӧзідімге алза, тӱрк тіллерінде, орыс тіліндегі чіли, родтар, суффикстер, приставкалар чоғыл. Аннаңар піске, ол нимелерні санға алып, прай тіллерге килістіре полар заданиелер тимнирге кирек полған.
Таллағлығ чардыхта оой заданиелер, ӧӧнінде, тізең, сидік: грамматикада тоғыстар, чайаачы тоғыс пазары, орыс тілінең пос тіліне тілбестирі, кибелістегі хоос ондайларны табары. Прай Россияҷа пір текст пирілче. Чайаачы заданиелер ӱчӱн иң кӧп балл пирілче.
Методология ӧмезі пір оңдайлығ заданиелер сығарыбысханда, регионнарда пос тілінең оларға тӧӧй заданиелер иткеннер. Хакас тілінең заданиелерні кафедрада тимнеебіс. Таллағлығ чардығын компьютер сыныхтапча. Хакасияда ӱгредіг паза наука министерствозынаң хада пу чардыхты пазар пірге кӱннер иртірерге чарадығ алғабыс.
Олимпиада тӧстегҷілері ХГУ-ны махтааннар. Олар иткен аналитика салтарларынҷа, олимпиадада араласханнарның саны хоостыра пастағы орында орыстар полғаннар, ікінҷізінде – якуттар. Ӱзінҷі орында піс пол парғабыс. Анзына уғаа поғдархапчам. Пу олимпиада Россияның ӱгредіг паза наука министерствозының ӱгренҷілер олимпиадаларының реестріне кірче, аннаңар аның чиңісчілеріне хазнабыс вузтарынзар кірерінде льготалар пирілче. Пӱӱл піссер хакас тілінҷе олимпиаданың салтарларынҷа ікі кізі пір дее сыныхтағ тутпин кіріп алған.
– Мыннаң мындар кафедраның алнында хайдағ пӧгіннер турча?
– Кафедрабысха, пасхаларының хыринда, хаҷан даа кӧп тоғынарға килісчең. Олар ӱгретчі тоғызын на толдырчатсалар, пістің алныбыста аллығ кӧстеглер. Пастағызын, піс студенттерні ӱгретчебіс. Ікінҷізі, студенттерібіс чон палалары полчалар, аннаңар піс чоныбыс алнында нандырығлығ полчабыс. Чииттерібіске хайдағ илбек, алып чонның тӧлі полчатханыбыстаңар, тархыныбыстаңар, пай культурабыстаңар, фольклорыбыстаңар, пурунғыдох пічіктіг полғаныбыстаңар чоохтапчабыс. Хакас тілі чуваш, якут, тува, алтай тіллерінең хада пурунғы тӱрк тіллер санына кірче. Пасха тӱрк тіллер оларның хыринда чииттер, аннаңар даа оларның грамматикалары, чоохтанчатхан оңдайлары сала оой. Андағ кӧзідімнерні пиріп, чоныбысха, тілібіске поғдархирға ӱгретчебіс. Соонаң олар постарының палаларына, ӱгренҷілеріне анзын читірзіннер. Ӱзінҷізі, піс республиканың чуртазында ӧткін араласчабыс, аймах комиссияларға кірчебіс, пасха тӱрк кіннерінең палғалыс тутчабыс. Халғанҷызын, Россия синінде тоғыс апарчабыс. Калмыктарнаң, чеченнернең паза пасха даа чоннарнаң хада-пірге тоғынчабыс, федеральнай олимпиада иртірчебіс, пасха регионнардағы аймах конференцияларда, чыылығларда, олимпиадаларда араласчабыс. Ідӧк Турциядағы университеттернең тоғынчабыс.
Пір сӧснең, алныбыста кӧп пӧгін турча, прай чирде посты пӧзік синде кӧзідерге кирек. Позыңның на адын ал чӧрбинчезің, сині кӧріп, тиксі чоннаңар сағынарлар, паалирлар. Хайди Венедикт Григорьевич Карпов тіҷең, пістің тоғызыбыстың салтарлары сах пу туста кӧрінминче. Кӧзідімге, инженернің иткен тоғызы алай имҷінің ағырчатхан кізіні имнебіскені харахха кӧрінче. Піске, тізең, чонның худынаң тоғынарға килісче. Кізі худы уғаа чуға, аны холнаң тут полбассың, че аны сизінерге чарир. Аннаңар аннаң тoғынғанының салтары, аның алғызы соонаң на сых киледір.
Пӱӱл кафедраның 80 чазын алғым таныхтадыбыс. Ағаа чарыдылған фестиваль иртіргебіс. Ол ӱс чардыхтаң пӱткен. Пастағызында студенттерге чайаачы иир тӧстеебіс. Аны ідӧк 2023 чылда чарлалған Ӱгретчі паза ӱгредіг кӧстегҷізі чылына чарытхабыс. Чайаачы иирнің ӧӧн матыры Лариса Ильинична Чебодаева полған. Студенттер аның произведениелерін хығырғаннар. Амғы тусха Лариса Ильинична 9 хоос кинде сығар салған.
Фестивальның ікінҷі чардығына кафедра ӱгретчілерінең видеолекциялар тимнеп салғабыс. Кӧзідімге, мин «Хакас тілінің пурунғызы, пӱӱнгізі паза таңдағызы» искіріг тимнеем. Владислав Александрович хакас тілінің диалекттерінеңер, Марина Алексеевна хакас тіліндегі амғы тустағы алызығлардаңар, Наталья Николаевна хакас литературазында іҷе омазынаңар лекциялар хығырғаннар. Олар Rғtғіӱ сервисте ХГУ-ның каналында поларлар. Лекцияларны хакас тілінең хығырчабыс, че, прайзына пілдістіг ползын тіп, слайдтар орыс тілінең тимнелгеннер.
Халғанҷы чардығында піс хакас тілінең айғасчатхан чииттерібісті кӧңнілерін кӧдірер, чидіглерін таныхтир ӱчӱн чеестеебіс. Ідӧк кафедраны тоосхан, амғы туста республиканың аймах сфераларында істенчеткен кізілерні таныхтаабыс.
Сағынчам, мындағ пайрам иртірібіскені – кафедра устағҷызы полып тоғынғанымның салтарларын идібізер чахсы оңдай. Аннаң устап пастааннаң 15 чыл ирт партыр! Тус ирткенін позым даа сизінмин халтырбын. Пір орында, пастых полып, ӱр тоғынарға чарабас. «Филология наукаларының докторы» атты арачылирға пӧгін тутчам. Алнынзар парар ӱчӱн, соонзар нинҷе-де хаалағ идібізерге кирек. Ағаа хоза, пабама хумартхы сӧзім пиргем. Нанар алнында кізі сизінче нооза, доктор диссертациязын пазарға сағынчазың ма тіп сурған миннең. Пабам Людовик Антонович Асочаков ӱгретчі полған, че сӧбіреде аның чолын пірдеезі паспаан. Пабамның хада тӧреен харындазы Никанор Антонович Асочаков ідӧк ӱгретчі полған, аның палалары ӱгретчее парбааннарох. Ікі харындас школада математика ӱгретчізі полып тоғынған. Іди киліс парған, туғаннарның аразында мин не университетте ӱгретчі полып істенчем, аннаңар пабамның хайдағ-да ізеніс полған. «Сағынчам», – тіп нандырғам ағаа. «Че, чарир андағда», – тіп салған ол. Аннаңар пирген сӧзімні толдырарға сағынчам.
Сом Дмитрий Сунчугашевти
Автор :
Чоохтасхан Татьяна Кыштымова
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы