Кiзiлерге киртiнерге паза оларны кӧӧктiрерге кирек
21.03.2024
Хабарлар
Николай Чебодаев
Тилiс чолынҷа. Ирткен чылда Таштып аймаа пазына Николай Чебодаев табылған. Чыл салтарларынаңар, наа пӧгiннердеңер чоохтасхабыс
– Николай Васильевич, Таштып аймаа пазына табылғанда, тоғысты хайди пастирға чаратхазар?
– Орындағы чуртағҷыларның чуртас оңдайларын, тоғысха хайди хайчатханнарын, ниме кирексiпчеткеннерiн пiлiп аларға сағынғам. Аннаңар тоғызымның пастағы кӱннерi ӧӧнiнде чорыхтарда ла ирт турғаннар.
Чазырбаспын, Таштып чирi мағаа чахсы таныс. Аға-ууҷам Харағай паары аалдаң. Мин оларзар кiчiгде ааллап чӧрҷең полғам.
Ағаа хоза, Василий Иванович Шулбаев Таштып аймаа пазы полып тоғынчатханда, ол минi позының ӧмезiнзер хығырып алған. Ырах кӧрiстiг, пик сындырлығ, тоғысха кӱс кiзiнiң оңдай-хылии хайиимны тартхан. Мин ынабысхам. Мағаа ол хайдағ-да алынҷа кӧстеглiг тоғыс пирбеен. Хайда киректер сидiк парча, анда полызығ пирiбiс турарзың теен. Iди кӧп орында тоғынарға маңнанғам, маңат ӱгредiг иртерге килiскен. Василий Ивановичтең кӧп тузалығ нимее ӱгренiп алғам.
Позым устағҷы полыбысханымда, туснаң даа санаспаҷаңмын. Иң ыраххы аалларзар иирде дее чиде салҷаңмын. Мағаа чиит улус нименең айғасчатханын, хайди тынанчатханын, алныларында хайдағ пӧгiннер турғысчатханын пiлiп аларға кирек. Пӱӱнгi чииттер таңдағы кӱннiң ээлерi нооза. Мағаа, тiзең, Таштып чирiн хайди тилiдердеңер, кемнер полызығ пирердеңер пiлiп аларға киректелген.
– Пiрее изi чох арах, хазалҷых сурығлар полҷаң ма?
– Чоохтазығны андағ оңдайнаң апарарға позым кӧӧктiрiп алҷаңмын. Андада чииттернiң не нимес, улуғларның даа чӱректерi уламох тың азылча. Пiреезi чазыттығ даа сағыс-пӧгiннерiнең ӱлезiп пастабысча. Мағаа ол ла кирек нооза. Сынап килiстiре хабазығ пирiлзе, оларны чуртасха кирерге чапсынарҷыхсар ба тiп кӧӧктiр сыхчам. Матап сыныхти кӧрчелер, сағысха тӱзiбiсчелер. Хайдағ-да iзенiс тӧрiпче, неке.
Пiреезi кӧнiзiнең чоохтаныбысча, пастыхтар чонны iзендiр ле салчалар тiп. Андағларнаң талазарға даа сағынминчам, толдыр полар пӧгiннерiңнi чаҷында пас сал, минзер килерзiң, хости одырып, ӱзӱрербiс тiпчем. Килчелер.
Олох арада хазна чахығларын хайди даа толдырарға кирек. Оларны хыйа чылдыр полбассың. Андағ оңдайнаң чыыл парған пiчiктернең айғазып, сыныхтап, пiрее хати орай харааға читiре одыр салҷаңмын. 2023 чыл тоозылғалах нооза. Итчең тоғыс толдыра. Орынҷыларымны, ӧӧн специалисттернi полыстырчам, чӧптесчем. Ӧӧн пӧгiнiбiс – Таштып аймаан, чуртапчатхан чирiбiстi мыннаң мындар тилiдерi, кiзiлернiң кӧңнiлерiн кӧдiрерi.
Кӧзiдiмге алза, ирткен чылда Таштып аймаанда 32 миллион салковайға чурт пӱдiрiлген. Оларның 22 миллион салковайға турчатхан наа тураларны ӧкiстерге пирерге чарадығ алыбысхабыс. Анаң пiстiң республикадағы пасха аймахтарның кӧзiдiмнерiнең тиңнестiрчем – хомай нимес пiлдiрче. Наа чурт алғаннар пiстiң чирде халарлар, пасха орыннарзар кӧс парыбызардаңар сағыс тутпастар.
– Чоох наа пӱдiрiлген туралардаңар парыбысханда, тыхтағ тоғыстары даа иртiрiлген полбас па?
– Нааҷылағ паза олаңай тыхтағ тоғыстарын иртiрерiне пылтыр ахча кӧп тузаланылған. Мында аймахтың, республиканың, федеральнай бюджеттердең ахча матап тартылған. Че ӧӧн хорадығ аймах-пасха нацпроекттер хоостыра тузаланылған тирге чарир. Кӧзiдiмге, Таштып аалдағы iкi номер ортымах школа хыриндағы Вячеслав Майнагашевтiң адынаң стадионны нааҷыли тыхтирына 16 миллион салковай, Таштыптағы профучилище паза iкi номер ортымах школа хыриндағы ГТО комплекстiң нормативтерiн толдырған спорт ачыхтарын тимге сығарарына 4 миллион салковай «Спорт – чуртас синi» нацпроект пастыра пирiлгеннер. Орындағы муниципальнай пӱдiстер пастарын, коммерческай нимес пiрiгiстернiң ӧткiн араласчыларын, пос киреенең айғасчатханнарны нацпроекттiң аймах кӧрiмнерiнде, гранттар утарында сыбыра аралас турарға тӧремiл кӧӧктiрчем. Мында пiс национальнай паза территориальнай политика министерствозынаң, пасха даа ведомстволарнаң, пӧлiктернең пик палғалыс тутчабыс. Уламох чахсы, тӱзiмнiг тоғынчабыс Хакасияның культура министерствозынаң. Пу министерство пiстiң аймахтағы Харағай паары аалны хайығда тутча. Ол сылтағнаң хынығ ойын-тоғазығларны, марығларны хада-пiрге иртiрерге харасчабыс. Аалҷыларыбыс хаҷан даа хуруғ холлығ килбинчелер, кӧп палалығ алай уйан чуртапчатхан сӧбiрелерге сыйыхтар ағыл пирчелер.
Тилiс чолынаңар чоох парыбысханда, Чоғархы Хурлығас аал чуртағҷыларын хайди чылығ сӧснең махтабас. Оларның кӱстенгенi сылтаанда тастал таа париған аалыҷах наа тыныс алын сыхты, ӧңненҷеен не ӧңненче. Кӱн сустарына палыңнап турчатхан, кiзiлер хайиин тартчатхан наа тураларға ӧкерсiнерге ле халча. Узун тӱрейлiг ӧдiктiг дее оой ла чӧр полбас орамаларынҷа машиналарның аймағы ойлапча. Чуртағҷылар аймах грант проекттерiнде ӧткiн араласчалар, чиңiстер тутчалар, холға ахча кирчелер, пасхазына маңат кӧзiдiм полчалар. Тоғысха чаба чатчатхан кiзiлерге хайди полызығ пирбес. Пiлчезiң, орта тузаланарлар.
– Пу чыл Россия президентi чарадиинҷа Сӧбiре чылы тiп чарлалды. Мында чи хайдағ тоғыс апарылча?
– Таштыптағы iкi номер ортымах школада хаҷанох тыхтағ тоғыстары иртiрiлбеен полған. Аны тыхтирына 66 миллион салковай позыдылған. Аның кӧрiмi харах ӧрiндiрче. Палаларға чахсы ӱгренҷең, аймах кружоктарға чӧрҷең, чайаачы тоғыснаң айғасчаң уғаа маңат оңдайлар пар. Пасталығ класстарда ӱгренчеткеннер тикке азыранчалар. Андағ оңдай тиксi орыннарда. Палаларны азырирына 13 миллион салковай позыдылча. Олған садтарындағыларға, тiзең, 5 миллион 200 муң салковай хорадылча.
Алынҷа хайығда тутчабыс Украина чирiнде парчатхан ӧнетiн чаа операциязында араласчатхан махачыларның сӧбiрелерiне, оларның палаларына. Сыбыра тоғасчам, чоохтасчам.
– Николай Васильевич, пу сурығны алынҷа чарыт пирiңер. Саннар пастыра полза, уламох килiзерҷiк.
– Чоохты Аймир Миягашевтең пастирға кирек. Ол Россия Матыры полча. Махачы хылыхтығ чир-суғҷыбыстың чарых сомы чон хайынчатхан прай даа орыннарда кӧрiндiре. Сала даа iкiнҷiлебинчем, Таштып чирiнiң прай даа чуртағҷылары андағ махачы хылыхтығ чир-суғҷыбыс ӱчӱн матап поғдархапча поларлар.
Саннар хоостыра чоох пастаза, Украина чирiнде ӧнетiн чаа операциязы пасталғанда, мобилизация пастыра 48 кiзi, контракт пастыра 20 кiзi парған. Пос кӧңнiнең парғанохтар. Че олар постарының ады-солаларын тың на чарлирға хынминчалар. Андағ даа полза, пiс олардаңар пiлчебiс.
Тоғыс хоостыра пiрее орынзар парчатса, ӧнетiн чаа операциязында араласчатхан кiзiлернiң сӧбiрелерiн сығара пасхлап алчам, хайди даа улуғ нимес сыйығастар алып алчам, чурттарынзар хайди даа кiрчем, чоох-чаахнаң одырчам, кӧңнiлерiн кӧдiрерге харасчам. Анаң палаларға сыйығастар читiрчем. Таштып чирiнең ӧнетiн чаа операциязына парған кiзiлернiң полғанында ла минiң телефон номерлерiм пар. Пiреезi ол-пу сурыныснаң кӧнi сығдыратча. Полысчаң оңдайым пар полза, соона салдырбасха харасчам. Махачы чир-суғҷыларыбыс санында аймах-пасха тiллiг чон пар.
– Прай даа пастыхтарны чоллар сурии сағыссыратча, я?
– Анзы андағ чи. Пір орында тыхтабысчабыс, пасха орында оймахтар сыххлап килчелер. Аннаңар пу сурығ тӧреміл пістің хайиибыста. Iди аймахтағы имнег туралары хыриндағы чолларны ипти тыхтап салары чылдаң чылға чылдырыл турған. Амды ол сурығ пӧгіл парды. Табырах имнег полызиин пирчеткен машиналар пӱӱнгі кӱнде имнег туралары хыринда ниик ле ирте халчалар, оймах-осхыллар иптел парғаннар. Архив пічіктері хоостыра, мында чоллар 1978 чылдаң сығара тыхталбаан полтыр.
Хомай чоллардаңар чоох парыбысханда, соона салдырбас оңдайлығ пір сурығ турыбысты: Таштыптаң Харағай паары аалзар парчатхан чолның оң саринда ӱӱлчеткен сӧп-сапты хайдар итчең? Проект тимниріне 4 миллион салковай хорадылған. Амды ағаа килістіре орын таап, тимнирге киректелче. Специалисттернің сананыстары хоостыра, 70 миллион салковай хорадылғадағ. Ол поғыр-похсахты аалдаң хыйа идібіссе, Таштып паза Пыдырах аалларның чуртағҷыларына тынарға ниик полыбызарҷых. Хазыр чил кӧдірiл килзе, чаҷын-пакеттерні, хара тӱдӱнніг ысты аар-пеер ле пурлатча.
– Таштып чирі ағас-тайғаа пай. Аннаңар чистек теерерге, палыхтирға, аңнирға чон матап чыылча, чахсы тынанып алча. Оларныңох сылтаанда тайғада удаа ӧрттер сығыс килче, я?
– Ағас хонии тоғынҷылары, егерьлер тайғазар парчатхан кізілер аразында халых-чарыдығлығ тоғыс ӧткін апарчалар, сыныхтағлығ чорыхтар иртірчелер. Сайбағҷылар, орта пол парзалар, хатығлатчалар. Олох арада ыраххы аалларда ӧрт ӱзірҷеңнернің деполары пӱдірілче. Халғанҷы туста андағ орын Хубайах аалда тимге сыххан. Анда тыхтағ тоғыстарын иртірерiне 3 миллион салковай позыдылған. Мадыр аалда наа депо пӱдірілген. Аны тимге сығарарында 40 миллион салковай хорадылған. Оларның полызии ӧрт ӱзірерінде туза пол турар тіп ізенчебіс. Пу тоғыс тохтадылбас, наа деполар пӱдірiл турар.
– Ыраххы ааллардаңар чоох парыбысханда, автобустар чӧрізінеңер искір пиріңер. Хайди кізілерні тарт чӧрчелер?
– Пылтыр кӱскӱзін тӧрт наа Газель алылған. Оларны Таштып – Чоғархы Таштып, Таштып – Улуғ Арбыт паза Таштып – Чоғархы Ибіг чолларҷа позыдарға чаратхабыс. Олар хомай нимес тоғынчалар, андағ-мындағ таластығ сурығлар сығыспинчалар. Пірее ле хати аал чуртағҷылары автобус водительінең піліс полбин халчалар. Кирек хайди пол парча? Кӧзідімге алза, Индіркі Мадыр алай Улуғ Арбыт аалзар иирде килген автобустың шоферы, аалда хонмин, таныстарынзар алай туғаннарынзар парыбысча. Иртен автобус сағыҷаң орынзар нандыра айланча – анда пiр дее кiзi чоғыл. Ӱр нимес сағып алып, нандыра килче. Ол туста пiреезi чиде салча – автобус чоғыл. Ибзер парыбысча, хоптанып пастапча. Полған на андағ кирек хоостыра сыныхтағ иртiрiлче, водительге сизiндiрiг идiлче. Автобустарны iдӧк нацпроекттер хоостыра алып аларға харасчабыс.
– Николай Васильевич, Таштып чирiнде аймах тiллiг, пасха-пасха киртiнiстiг чон чуртапча. Ниме оларны пiрiктiрче, ынағластырча? Хайдағ кӧзiдiмнер ағыларҷыхсар?
– Мында мин иң пастап Чир-суубысха хынысты адирҷыхпын. Украина чирiнде парчатхан ӧнетiн чаа операциязы аны уғаа маңат кӧзiтче. Таныхтаам нооза, анда Таштып аймаанаң илееде кiзi араласча. Оларға хабазығ пирҷең ӧнетiн кiн тӧстелген. Устағҷызы Людмила Круговых полча. Чир-суғҷыларыбысха полызығ пирерiнде, ахча чыырында Таштып аймааның прай чуртағҷылары араласчалар, пiрдеезi хыйа турбинча. Чааҷыларның сӧбiрелерi, палалары сыбыра хайығда. Аар, сидiк туста хаҷан даа чон пiрiкче, пасхалалбинча нооза.
Iкiнҷi орында пайрам-ӱлӱкӱннернi адирҷыхпын. Пiстiң аймах пӱӱл 100 чазын таныхтир. Аны чайғызын, чылығ туста, ӱлӱкӱннирге сағынчабыс. Че аны иртiрерге тимненiс амох пасталча. Мына хайда ыр-кӧгнiң аймағын, сiлiг кип-азахтың кӧбiн кӧрiп, истiп аларға чарир. Шорлар, казактар, хакастар, орыстар паза даа пасхазы, ынағ сӧбiредегiлер чiли, пiр тиңни ӧткiн хайыныс чӧрерлер, хайдағ сiлiг чирде чуртапчатханнарын таныхтирлар, татхыннығ чiҷең нимелерiнең аалҷыларны сыйлап турарлар, теелбектерiнең ӱтертерге харазарлар.
Таштып чирiн сабландырған паза сабландырчатхан алып-кӱлӱктерiбiстi аймахтың Аарлас чардызында кӧрiп аларға чарир. Анда даа пасха-пасха тiллiг паза киртiнiстiг кiзiлер. Че оларның хайзы даа тӧреен чирiн махтаға сығарарына улуғ хозым иткен, ам даа итче, тилiс чолынаң хыйа парбасха харасча.
Оңдай килiссе, прайзына даа Рустам Салимовты кӧзiдiмге ағыларға кӱстенчем. Аның тӧреен-ӧскен чирi Турция. Таштыпта тохтабызып, аны ӧңнендiрерiне, уламох пӧзiк синге кӧдiрерiне парчан кӱзiн салча. Андағларны махтирға, наа чидiглерге кӧӧктiрерге киректелче. Хада-пiрге тудынып, ынағ тоғынып, уламох пӧзiк кӧзiдiмнерге чит турар маңат оңдайлар пар. Аннаңар тӧреен аймаабыстың пайрамнығ тӧреен кӱнiн наа чидiглернең удурлап, алныбыста толдыр полар, че уламох пӧзiк пӧгiннер турғызарға чарир тiп санапчам. Таштып чирінің тиліс чолын алғым хаалағ сағыпча.
Сом «Хакас чирі» газета редакциязы архивінең
(Хакасияның правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)
Автор :
Чоохтасхан Анатолий Султреков
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде