Ӱгредіг кирее тоғынҷыларының алнында турчатханнар
29.03.2024
Хабарлар
Хакас тіліне ӱгредер методика кінінің тоғынҷылары (сол саринаң): Алефтина Балгазина, Надежда Толмачева, Наталья Трунова
1 апрельде – ХакИРО-ға 80 чыл. Хакасияның ӱгредіг тилізі паза квалификация кӧдірҷең институдының тархыны 1944 чылдаң пасталча
Андада ол «Институт усовершенствования учителей» адалған. Пастағы устағҷызына Павел Тимофеевич Карнаков турғызылған. 2010 чылдаң сығара институттың ректоры психология наукаларының кандидады, доцент Светлана Тихоновна Дмитриева полча.
Пір чыл пазынаң, тізең, 1 апрельде 1945 чылда институтта национальнай школаларнаң тоғысты чахсыландырар пӧгіннең хакас школаларының кабинеді тӧстелче. Аннаң устирға Ананий Тимофеевич Казанаков турғызылча. Пастағы методисттері: Н.П.Собакин, А.Г.Чаптыкова, А.Г.Конгарова, И.К.Илишкин. Амғы туста хакас тілі паза литература ӱгретчілерінең паза олған садтарында хакас тілін апарчатхан воспитательлернең ХакИРО-ның хакас тіліне ӱгредер методика кіні тоғынча. Мында тӧрт кізі істенче. Кіннің методизі, Россияның чон ӱгредиинің отличнигі Надежда Ананьевна Мамышева ортын паза улуғ класстарда хакас тілін паза литератураны апарчатхан ӱгретчілернең тоғынча. Паза пір методист Наталья Николаевна Трунованың холындалар олған садында паза кічіг класстарда хакас тілін апарчатханнар. Педагогика наукаларының кандидады Алефтина Николаевна Балгазина, лабораторияда тоғынып, учебниктернің автор-составительі, ідӧк аймах марығларда эксперт полча. Кіннең педагогика наукаларының кандидады, Россияның чон ӱгредиинің отличнигі Надежда Толмачева устапча. Аннаң хада институттың тархынынаңар паза пӱӱнгі кӱндегі тоғызынаңар чоохтазып алғабыс.
– Надежда Яковлевна, институттың тархынынаңар чоохтап пиріңер.
– Институт 1944 чылда тӧстелген. Чаа тузы полза даа, хазнаның алнында, прай чонны піріктіріп, кізілерге наа пілістер пиріп, оларны наа чуртасха тимнир пӧгін турчатхан. Олох туста олғаннарны чахсы тоғынарға кӧніктірерге кирек полған. Совет тузында улуғ пӧгін турғызылчатхан: полған на кізіні социализмде чахсы тоғынарға тимнеп аларға, постың чиріне тың хынарға, аның тилізіне прай кӱзін пирерге ӱгредерге.
1990 чылларда тиксі хазнабыста алызығлар пар сыхханда, пістің институтты «Хакасский республиканский институт повышения квалификации и переподготовки работников образования» адап салғаннар. Таныхтирға кирек, тиксі Россияның прай регионнарындағы институттарзар андағ алызығлар кирілген. Ол туста ӱгредігде дее алызығлар ирткеннер. Ӱгредиин читіре албаан кізіні ӱгредіп алар пӧгін турғызылған. Аннаңар, пу институттар тӧстеліп, анда ікінҷі дипломын пир сыхханнар.
2011 чылның 18 майынаң сығара «Хакасский институт развития образования и повышения квалификации» пол парған. Институттың пайрамнығ чылына удур пӱӱл аймах акциялар иртче, мында істенген, аның тоғызынаң палғалыстығ кізілернің сомнарын чыыпчалар.
– Тӧстелгеннең, институттың алнында турғызылчатхан пӧгіннер алысхан ма?
– Пастағы кӱннердең сығара амғы тусха читіре ӧӧн пӧгін ӱгретчілернің пілізін кӧдірері полча. Паза 2021 чылдаң сығара, ӱгредіг стандарттарын нааҷылабысхан соонаң, тиксі хазнадағы мындағ институттарға просвещение министерствозы наа пӧгін турғыcча. Аны хоостыра полған на ӱгретчі, директор алай министр ползын, прайзы пір программа паза пу нааҷылалған стандарттар хоостыра тоғынарға тимде поларға киректер. 2023 чылның 1 сентябрьынаң сығара прай Россияның системазы пір федеральнай ӱгредіг программазына кірібіскен. Мының алнында ӱгредіг пӱдізі андағ полған. Прай Совет Союзындағы республикаларда полған на предметче пірер учебник, аны хоостыра ӱгреніс планы полҷаң. Учебнай планнарға тӧстене расписаниелер пӱдірілҷеңнер. Ам ол ӱгредіг пӱдізін кӧместең айландырчалар. Олох туста ӱгредігліг программада хайдағ кізіні чуртасха киреріне улуғ хайығ айландырылҷаң. Аны ідӧк хатап айландырчалар.
Амғы туста наа технологияларнаң палғалыстығ уғаа кӧп алызығлар кирілче. Олар тиліпчеткен сылтаанда амды школалар чидіглерінеңер сан пирісті муниципалитетке, регионға паза кӧнізінең Москвазар постары ысчалар. Ідӧк пӱӱнгі кӱнде полған на ӱгредіг организациязының сайты поларға кирек, андар кіріп, тоғызынаңар прай ниме піліп аларға чарир. Піс мының алнында полған на школаа курстар, семинарлар иртчеткеннеңер пічік ысчаң полған ползабыс, ам андағ пічіктер ызылбинчалар. Полған на ӱгретчі паза директор ол искіріглернің сайтта прай парын пілерге киректер.
Паза институдыбыс алнында хакас тілін паза культуразын хайраллир паза тилідер тоғыс апарарынҷа улуғ пӧгін турча. Пічік алылчатхан чылларда Хакас облазында хакас чоны орыс тілін пілбинчеткен. Аннаңар хакастарны орыс тіліне, пічікке ӱгредіп алар пӧгін турчатхан. Пастап хығырҷаң иблер полғаннар, анаң оларның орнына школалар тӧстелгеннер. Ол туста чоныбыс орыс тілін пілбеен полза, амғы туста кирек саңай тискер пол парды. Прайзы орыс тілін пілче, тӧреен тілін пілбинче. Ам прай класстарға орыс тілінең хакас тіліне cӧстіктер киректер.
Ідӧк тілге ӱгредер методикалар алысча. Пір саринаң кӧргенде, сурығлар олох, че тіл пасха. Орыннарынаң алызыбысханнар. Чуртаста пол парча андағ ниме, саба идібіссе, нандыра айланарға кирек. Минің сағызымнаң, хазна устағҷылары, аны сизініп, полған нимені айландырчалар.
Кӧзідімге, амғы туста наа чӧрімнер – «Пастағылар», «Орлята России» – тӧстелчелер. Олар пионерлер, октябрёноктар орнына кирілчелер. Пістің институтта социализация паза воспитание пӧлік пар. Ол пу сурығларнаң айғасча. Ідӧк специалисттер сидік тустарда ӱгретчілерге палаларнаң, оларның іҷе-пабаларынаң хайди тоғынар чӧптер пирчелер. Олар араға ісчеткенінең, наркотиктернең палғалыстығ хорғыстардаңар чоохтапчалар, паланың хайдағ саринзар сабылчатханын, кӧңні алысчатханын алай ноға ӱгрен полбинчатханын сизінерге ӱгретчелер. Пу сурығлар аймах семинарларда, курстарда, конференцияларда ӱзӱрілчелер. Ам чоннар аразындағы конференцияларны даа иртірерге ниик арах, интернет хоостыра онлайн палғалыс тудар оңдай парда. Аннаңар оларда аймах-пасха кізілер араласча.
Піс кінібісте пос тілін ал халарынаң, аннаң андар чуртаста аның хайди кирек поларынаң палғалыстығ сурығларнаң айғасчабыс. Ӱгретчілерге палаларны пос чонын, тілін, кибірлерін ӱгренерге хайди кӧӧктірерге ӱгретчебіс. Кӧзідімге, мин ӱр ниместе хакас чонның кибірлерінеңер, чоныбысха паза полған на кізее хайдағ туза ағылчатханнаңар ОДНРК курстарны апарчатхан ӱгретчілерге чоохтаам. Пістің кибірлерібістеңер полған на предметтің ӱгретчізі пілерге кирек. Олох туста предметниктер пілерге киректер, ноға олғаннар, кӧзідімге, пасха хазналардаң кӧзіп, саба чоохтанчалар. Оларның тіллері пасха тіл группазына кірче, тӱрк тілліглер орыс тілінең саба чоохтанчалар, чоохтағлар пӱдірчелер. Ноға олар іди полчатханын пістің кіндегілер ідӧк чоохтирға киректер. Аннаңар піс хакас тілінең не палғалыстығ кӧстегні апарбинчабыс, институттың прай пӧліктері хада-пірге тоғынчалар. Полған на ӱгретчі пілерге кирек, хайди искіріг технологияларынаң тузаланарға. Саннығ ӱгредіг кінінің специалисттері ӱгретчілерні андағ технологияларны тоғыстарына кирерге ӱгретчелер, тузалығ сайттарнаң, ӱгредіг платформаларынаң таныстырчалар. Тиксі чоохтаза, школаларда чахсы чидіглер полза, пістің институттың специалисттері ідӧк чахсы тоғынчалар тіп саналча.
– Хакас тіліне ӱгредер методика кінінде хакас тілі лабораториязы пар. Анда нименең айғасчалар?
– Лабораторияда учебниктер, методика пособиелерін тимнирінең айғасчабыс. Піс анда чиит, талааннығ ӱгретчілерні учебниктер тимнирінде аралазарға кӧӧктір парчабыс. Полған на авторлар ӧмезінде ученай, методист паза практик пар. Практиктер илееде дее поладыр. Мындағ оңдайнаң, полған на учебник, пособие сығарылчатса, ол олох туста прай саринаң сыныхтал парыбысча. Хакас тілінең учебниктерібіс 2012 чылда пос тілінең учебниктер сығарчатхан регионнар аразынаң учебниктернің федеральнай изерізіне иң пурун киріл парғаннар. Ол тоғысты ӱс кізі апарғабыс: Хакас книга издательствозының директоры, ол туста Вера Варламовна Чезыбаева полған, ӱгредіг паза наука министерствозынаң Анна Танбаева паза мин. Москвазар чӧріп, кічіг класстарға хакас тілінең иң пастағы учебниктерні апарғабыс. Амғы туста ол изеріссер кирілчеткен учебниктерге кирексіністер кӧптең кӧп ле полып одырчалар. Пістің 2025 чылға читіре кӧріл парған учебниктер пар. Амғы туста нааларны тимнирге кирек.
– Ӱгретчілерге ӧӧн тоғызын толдырарынҷа чӧптер пирерінең пасха, сірер ідӧк оларны аймах марығларда аралазарға кӧӧктірчезер, тимненісте полысчазар?
– Я, пӱӱнгі кӱнде ӱгретчілер, директорлар, олған садтарының тоғынҷылары паза ӱгредіг учреждениелері аразында марығлар илееде иртірілче. Пӱкӱлеезінең кӧргенде, пістің хакас тілі ӱгретчілері 2009 чылдаң сығара Россия синінде чахсы чидіглер кӧзітчелер. Ирткен чылда 72 араласчы аразынаң иң артых 15 ӱгретчі санына кіріп аларға уғаа сидік полған. Мин анда эксперт полғам, кӧргем хайдағ чапчаң, кӱстіг ӱгретчілер тоғынчатханын. Пістің ӱгретчілерібіс олардаң халбинчатханы тың ӧріндірче.
Апрель ай саңай «Тӧреен тілнің паза литературазының иң артых ӱгретчізі» марыға тимненіске чарыдылар. Муниципалитеттерде постарының марығларын иртіріп тоосчалар. 8 апрельге читіре олар иң артых ӱгретчілерінің паза воспитательлерінің пічіктерін ыс пирерге киректер. Анаң піс, оларның экспертизазын идіп, уроктар иртірер 12 кізіні таап аларбыс. Воспитательлер Ағбандағы «Дашенька» олған садында занятиелер иртірерлер, хакас тілі паза литература ӱгретчілері 22 № школада уроктарын пирерлер. Оларның санынаң 26 апрельде иртер марығның халғанҷы чардығына 6 кізі сығар. Анда республикадаң Россия синінде аралазарға турыстығ ікі кізінің ады адалар. Тиксі хазна синіндегі марығ сентябрьда Татарстанда иртер тіп кӧрілче. Чайғызын республика марииның чиңісчілері андар пічіктерін, уроктарын ызарға кирек поларлар, піс, тізең, араласчыларға постарын турыстыра кӧзідерге полыс пирерге кирекпіс. Ол пӧгіннең февральда проект сессиязынаң устап парғам. Анда марығда кӱзін сынап кӧрерге сағынчатхан кізілерні заданиелерні орта толдырарға ӱгреткебіс, марыға тимненерінеңер паза нимее хайығ айландырарға кирек полчатханнаңар чоохтаабыс. Пу кӧстегҷе тоғыста институттың прай специалисттері хада-пірге тоғынчалар тіп таныхтирға чарир.
Ӱгретчілерібіс пасхазынаң халбазыннар тіп, институт тоғынҷылары ӱгредіг системазына кирілчеткен наа алызығлардаңар, наа методикалар, оңдайлар парынаңар, хайдағ-да чидіглердеңер олардаң даа пурун піліп аларға киректер. Пасха регионнарда, пасха чон, хазналар аразында пӧзік чидіглерге чидер ӱчӱн, наука паза практика соона халбас пӧгін турча. Амғы туста искусственнай интеллект чуртасха ӧткін кирілчеткенін кӧрчебіс. Аннаң хорыхпасха, тоғыста тузаланарға ӱгренчебіс.
Пу наада педагогическай мастерской иртіргебіс, пӱӱнгі кӱнде позыбыстың тоғызыбысха хакас тілінең искусственнай интеллектті кир поларбыс па тіп сурығны ӱзӱргебіс. Искен поларзар, хайди піс прайзы нейросетьті хакас тіліне ӱгредіп аларға кӱстенчебіс. Хакас тілі интернетсер кирілзін тіп сіренчебіс. Ӧрініснең чоохтапчабыс – тоғызыбыста чииттер ӧткін араласчалар. Ирткен чылда конференцияда тегілек стол иртіргебіс, орыс тілінең хакас тіліне онлайн тілбестегҷіні хайди тимнеп аларын ӱзӱргебіс. Йошкар-оладағыларнаң онлайн чоохтазығ тутхабыс, пу кӧстегҷе тоғыс опыттарынаң ӱлескеннер. Василий Адёшкин пу кирекнең айғасчатханы уғаа чахсы. Піс пасха организацияларда хайдағ кізілер тоғынчатханын кӧріп алчабыс, анаң оларны хығырчабыс, піске полыс пир турзыннар паза ӱгретчілерібіснең пілістерінең ӱлессіннер тіп. Институт ӧткін хайынарға кирек, ол позы хыймыранза, пасха кізілерні ідӧк хыймыратча.
Сом Дмитрий Сунчугашевти
Автор :
Чоохтасхан Татьяна Кыштымова
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы