Изелчеткен хазнадаң – иң кӱстіглер санынзар
13.03.2024
Хабарлар
Хакасия, Россияа наа регионнар хозылчатханына хабазып, митинг иртірген
Кӱстіг хазна – ізестіг тиліс. Хайди алысхан Россияның іcтіндегі паза тастындағы политиказы 25 чыл аразына?
Тоғызон чылларның аар тузы
Совет Союзы изелгені «айас тигірдегі кӱгӱртке» тӧӧй полған. Чон чахсы даа оңар полбаан ниме пол парғанын. Чабал тӱс кӧрчеткен чіли пілдірген...
СССР, аның читпес сарилары пар даа полза, тилекейде тӱзімніг паза чапчаң тиліпчеткен хазналарның пірсі полған. Мындағ улуғ хазна кинетін не чох пол парарына пірдеезі киртінмеен. Че андағ ниме пол парған.
Олох туста олаңай автоном облазы полған Хакасия республика синіне ӧзіп алған. Пу саринаң ол улуғ чидіг полған, Хакас чирі Россия істінде хазна пӱдістіг пол парған.
Че ол тус оой полбаан, чонның чуртазы алыс парған: хазна істінде пілдістіг нимес путхалыс, чал ахчазы тузында тӧлелбинче, тоғысчылар тоғырланыстарға сыхчалар, сайбағҷылар хорыхпин хайынчалар. Хакасияда даа андағ чуртас парған. Пістің чуртағҷылар пасхаларыох чіли ол оой нимес тустың сынағларын ирткеннер. Пу прай сидіксіністерні хазна ӱлгӱзі аймах-пасха реформалар пастыра пӧгерге кӱстенген, ол санда істіндегі паза тастындағы политика пастыра.
Істіндегі политика
СССР изелген соонаң регионнарға пос чуртас пирілген. Че ол кирек чахсы салтарларға ағылбаан – хайзы устағҷылар пос регионында «орындағы хан-пиг» чіли тудын сыхханнар, федеральнай ӱлгӱнең санаспин. Владимир Путин хазна пазы полыбысханда, ол киректі алыстырар ӱчӱн кӧӧлҷе «ӱлгӱ вертикальын» тыыдар пӧгінні чуртасха кир сыххан.
Ӧӧн алызығлар:
– 2000 чылның майында 7 федеральнай округ тӧстелген: Центрдегі, Алтынзархы-Кидеркі, Ӱстӱнзархы, Приволжьедегі, Уралдағы, Сибирьдегі паза Ыраххы Востоктағы. Соонаң оларның санына Алтынзархы-Кавказ округы хозылған (2010 чыл). Округтарның полғанында ла Россия президентінің полномочиеліг кізізі турғызылған. Россия регионнарының законнары федеральнай законодательстваа килістіре иділгеннер. Федерацияның, регионнарның паза орындағы пос устаныс органнарының полномочиелері чарылған;
– 2000 чылның авгузында Федерация Чӧбін тӧстеҷең оңдай алыстырылған. Алында андар губернаторлар кірҷеңнер, ол, тізең, ӱлгӱлерні чарҷаң оңдайға хыйыстыра полған. Федерация Чӧбін тӧстеҷең наа оңдайдаңар закон алылғанда, ол регионнарның парламенттері тапхан паза губернаторлар турғысхан кізілердең пӱт сыххан. Пу алызығлар регионнардағы устағҷыларның ӱлгӱ оңдайларын хызырған паза федеральнай ӱлгӱні тыытхан;
– 2001 чылда чарғы реформазы иртірілген: мировой чарғыҷылар институды тӧстелген, пірее регионнарда присяжнайлар чарғызы тоғын сыххан, чарғы приставтары институды кирілген;
– 2004 чылда Хазна Думазы депутаттарын тапчаң наа оңдай кирілген – партиялар списоктарынҷа ла. Аннаң пасха, политика партияларына Хазна Думазынзар иртчең хырығ кӧдірілген (5 %-тең 7 %-ке теере);
– 2005 чылда Россияның Халыхтар палатазы тӧстелген. Ол федеральнай хазна ӱлгӱзі органнарынаң, регионнарның хазна ӱлгӱзі органнарынаң паза орындағы пос устаныс органнарынаң палғалыс тутча, чуртағҷыларға оларның праволарын арачылирға полысча. Халыхтар палатазы ӱлгӱ органнары хайди тоғынчатханын сыныхтағда тутчатхан халыхтар органы полча;
– Алтынзархы Кавказта политика кирее оңдайлан парған: сепаратисттерні хыза пазыбысханнар, Чечен Республиказында президент паза парламент табығлары ирткеннер;
– хайзы автоном округтарын, областьтарнаң паза крайларнаң піріктіріп, пір улуғ регионға айландырғаннар. Референдумның салтарларынҷа піріктірілгеннер: Пермь облазы паза Коми-Пермяк автоном округы, Таймыр автоном округы, Эвенк автоном округы паза Хызылчар крайы, Коряк автоном округы паза Камчатка облазы, Усть-Ордынскай Бурят автоном округы паза Иркутск облазы;
– 2000 чылларда орындағы пос устаныстың реформазы иртірілген;
– 2008 – 2020 чылларда Россия армиязында реформа ирткен;
– 2019 чылдаң Россияда аймах-пасха кӧстегліг национальнай проекттер тоғынып пастабысханнар. Оларның саны чылдаң чылға хозылып турған.
Тастындағы политика
Россияның тастындағы политиказынаңар хысхаҷахти чоохтаза, ол кӧӧлҷе алыс турған. Пастағы туста, Совет Союзы изел парғанда, США осхас кӱстіг хазналар Россияны нимее салбин сыхханнар. Россияа ол туста ӧӧні пірге хазна чіли полғанын хайраллап алары полған. НАТО, тізең, ол кирекнең тузаланып, пістің хырығларға чағыннаң чағын кір сыххан. Андар (НАТО-зар), Россия тоғыр полған даа полза, Балтия паза Іскеркі Европа хазналары кирілген. Хаҷан-да Совет Союзынзар кірген хазналарда Россиядаң тоғыр кӧрістіглер ӱлгее килгеннер.
Грузияда паза Украинада «ӧңніг революциялар» иртче. Ортын Азияда паза Кавказ озархызында США ӧткін хайынча. Чечен чаазы парчатханы хоостыра пасха хазналар Россияны хомайлапчалар.
2001 чылның декабрьында США ракеталардаң тоғыр арачыланыстаңар (ПРО) чӧптезігдең сығыбысхан, ол хылыныс тастындағы политика киреен улам сайбаан. Россияның сағыс-кӧрізін хатабох санға албааннар. Олох туста тастындағы политиканың чидіглері пар: терроризмнең тоғыр кӱрезіг. 2001 чылның 11 сентябрьында США-да терракт полған соонаң Россия правительствозы Америкаа терроризмнең тоғыр кӱрезерінҷе хабасхан.
2004-2005 чылларда Россияның паза Хыдаттың аразындағы хайызығлар чахсылан сыхча.
Россия президенті Владимир Путин США президенті Джордж Бушнаң хада тоғазығлар иртірче, ООН-ның 60 чазына чарыдылған пайрамнығ мероприятиелерде араласча (2005 чыл).
2008 чылда Россияның миротворец кӱстері Грузия Ӱстӱнзархы Осетиязар чаанаң кірчеткенін тохтатханнар.
Украинада, Грузияда, Молдовада паза пасха даа Совет Союзынзар хаҷан-да кірген хазналарда «ӧңніг революциялар» узарадылчатхан сылтаанда Россия, экономика санкцияларын киріп, оларны тут халарға кӱстенче.
2010 чыллардаң сығара Россияның тилекейдегі орны тыып сыхча. Анзына хазнабыс армиязы наадаң тиріндіріл сыхханы хабасча. Россия армиязын тиріндірер хазна программазы 2011 – 2020 чылларға алылча – ағаа 20 триллион артиинаң салковай позыдылча.
2011 чылдаң Россия Индия, Хыдат, Бразилия, ЮАР хазналарнаң палғалыстарны тиліт сыххан. Олар Россия тӧстеен БРИКС пірігіccер кіргеннер.
2012 чылда Россияның Тирігліг кӱстері США-ға Сириязар чаанаң кірібізерге пирбееннер.
Алынҷа хайығ экономикаҷа пірге тоғынарына салылча. 2014 чылда Евразиядағы экономика пірігізі тӧстелче.
2014 чылның февральында Украинадағы ӱлгӱні националисттер холға киріп алғанда, Россия андартын тисчеткен кізілерге хырығларны азыбысхан. Оларның саны онарлап муңа читкен. Олох чылда часхызын Крымда референдум иртче, аның салтарларынҷа ол Россия Федерациязына хозылча. Аның сылтаанда Россиядаң тоғыр аймах санкциялар киріл сыххан, иң не пурун США паза НАТО-зар кірчеткен хазналар саринаң. 2014 чылдох ол туста Украиназар кірген Луганск паза Донецк областьтары, референдум иртіріп, алынҷа чон республикалары полчатханнарынаңар чарлабысханнар. Украина олардаң тоғыр кӱс операциязын иртіріп пастаан. Сигіс чыл чаалап, кӧп амыр чуртағҷыны чох иткен.
СВО-ны пастир алнында Россия США-ға паза НАТО хазналарына удур-тӧдір хорғыс ағылбас гарантиялардаңар чӧптезіг идерге айланған. Аның ӧӧн кӧстее Россияны арачылиры, хырығлары хыринда турғызылчатхан ядернай тиріглерні хыйа идері полған. Че США паза НАТО андағ чӧптезіг идерге ынабин салғаннар.
24 февральда 2022 чылда Россия ӧнетін чаа операциязын пастаан. Аның ӧӧн кӧстее Донбасс чуртағҷыларын ал халары тіп чарлаан президент.
30 сентябрьда 2022 чылда Донецк, Луганск чон республикалары, Запорожье паза Херсон областьтары Россия Федерациязына хозылғаннар.
Хакасия
Пілдістіг, пу прай ниме, істіндегі паза тастындағы политика, пістің республикаа теел турған. Піс Россия чардығыбыс нооза. Хазна экономиказы кӧдіріл сыхханда, Хакасия чуртағҷыларының чуртазы ідӧк оңдайлан сыххан. Чал ахчазы тузында тӧлелбинчеткенін ундут таа салғабыс. Нацпроекттер хоостыра наа пӱдіріглер кӧп апарылғаннар паза ам даа апарылчалар. Ідӧк республика пос программаларын чуртасха кирген, оларның хайзы пасха регионнарға кӧзідім полған. Андағлар санында республиканың кічіг аалларны хайраллаҷаң паза тилітчең программазын адирға чарир.
Санкциялар кирілгені республикаа ідӧк теелген: алюминий cығарызы паза хара тас аниры пістің бюджетке ӧӧн парыстарны ағылчалар нооза. Че республика ӱлгӱлері экономиканы тилітчең наа оңдайлар тілепчелер. Кӧзідімге, халғанҷы чылларда туризмні тилідеріне улуғ хайығ салыл сыххан.
СВО-ны алза, чир-суғҷыларыбыс анда махачы паза матыр араласчалар. Кӧп ирен, мобилизацияҷа паза пос кӧңнінҷе парып, Донбасс чуртағҷыларын арачылапча. Чуртастарын пир салғаннар ідӧк ас нимес. Россия Матыры парох – Аймир Миягашев.
Наа кӧстеглер
Россия президенті Владимир Путин, 29 февральда Федеральнай Чыылығзар айланыснаң чоох тудып, чағынғы чылларға ӧӧн кӧстеглерні турғысхан. Прайзына теелбеспіс, тастындағы паза істіндегі политиканаң палғалыстығларны ла кӧрібізербіс.
Хазна устағҷызы тиктең нимес пос айланызын СВО суриинаң пастаан. Россия чуртағҷыларының кӧбізі ӧнетін чаа операциязы апарылчатханына хабасчатханын кӧзіткен тіп таныхтаан ол. «Чир-суубыс пос суверенитеді паза хорғыс чох чуртиры ӱчӱн турысча, Донбасстағы паза Новороссиядағы чир-суғҷыларыбысты арачылапча».
Владимир Путин Россия, СВО кӧстеглерін толдырбаанда, тохтабас тіп таныхтаан. «Донбасстағы чааны піс пастабаабыс, че піс аны тоос саларына, фашизмні чох идеріне прай ниме ит саларбыс», – чоохтанған ол.
Президент ідӧк наа тиріг системаларына теелген, хайзыларынаңар ол 2018 чылдағы айланыста искірген. Ол наа тиріглернің чардығы чаа кӱстеріне пирілген, чардығы тимге сых парир. Кӧзідімге, «Кинжал» СВО тузында ӧткін тузаланылча тіп искірген хазна устағҷызы. Паза Россия «Сармат» континенттер аразынҷа учух полҷаң баллистическай ракеталарын тӱрчедең чааҷы дежурствозына кирібізер. Россияның стратегическай ядернай кӱстері ідӧк толдыра тимненіс оңдайда турчалар.
Олох туста Россия удур-тӧдір хорғыс ағылбас сурығларҷа США-наң чӧптезіглер апарарға тимде тіп искірген хазна пазы. Че США ӱлгӱлерінің амғы искіріглерін ол табығлар алнындағы пір дее ниме таныхтабинчатхан чоохха санаан. «Америка ӱлгӱлерінің піснең хада чӧптезіглер апарарын кирексіпчеткенінеңер пӱӱнгі сӧстері – ол США-да иртер табығлар алнындағы демагогия. Олар пос чуртағҷыларына, паза пасхазына даа, ам даа тилекейнең устапчалар тіп кӧзіт пирерге кӱстенчелер», – теен Путин.
Президент айланызында НАТО-ға сизіндіріг пирген: олар Украиназар килзелер, салтарлар хай-хай чобағлығ полар. «Украиназар НАТО чааҷыларын ызар оңдайдаңар чоох апар сыхханнар, хаҷан-да постың чааҷыларын пістің хазна чирінзер ысханнарның ӱлӱзін ундут салғаннар. Амды андағ интервенттерге салтарлар улам чобағлығ полар», – таныхтаан ол.
Істіндегі политиканы алза, наа нацпроекттер тӧстелері хайығ тартча – «Кадрлар», «Сӧбіре», «Россияның чииттері», «Узах паза ӧткін чуртас». Олар ікінҷілес чох прай регионнарға, ол санда Хакасияа, тузалығ поларлар.
Ідӧк хазна устағҷызы пу айланызында алымнығ регионнарны ӧріндірген: бюджет кредиттерінҷе алымнарының 2/3 чардығын айландырарға кирек чох полар. Хакасияа пу тузалығ чарадығ – республиканың 14 миллиард салковайға чағын алымнары чох иділер.
Хайдағ салтарлар? Ӧӧн салтар пір – Россия пу чыллар аразына, хатап азахха турып, изел париған хазнадаң тилекейдегі иң кӱстіг хазналарның пірсіне айлан парған.
Сом «Хакас чирі» газета архивінең
Автор :
Альберт Толмашов
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде